1. Ахмет Байтұрсыновтың прогрессивті көзқарастары мен іс әрекеті.

Ахмет Байтұ рсыновтың ә деби-ғ ылыми мұ расының ішіндегі ең кө лемді жә не айрық ша тиянақ талғ ан тұ жырымды ең бегі – “Ә дебиет танытқ ыш”. Шолу ретінде, атү сті айтылғ анмен, бұ л ең бек дә лді зерттеліп, ә діл бағ асын ә лі алғ ан жоқ.

Бірден айту керек, “Ә дебиет танытқ ыш” – Ахмет Байтұ рсыновтың эстетикалық -философиялық танымын, ә дебиетшілік кө зқ арасын, сыншылық келбетін толық танытатын жү йелі зерттеу, қ азақ филологиясының ерекше зор, айтылғ ан ойларының терең дігі мен дә лдігі арқ асында болашақ та да қ ызмет ететін, ешқ ашан маң ызын жоймайтын қ ымбат, асыл ең бек. Ұ лттық ә дебиеттану ғ ылымы қ азір қ олданып жү рген негізгі терминдер, категориялар, ұ ғ ымдардың қ азақ ша ө те дә л, ық шам, оң тайлы баламаларының басым кө пшілігі тұ ң ғ ыш рет осы зерттеуде жасалғ анын ашып айтатын уақ ыт жетті. Бұ л ретте, Ахмет Байтұ рсынов – тіл терминдерін жасауда қ андай кемең гер, данышпан болса, ә дебиеттану, ө нертану, фольклортану терминдерін жасауда да сондай кемең гер, данышпан.

Бұ л ең бекте Ахмет Байтұ рсынов фольклорлық, ә деби текстерді талдаудың, жанрлық тү рлерге ат қ ойып, анық тама берудің тамаша шебері, ә деби дамудың болашағ ын кө рсете алатын асқ ан сыншы, ө мір, қ оғ ам, адам табиғ аты жө нінде терең пікір толғ айтын ұ лы ойшыл екендігін кө рсетті. Ерекше қ уанарлық нә рсе, жазылғ анына 70 жыл ө ткен ең бектің дә л бү гін кө кейкесті, актуалды болып отырғ андығ ында. Оның қ ай бетін ашып оқ ысаң да, кө кейге қ она кетеді. Ахмет Байтұ рсынов “Ә дебиет танытқ ыш” ең бегінде зерттеу объектісі етіп, қ азақ ауыз ә дебиетін, қ азақ жазба ә дебиетін, оның сан алуан ү лгілерін алғ ан. Автор қ андай ғ ылыми ең бектерге сү йенгені туралы мә лімет, дерек келтірмейді. Ең алдымен ғ алымның ә дебиет теориясы, сыны, тарихы, текстологиясы, жанрлары жө нінде дү ниежү зілік ә семдік ойдың негізгі тұ жырым, идеяларымен терең таныстығ ы айқ ын аң ғ арылады. Қ оғ амдық, тарихи-эстетикалық, философиялық білім мығ ымдығ ы ү немі сезіліп отырады.

Ө нер тарауларын сә улет (архитектура), сымбат (скульптура), кескін (живопись), ә уез (музыка), сө з (ә дебиет) ө нері деп даралап, ә рқ айсысына дә лді анық тама беруінен, сө з жоқ, неміс ғ алымы Лессингтің ә йгілі “Лаокон” трактатымен таныстық ты байқ ауғ а болар еді. Сол сияқ ты ә дебиет тектерін таратқ анда, ішкі ғ алам (субъективті ә лем), тиіс ғ алам, тү йіс ғ алам (объективті ә лем) ұ ғ ымдарын пайдалану ескідегі Аристотель, кейінгі Гегель, бергідегі Белинский, Веселовский концепцияларын еске тү сіреді. Ал ауыз ә дебиетін жалпылай топтау тә сілдерінен орыстың дә стү рлі фольклоршыларының сабағ ы аң ғ арылады. Бір ерекше жә йт, А. Байтұ рсынов ұ зақ -ұ зақ цитата алып, ө згелерден бә туа іздеп, басқ аның пікіріне жығ ыла салатын ә деттен мү лде аулақ. Дә лірек айтқ анда, “Ә дебиет танытқ ышта” пә леншекең айтты деген бірде-бір пікір, тұ жырымғ а сілтеме жоқ.

Ө нер туралы жалпылай мә лімдеп, кө ркем сө з ө нерінің тарауларын жеке-жеке ерекшелеп кө рсетіп, сө з ө нері, шығ арма сө здің ақ ылғ а, қ иялғ а, кө ң ілге беретін ә серін анық тап алып, ұ ғ ыну, тану, ойлау, ұ қ сату, бейнелеу, суреттеу, тү ю, талғ аудың айырмасын анық тап, тақ ырып, жоспар, тү р дегендерді тү сіндіріп, мазмұ н алуандығ ын ә уездеу, ә ліптеу, пайымдау деп ү шке бө леді. Бұ ларды тү сіндіру ү шін Абай, Мағ жан ө лең дері, М. Ә уезовтің “Ең лік-Кебек” трагедиясы, “Жә нібек батыр” аң ыз ә ң гімесі мысалғ а алынғ ан.

