3.Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанға көшіріліп әкелінген кәсіпорындар орналасқан облыс.

⇐ ПредыдущаяСтр 18 из 35Следующая ⇒

3. Ұ лы Отан соғ ысы жылдары Қ азақ станғ а кө шіріліп ә келінген кә сіпорындар орналасқ ан облыс.

19-билет.

1. ХVІ-ХVІІ ғ ғ. Қ азақ халқ ының материалдық мә дениеті (киім-кешегі, ұ лттық тағ амдары)

2. Патшалық Ресейдің Оң тү стік Қ азақ станды жаулап алу жолындағ ы ә скери қ имылдары жә не оның зардаптары.

3. 1930 жылдары Қ азақ стан аумағ ында орналасқ ан концентрациялық лагерьлерді карта бойынша кө рсетің із.

Жауаптары:

1. XVI-XVIIғ Қ азақ халқ ының материалдық мә дениеті

Қ азақ хандығ ы (XVI-XVII ғ асырларда) — Моң ғ ол шапқ ыншылығ ынан кейін барлық қ азақ рулары мен тайпалары Жетісуда алғ аш рет бір мемлекетке біріктірілді. XVI-XVII ғ. Қ азақ хандығ ының шекарасы едә уір ұ лғ ая тү сті. Ө з кезінде “Жерді біріктіру” процесін жедел жү зеге асырып, неғ ұ рлым кө зге тү скен қ азақ хандарының бірі – Жә нібек ханның ұ лы Қ асым. Қ асым ханның тұ сында (1511-1523) феодал ақ сү йектердің қ арсылығ ы ә лсіреп, ә скери қ уаты артты. “Тарихи-Рашиди”, “Шайбанинама”, т. б. деректерге қ арағ анда, қ азақ тардың этникалық территориясының негізгі аудандары қ азақ хандығ ына Қ асым хан тұ сында біріктірілген

Қ азақ хандығ ы – кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ымен айналысқ ан феодалдық мемлекет болды. Оның кө шпелі жә не жартылай кө шпелі далалық ө ң ірінде патриархалдық – феодалдық қ атынас басым болды, ал отырық шы, егінші аймақ тарда феодалдық қ атынас қ алыптасты. Қ азақ хандығ ында облыстық басқ ару жү йесі емес, ұ лттық (ру-рулар бойынша) басқ ару жү йесі қ олданылды. Басқ ару жү йесінде ру-тайпалық тә ртіп сақ талып отырды. Туыстығ ы жақ ын он шақ ты тү тін бір ауыл, ал жеті атадан тарағ ан бірнеше ауыл бір ата (аймақ ) болды. 13-15 атадан қ осылатын аймақ тар бір ру болды. Осы рулардан тайпа қ ұ ралды. Қ азақ қ ауымы ү ш жү зге бө лінді. Ол қ азақ хандығ ына бағ ынды. Хан – қ азақ хандығ ының азаматтық, ә скери, ә кімшілік жә не сот қ ұ қ ын қ олына ұ стады.

Жү здерді кіші хандар, ұ лыстарды сұ лтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аймақ тарды (аталар) ақ сақ алдар, ауылдарды ауыл ағ алары басқ арды. Бұ л жеті сатылы басқ ару жү йесі кө шпелі екінші қ азақ қ оғ амында тым ертеден келе жатқ ан тә ртіп болатын.

Мал шаруашылығ ымен айналысқ ан қ азақ тар далалық ө ң ірлерде қ ой, жылқ ы, тү йе жә не сиыр ө сірді. Мал – жылдың тө рт маусымында табиғ и жайылымдарда бағ ылды. Талай ғ асырлық тә жірибеден туғ ан шаруашылық басқ ару тә сілі жайылымдарды маусымғ а қ арай пайдалану тә ртібін қ алыптастырды.

Бұ л: жаздағ ы жайлау, қ ыстағ ы қ ыстау, кө ктемдегі кө ктеу, кү здегі кү зеу. [5]

Кө шіп-қ ону ө рісі тү рліше болды, малы кө п, ә сіресе тү йесі мен жылқ ысы бай малшылар алысқ а кө ше алды (кіші жә не орта жү з жерінде жылына 700-1000 шақ ырым артық жерге кө шіп отырды), 200-300 шақ ырым жерде ә р тү рлі жайылым жерлер кездесіп отыратын Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ станда кө шіп-қ ону ә лдеқ айда шағ ын болды. Ә рбір рудың ө зінің кө ш жолдары болды. Басқ а рулар қ ол сұ ғ а алмады. Малдың дені қ ой мен жылқ ы болды. Қ азақ тар кө бінесе еті семіз, қ ылшық жү нді, қ ұ йрық ты қ ойлар ө сірді. Қ ой еті негізгі тамақ болды. Қ ойдың сү тінен қ ұ рт, ірімшік, сү збе, айран, сары май алды. Қ ой ең бағ алы шикізат – жү н, тері, елтірі ө німдерін берді.

Оң тү стік Қ азақ стан ө ң ірі ертеден бері егіншілік мә дениетінің бесігі болғ ан орын. Қ азақ хандығ ы тұ сында бұ л аймақ тардың дә стү рлі егін шаруашылығ ы ү здіксіз ө ркендеп отырды.

