2.Кіші жүз Қазақтарының Е.И. Пугачев бастаған көтеріліске қатысуының тарихи маңызы

Осы кө п ұ лтты кө теріліске қ азақ тардың да қ атысуына тү рткі болғ ан бірнеше негізгі себеп бар еді. Біріншіден мал жайылымы жетіспеді. Патша қ азақ тар Ресейдің қ ол астына ө туді қ абылдағ ан бойда-ақ олардың шекара шебінің ішкі шебіне ө туіне, сондай-ақ оғ ан жақ ын кө шіп қ онуғ а тыйым салынды. Оның ү стіне Ертіс ө зенінің бойындағ ы шекара шебінде ені 10 шақ ырымдық алқ аптың ұ зына бойына ө туге тыйым салынды. 1771 жылы Еділ мен Жайық арасындағ ы қ алмақ тардың ү лкен бір бө лігі ө здерінің тарихи отанына, Жоң ғ арияның қ аң ырап бос қ алғ ан жеріне жетуге кө ш бетін тү зеді. Кіші жү з бен Орта жү з қ азақ тары, патша ү кіметінің айдап салуы мен Жоң ғ арияны кө шіп бара жатқ ан қ алмақ тарды тас-талқ ан етіп қ ыруғ а белсене ат салысты. Қ алмақ тардың Еділ мен Жайық арасындағ ы жайлағ ан жерледі иемденіп қ алуғ а қ азақ тар толық тай қ ұ қ ығ ымыз бар деген талап қ ойды. Бірақ патша ү кіметі бұ ғ ан қ ұ лақ асқ ан жоқ. Екіншіден, қ азақ халқ ы ө здерінің жер аумағ ында ә скери бекіністер салуғ а тіпті де келісе алмады. Ө йткені бұ л мал шаруашылығ ына елеулі тү рде зиянын тигізді. Ү шіншіден, патша ү кіметі Орта жү з емін еркін малын жайып жү рген Жаң аесіл жерін 1752-1755 жылдары басып алды. Тө ртіншіден, патша ү кіметі қ азақ жеріне ә скери іздестіру деген сылтаумен қ азақ жеріне кіріп қ азақ тарды ашық тү рде тонап кетті. Ресейдегі Е. Пугачев бастағ ан кө теріліс қ атыгез басыбайлылық тә ртіпке қ арсы бағ ытталса да, оғ ан ү лкен ынта-жігермен жә не ү мітпен Еділ-Жайық бойындағ ы башқ ұ рт, татар жә не қ азақ тар да қ атысты. Орта жү з, ә сіресе Кіші жү з қ азақ тары патша ү кіметінің жер мә селесіндегі отаршыл саясатына қ арсылық танытып, шаруалар кө терілісіне қ осылды. Пугачев ү ндеуінің Кіші жү зде таралуы қ азақ тарды стихиялы тү рде кө теріліске тартты. Халық жасақ тары билеуші топтардың қ ол астына шоғ ырлана бастады. Ө йткені патша ү кіметінің Жайық, Ертіс ө зендерінің оң жағ асындағ ы шұ райлы жерлерді орыс-қ азақ тарғ а беріп, қ азақ тардың бекіністер орналасқ ан ө ң ірге жақ ындауына тыйым салуы халық тың ашу-ызасын тудырды. Ал Пугачев болса езілген халық бұ қ арасын «жермен қ амтамасыз етуге» уә де берген еді.