“Ә дебиет танытқ ыштың ” бірінші бө лімі “Сө з ө нерінің ғ ылымы” деп аталып, бірнеше шағ ын бө лімшелерге, баптарғ а бө лініп, олардың ә рқ айсысында нақ ты мә селе қ аралады.

Ең алдымен тіл, сө з ө нері, шығ арма дегеніміз не деген сұ рауларғ а, ғ ылыми дә лді, ық шам, толық анық тама беріледі. Автор сө з ө нері ғ ылымын: 1) шығ арманың тілінің ғ ылымы; 2) шығ арманың тү рінің ғ ылымы деп екіге бө ліп қ арайды. Тіл ө ң і жағ ынан тіл я лұ ғ ат қ исыны деп, мазмұ н жағ ынан қ ара сө з жү йесі, дарынды сө з жү йесі деп екіге бө леді.

“Ә дебиет танытқ ыштың ” ү лкен бір тарауы жазба ә дебиет мә селелеріне арналғ ан. Ахмет Байтұ рсынов негізінен “жазу ә дебиет” деген терминді қ олданады, кейде “жазба ә дебиет” деп айтады. Жазудың қ азақ қ а дін арқ ылы келгенін кең інен ұ қ тыра отырып, осы істегі қ ожалардың, ноғ ай молдалардың дін шарттарын, шариғ ат бұ йрық тарын ө лең арқ ылы тарату ә рекеттерін кө рсетеді, олардың ақ ын болмағ андық тан, ә ң гіменің қ исынымен қ ызық тырып, тамұ қ азабымен қ орқ ытып, жұ мақ рахатымен ү міттендіргенін ескертеді. Қ ожа, молдалар ішінен Шортанбай, Ақ молда секілді ірі ақ ындарды кө рсетеді.

“Зарқ ұ м”, “Сал-сал”, “Сейфұ л-Мә лік” секілді қ иссалар аталып, Жү сіпбек Шайхы Ісламұ лының “Мұ са мен Қ арынбай” қ иссасы, Шортанбай, Ә бубә кір, Молда-Мұ са шығ армалары талданады.

Жазба ә дебиеттің бір кезең ін діндар дә уір, екінші кезең ін ә уелде, ділмар дә уір, артынан сындар дә уір деп алғ ан, Ахмет Байтұ рсынов жаң а ә деби дамуғ а қ атысты келелі эстетикалық -теориялық ой-тұ жырымдар, пікір-байламдар тү йеді.

“Ә дебиет танытқ ыштың ” қ азір Алматыда сақ талғ ан кітаптарының соң ғ ы беттері жыртылғ андық тан, ең бектің тексті тү гел берілмей отыр. Зейін салғ ан кісі аң ғ арса керек, А. Байтұ рсынов былай дейді: “Ұ стасу шығ армалар қ айраткердің тү ріне қ арай ү шке бө лінеді: 1) ә лектеніс; 2) азаптаныс; 3) ә уреленіс”. Осылардың біріншісі - ә лектеніс пен ү шіншісі ә уреленіс талданады, ал екіншісі – азаптаныс жоқ. Сондық тан сақ талғ ан кітап бойынша болашақ та “Ә дебиет танытқ ыштың ” толық текстін табу міндеті тұ р. Тағ ы бір мә селе ә р тү рлі жанрлық формаларды талдап болғ аннан кейін А. Байтұ рсынов ә р жерде бұ ларды нұ сқ алық тың пә ленше номерлерінен қ ара деп ескертеді. Ендеше, “Ә дебиет танытқ ыш” оқ улық, оның хрестоматиясы - нұ сқ алығ ы да болғ ан ғ ой. Қ азіргі дерек бойынша, ол жарияланбағ ан секілді. Ә лде қ олжазба кү йінде архивтің бірінде жатыр ма? “Мә дениет тарихы” деген ең бек бітіргені белгілі – ол да жоқ. Қ айда? Қ ысқ асы, Ахмет Байтұ рсыновтың ұ лы ең бегі “Ә дебиет танытқ ыш” тө ң ірегінде ә лі де кө п зерттеу жү ргізу керек. “Ә дебиет танытқ ышта” Ахмет Байтұ рсынов ә дебиеттанудың ә лемдік терминологиялық стандарт дең гейіне кө теріліп, шет сө зді араластырмай, қ онымды, ық шамды, бір-бірімен сабақ тас, ұ йқ ас, ұ ялас ұ ғ ымдардың тұ тас ұ лттық қ азақ ы жү йесін жасап берді.

⇐ Предыдущая 8 9 10 11 121314 15 16 17 Следующая ⇒