19. Қазақ ағартушыларының саяси көзқарастары (Абай, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин).

Қ азақ ойшылы, этнографы, тарихшысы, географы, ғ ұ лама ғ алымы жә не ағ артушысы Шоқ ан Уә лихановтың ғ ылыми ең бектері мен қ оғ амдық кө зқ арастары бү гінгі кү нге дейін ө з қ ұ ндылығ ын жоғ алтпайды. Оның «Абылай», «Шаман дінінің қ азақ арасындағ ы қ алдық тары», «Сібір қ арамағ ындағ ы қ азақ тардың сот реформасы туралы записка», «Жоң ғ ария очерктері» атты мақ алалары халқ ымыздың қ алыптасуы мен дамуы туралы баяндайды.

Мә селен, «Абылай» мақ аласында Шоқ ан даң қ ты ханның ө мір жолына шолу жасайды. Сол заманның қ азақ тар ү шін ерлік дә уірі екендігін айқ ындайды. Ханның кө птеген басшылық сынынан ө тіп, жау қ олында тұ тқ ында болғ ан кезең дері туралы айтады. Оның тү бі терең болжағ ыш саясаткер екені анық талады.

«Шаман дінінің қ азақ арасындағ ы қ алдық тары» атты мақ алада ғ алым қ азақ халқ ында шамандық тың қ алдық тары туралы да ғ ылыми тұ жырымдар келтіреді. Халқ ымыздың ислам дінін ұ станатынын, оның ішінде шаман ғ ұ рыптары мен ырымдарын тұ тынуы анық талады. Сонымен қ атар, ө лген ата-баба рухтары, аруақ тар, немесе оргондар, шамандардың емдеу тә сілдері мен табыну нысандары, садақ ағ а сойылатын малдар, қ азақ тардың космологиялық ұ ғ ымдары, жаратылыстағ ы киелі кү штер туралы сө з етеді. Осы мақ аласында Шоқ ан «Ө лі мен тірі туралы жә не олардың достығ ы туралы ертегі» ұ сынады. Ө лі жігіт пен тірі жігіт арасындағ ы достық тың мә нін айқ ындайды. «Балам, есің де болсын, елсіз жерде кездессең... моланы қ ұ р қ алдырма, егер оғ ан тү нде кездессең тү немей ө тпе», - деген сө здері дә стү рді ұ стану мен ө згенің кең есін тың дау, жігіттің жолбарыстарғ а ұ мтылуы батырлық тың қ ажеттілігін дә ріптейді.

Шоқ анның «Жоң ғ ария очерктерінде» Жоң ғ ар тауларының табиғ и ерекшеліктері, жануарлары, бұ л елдің ертеден қ алғ ан ескерткіштері жә не бұ л елдің тұ рғ ан халық тары туралы айтып ө теді. Кө шпелі тұ рмыс ү стем болғ ан Жоң ғ арияда отырық шылық тың да болғ аны туралы Чига қ аласындағ ы алғ ашқ ы тарихи мә ліметті пайдаланады. Сонымен бірге, сол тө ң іректегі діни бірлестіктер жайында да материалдар келтіреді.