Сырдария Арыс, Шу, Талас ө зендерінің алқ абында суармалы егін шаруашылығ ы жақ сы жолғ а қ ойылды. Ө зен суларын тартып жер суландыратын каналдар мен арық тар болды. Қ азақ егіншілері арпа, бидай, жү гері екті. Егіншілік саймандары тесе, кетпен, қ арапайым соқ а, тіс ағ аш, тырма, қ ол орақ болды.

XV-XVII ғ асырларда қ азақ тар арасында ислам діні тарады. Алайда, ислам діні ең бекші халық арасында терең тамыр жойғ ан жоқ. Оғ ан себеп дү ркін-дү ркін жү ргізіліп отырғ ан қ ақ тығ ыстар, соғ ыстар т. б. Сондық тан халық тың бір бө лігі ислам дінін кө пке дейін қ абылдамай, тә ң ірге табынуғ а негізделген нанымды ұ стады. Қ азақ тар ө мірінде отты қ асиеттеу ү лкен рө л атқ арды.

XVI-XVII ғ асырларда ауыз ә дебиеті кең ө ріс алды. Ауыз ә дебиетінің асыл қ азыналарын жасағ ан, оны ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жалғ астырғ ан халық арасынан шық қ ан дарынды-ақ ындар, сал, серілер, жыраулар еді.

Сол кездегі қ азақ поэзиясының аса ірі тұ лғ алары – Шалкиіз (XV ғ. ), Доспамбет (XVI ғ. ), Жиембет (XVII), т. б. жыраулар. Қ азақ тың батырлар жыры мысалы: Қ обыланды, Алпамыс, Ер Тарғ ын, Ер Сайын, Қ амбар дастандары тарих шындығ ымен қ абысып келе жатқ ан шығ армалар. Қ азақ тың ә леуметтік – тұ рмыстық дастандары да (Қ озы Кө рпеш-Баян сұ лу, Қ ыз-Жібек т. б. ) феодалдық -рулық қ оғ амның ө мірін ү лкен шеберлікпен кө рсетеді.

Халық арасында ана тіліндегі жазба ә дебиет діни жә не тарихи мазмұ ндағ ы кітап тү рінде тарады.

“Тарихи-и Рашиди” – Орта Азия мен Қ азақ станның XIV ғ. II-жартысынан XVI ғ. басына дейінгі тарихы баяндалғ ан шығ арма. Бұ л шығ арма 1541-1546 жылдары жазылғ ан. Оның қ олжазбасы екі дә птерден қ ұ ралғ ан. Бірінші дә птерде Шағ атай ә улетінің тарихы баяндалады, екіншісінде XV-XVI ғ. Шынжаң ө лкесінде, Орталық Азияда, Ү ндістан мен Ауғ анстанда ө ткен тарихи оқ иғ алар баяндалады. Онда қ азақ тарихына қ атысты қ ұ нды деректер бар. XV ғ асырырдың ортасында батыс Жетісуда қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы, қ азақ -қ ырғ ыз, ө збек халық тарының қ атынасы. Шығ ыс Қ азақ станның қ оғ амдық шаруашылық жағ дайы берілген.

Ол ең бекті жазғ ан Мұ хаммед Хайдар Дулати (1499-1551) тарихшы, ә дебиетші. Ол араб, парсы тілдерін жетік білген. Хан сарайында сақ талғ ан қ ұ жаттарды пайдаланғ ан.

“Жамих ат-тауарих” (Жылнамалар жинағ ы) – ерте кездегі қ азақ тілінде жазылғ ан тарихи шығ арма. Онда: ерте кезден бері қ азақ даласын мекендеген қ аң лы, жалайыр, қ ыпшақ, найман, керей, қ оң ырат, алшын, т. б. тайпаларының шежіресі беріледі.

XI ғ. Орта Азия мен Қ азақ стан территориясында ө мір сү рген қ арахандар ә улетінің, оғ ыз-қ ыпшақ тайпалар одағ ының дә уірінен бастап 1600 жылғ а дейінгі тарихы баяндалады.

Ә сіресе XIII ғ. мен XVI ғ. арасындағ ы қ азақ жерінде болғ ан ірі тарихи оқ иғ алар баяндалады.

Қ азақ қ оныстанғ ан жерлердің жағ дайы, ондағ ы қ алалар, қ азақ хандығ ы мен хандардың ө мірбаяны, қ азақ хандығ ының заң ды ережелері жайында деректер берілген.

“Жамих ат-тауарих” кітабыныің жазушысы Қ адырғ али Қ осынұ лы Жалайыр (1530-1605) Сырдария бойын мекендеген жалайыр тайпасынан шық қ ан, сол себептен “Жалайыр” аталғ ан.

Ол қ азақ хандығ ының орда-сарайында ханның ақ ылшысы жә не ханзадалардың тә рбиешісі болып қ ызмет істеген. Бұ л ең бек алғ аш рет 1854 ж. Қ азанда жарық кө рген.

⇐ Предыдущая 13 14 15 16 171819 20 21 22 Следующая ⇒