A. Е. И. Пугачев18 ғ асырдың 1-жартысында Ресей империясының Қ азақ станда, ә сіресе, Кіші жү зде отарлық саясаты ү дей тү сті. Осы тұ ста Орал мен Сібір бекіністерін салу, кө шіп-қ онудың дә стү рлі жү йесіне нұ қ сан келтірді. Ресей ү кіметінің Жайық пен Еділаралығ ында, Ертістің арғ ы бетінде кө шіп-қ онуғ а тыйым салуы қ азақ шаруашылығ ына кері ә сер етті. Оғ ан қ оса Батыс Қ азақ станда тұ з иелігін жасап, оның ө німін Жайық казак-орыс ә скеріне сатып алуғ а міндеттеуі – Кіші жү здің батыс аймағ ындағ ы малшылардың жағ дайын ауырлатты. Ресей ү кіметінің заң сыз ә рекетіне наразылық білдірген қ азақ тардың шағ ымына ешкім қ ұ лақ аспады. Осындай жағ дай қ азақ тардың 1773 – 75 жылы Е. И. Пугачев бастағ ан шаруалар соғ ысына қ атысуына себепші болды. Кө теріліс жайындағ ы хабар қ азақ ауылына тез тарады. Нұ ралы хан хатшысын Пугачевке астыртын жө нелтті. Нұ ралы Пугачевпен байланыс жасай отырып, бір жағ ынан Орынбор губернаторына кө терілісшілер отрядының орналасқ ан жерін, бет алысын мә лімдеп, ә рі Пугачевке қ арсы ә скери кө мек те ұ сынып, екі жақ ты саясат ұ станды. Қ азақ тарды кө теріліске қ атыстыруғ а Пугачев ү лкен мә н бергенімен, Нұ ралыны тү пкілікті ө з жағ ына қ арата алмады. Сондық тан ол қ азақ тарғ а тікелей тіл қ атуғ а ұ йғ арды. Орынборды қ оршап тұ рғ ан кезінде оның адамдары шақ ыру “қ ағ аздарын” алып, Кіші жү здің ауылдарын аралап жар салды. Пугачев оларғ а жер-су сыйлап, дін бостандығ ын беруге уә де етіп, Екатерина ІІ-нің ү кіметіне қ арсы бірігіп кү ресуге шақ ырды. Орынбор ә кімш-нің мә лімдеуі бойынша тама, табын, жағ албайлы руларының кейбір бө ліктері бірінші кү ннен-ақ Пугачевке қ осылып, орыс бекіністеріне шабуыл жасады. 1773 жылы 7 қ азанда Орынборғ а жасалғ ан шабуылғ а 2 мың қ азақ қ атысып, ү кімет ә скеріне кө п зиян шектірген. Беріш пен шеркеш руларының жасақ тары Орал шебінің бекіністерінің гарнизондарына шабуыл жасағ ан. 1774 жылы қ аң тарда А. Овчинников отрядының кө терілісшілері Гурьевті (қ азіргі Атырау қ аласы) алғ аннан кейін, Кіші жү здің батыс жағ ының тұ рғ ындарына шаруалар соғ ысының ық палы кү шейе тү сті. Ресей ә кімш. мен хандарғ а қ арсы кейбір сұ лтандар да кө терілісшілерге қ осылды. Досалы сұ лтан 200 адамдық қ олмен баласы Сейдалыны Пугачевке аманатқ а жіберді. Ол Орынбор тү біндегі соғ ысқ а белсене қ атысты. Сонымен қ атар Орынбор қ оршауына жә не Елек (Илецк) қ орғ анысына шабуыл жасауғ а Орта жү з қ азақ тары да араласты, Кіші жү з бен Орта жү з қ азақ тары Пугачев армиясына материалдық жағ ынан да жә рдем кө рсетті. 1774 жылы 10 сә уірде Сакмара ауданындағ ы ұ рыста Пугачевтің негізгі кү ші жең іліс тапты. Кө терілісшілер армиясының қ алғ ан топтары таулы башқ ұ рт жеріне ығ ысты. Олар Оң тү стік Оралғ а келісімен кө теріліске қ айта қ уат бітті. Кө теріліс орталығ ының Оң тү стік Оралғ а ығ ысуына байланысты қ азақ тардың Сібір қ орғ андарына шабуылы жиілей тү сті. Пугачев Орта жү з қ азақ тарын ө з жағ ына тартып, ә скер ә рі ат алу ниетімен оларғ а ү ндеу жазып, ө кілдерін жіберді. 1774 жылы маусымның басында Сарыторғ ай маң ында Орта жү з старшындары бас қ осып, Пугачев ү ндеуіне келісетіндіктері туралы ұ йғ арымғ а келді. Сол жылы Кіші жү з қ азақ тары Жайық бекінісіне жиі-жиі шабуыл жасады. Жекелеген жасақ тар Жаң аө зен уезі менЕділ жағ алауына дейін барды. Қ азақ тар Пугачев армиясының ә скери қ имылдарымен ұ йымдасқ ан тү рде байланыста болмағ анымен, олардың шабуылы Ресей ү кіметі ә скерінің кү шіне қ арсы тұ ра білді. Бұ л соғ ыс қ азақ халқ ының ө міріне айтарлық тай ә сер етіп, Ресей ү кіметінің болашақ тағ ы отаршылдық саясатына қ арсы кү ресіне негіз қ алады.

⇐ Предыдущая 16 17 18 19 202122 23 24 25 Следующая ⇒