Абайдың ә леуметтік — саяси кө зқ арастары да прогресшілдік бағ ытта болды. Ол патриархты-феодалдық коғ амдағ ы надаң дық ты, кертарпалақ ты, ә ділетсіздікті, заң сыздық ты, зорлық -зомбылық ты мық тап жә не жан-жақ ты сынады. Қ анаушы тап ө кілдерінің кедей-жалшыларғ а жасағ ан қ аталдығ ына, жауыздығ ына қ арсы шығ ып, замандастарын мейірімділікке, гуманизмге шақ ырды. Абай объективтік тұ рғ ында қ азақ енбекші шаруаларының идеологы, сә улетті болашақ тың жаршысы болды. Ол қ азақ халқ ын экономикалық жә не мә дени мешеулікке қ арсы кү реске, прогреске, отырық шылық қ а, шаруашылық пен мә дениетті жан-жақ ты дамытуғ а, халық ты ағ артуғ а, білімге шақ ырды. Қ азақ елін алғ а бастыруда орыс халқ ынан ү лгі алып, оның мә дениетін, білімін, ғ ылымын ү йренудің қ ажеттігін атап кө рсетті. «Жиырма бесінші» қ ара сө зінде: »Орысша оқ у керек, хикмет те, мал да, ө нер де, ғ ылымда — бә рі орыста зор. Залалынан қ ашық болу, пайдасына ортақ болуғ а, тілін, оқ уын, ғ ылымын білмек керек. Оның себебі олар дү ниенің тілін білді, мұ ндай болды. Сен оның тілін білсең, кө кірек-кө зің ашылады. Ә рбіреудің тілін, ө нерін білген кісі онымен бірдейлік дағ уасына кіреді… Орыстың ғ ылымы, ө нері — дү ниенің кілті, оны білгенге дү ние арзанырақ тү седі», -деп жазды. «Алланың ө зі де рас, сө зі де рас » деп, ислам дініне берік сенетін Абай адамды да жаратушы алла деп тү сінеді де, »Махаббатпен жаратқ ан адамзатты, Сен де сү й, ол алланы жаннан тә тті » деп, адамды ә уелі алланы сү юге шақ ырады. Бірақ ол исламның шариғ атшыл оқ ымыстырарындай, тек алланы сү юмен ғ ана қ анағ аттанбай, »Адамды сү й, алланың хикметін сез, Не қ ызық бар одан басқ а» деп, ең жоғ ары санайтын алламен қ атар адамды да сү юге шақ ырады. Ислам ғ алымдары бұ л дү ниені уақ ытша, фани деп, сондық тан оны «жалғ анғ а» санап, одан бездіруге тырысса, рақ атты адам ө лгеннен кейін қ айта тіріліп, ақ ирет аталатын бақ илық, яғ ни мә ң гілік тұ рмыста кө реді десе, ол ү шін бұ л жалғ анды тек қ ұ дайғ а қ ұ лшылық пен ө ткізуге шақ ырса, Абай адамды осы дү ниенің тіршілігінде рақ ат кө руге ү гіттейді. Абайдің ойынша «Ө зің ү шін енбек қ ылсаң, оттағ ан хайуанның бірі боласың ». Ол ә рбір адамғ а кө птің пайдасы ү шін ең бек атқ аруды ұ сынады. «Ә рекет қ ыл, пайдасы кө пке тисін» дейді. Абайдың ұ ғ ымында адам атаулы жаратылысында бірдей, сондық тан ө зін ө згелерден артық санайтындарғ а: «Менімен сен тең бе деп мақ танасың, Білімсіздік белгісі ол баяғ ы» деп қ ынжылады. Абай қ оғ амды ұ лтқ а, дә режеге, жынысқ а бө лмей, «адамзаттың бә рін сү й бауырым «, «Атаның баласы болма, адамның баласы бол», дейді де, жалпы адамзатты тү гел суйетін гуманизм биігіне шақ ырады

Ы. Алтынсарин жергілікті жерлерден мектеп ашу ісімен айналысады, казак балаларына арнап оқ улық тар, оқ у қ ұ ралдарын жә не ә дістемелік кітаптар жазды. Ол казак қ ыздары ү шін мектеп-интернат, ауыл шаруашылық жә не колө нер училищелерін аштырды. Ө йткені Ы. Алтынсарин қ азақ халқ ының жарқ ын болашағ ын тек оқ у-ағ арту ісімен, білім - ғ ылыммен байланыстырғ ан. Сондық тан да ол: «Мектеп — қ азақ тарғ а білім берудің басты қ ұ ралы. Біздің барлық ү мітіміз – қ азақ халқ ының келешегі осында, тек осы мектептерде ғ ана» деп жазғ ан болатын.

⇐ Предыдущая 10 11 12 13 141516 17 18 19 Следующая ⇒