2. Патшалық Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу жолындағы әскери қимылдары және оның зардаптары

ХІХ ғ асырдың 20-жылдары Ресей Орта жү з бен Кіші жү зде хандық билікті жойып, Ресейлік басқ ару жү йесін енгізгенімен, Ұ лы жү з мә селесіне ә лі де кө ң іл бө ле қ оймағ ан болатын. Жалпы, ХІХ ғ. 30-жылдарына дейін Ресей империясының “ү лкен саясатынан” Орта Азия мә селесі де тыс қ алды. Ресей ол тұ ста негізінен Тү ркия мен оның иеліктеріне кө п кө ң іл бө лді. Ағ ылшын-орыс бақ таластығ ында бұ л ү рдістердің белсенділігі арта тү сті. Ресейдің Таяу Шығ ыстағ ы жетістіктері Англия қ арсылығ ының кү шеюіне ә келді. 1841 жылы Лондон конвенциясы Ресейдің Таяу Шығ ыс мә селесіндегі ірі дипломатиялық жең ілісі болды. Орта Азия мен Қ азақ стан біртіндеп ағ ылшын-орыс бақ таластығ ының негізгі аймақ тарының біріне айналды. Қ азақ станның стратегиялық аймақ ретінде Орта Азия хандық тары мен Ресей жә не Қ ытай аралығ ында орналасуын патша ә кімшілігі жақ сы тү сінді. Қ азақ стандағ ы ө з ұ станымын нығ айту ү шін тү рлі шаралар қ арастыра бастады. Ресей Сыртқ ы Істер министрлігінің Азия департаментінің ұ сынысымен ХІХ ғ. 30-жылдары Қ оқ ан хандығ ына Н. Г. Потанин, Бұ хар ә мірлігіне П. И. Демезон мен И. В. Виткевич, Е. П. Ковалевский, Хиуағ а Г. И. Данилевский бастағ ан дипломатиялық миссиялар жіберді. Бұ л сапарлардың барысында Ресей Хиуа жә не Бұ харамен орыс-азия сауда мә селелері бойынша бірқ атар келісімдерге қ ол жеткізіп, Орта Азия хандық тарының ішкі жағ дайы мен Хиуа хандағ ының Сырдария бойындағ ы қ азақ тарғ а қ атысты саясаты туралы бірқ атар мә ліметтер алып қ айтты. 30-жылдардың аяғ ы мен 40-жылдардың басында патша ү кіметі хиуалық тардың шекаралық аймақ тардағ ы кү ш кө рсету жә не тонаушылық ә рекеттерін тоқ тату, хиуалық тардың қ олындағ ы орыс тұ тқ ындарын босату, Хиуаның орыс-қ азақ қ атынастарына араласуын бейтараптандыру ү шін Хиуағ а ә скери экспедиция ұ йымдастыру туралы декларациясын жариялады. Ресейдің мұ ндай ресми мә лімдеме жасауына Англияның Орта Шығ ыстағ ы саяси ық палын нығ айту қ аупінің кү шеюі себеп болды.

1839 жылы қ араша айының ортасында Орынбор губернаторы В. А. Перовский 12 зең бірек, 4 мың жаяу ә скер жә не 10 мың тү йеге артқ ан жү гімен Хиуағ а қ арсы жорығ ын бастады. Қ атты суық пен боранның салдарынан Перовский 2 мың тү йесінен айырылып, ү лкен шығ ынмен Ембі бекінісіне дейін ғ ана жете алды. 1840 жылы 1 ақ панда тағ ы да 5 мың тү йе азық -тү лікпен басқ а да қ ұ рал-жабдық тарын жоғ алтып Ақ бұ лақ қ а жетті. Ақ пан айының ортасында Орынборғ а кері қ айтты. Бірақ, жағ дайдың бұ лай шиеленісуіне қ арамастан Хиуа жорық тың қ айталануынан қ ауіптеніп Ресейге 124 орыс тұ тқ ынын қ айтарды жә не Петербургке елшілік жіберді. билігін мойындамағ ан қ азақ тарды бағ ындыруғ а жә не Орта Азия хандық тарының шекарасына орыс ә скерін жақ ындату мақ сатында Ресей Сырдарияның тө менгі ағ ысының бойына ә скери бекіністер сала бастады. 1847 жылы Райым бекінісі, 1848 жылы Қ азалы форты салынды. Жаң а бекіністердің салынуы орыс ә скерлеріне біртіндеп Сырдарияны бойлап жоғ ары жылжуғ а жә не қ оқ андық тардың ірі бекіністерінің бірі Ақ мешітке жақ ындауғ а мү мкіндік берді. 1848-1849 жылдары утаковтың басшылығ ымен келген экспедиция Арал тең ізін зерттеп, тең іздің картасын жасады. Арал тең ізінде кеме айлағ ы ашылды. Оның болашақ та Орталық Азия жә не Хорезммен сауда қ арым-қ атынасында, ә скери мә селелерде маң ызы зор болды. 12 кү ндік қ оршаудан кейін 1853 жылы 28 маусымда орыс ә скерлері Ақ мешітті басып алды. Осыдан кейін Сырдарияның тө менгі ағ ысында Сырдария шебі қ ұ рылды. Оғ ан Райым бекінісінен Ақ мешітке дейінгі аудандар кірді жә не 1864 жылы Тү ркістанды алғ анғ а дейін сақ талып тұ рды. Ресей Қ оқ ан жә не Хиуа хандық тарына саяси қ ысым кө рсетуге мү мкіндік алды. ХІХ ғ асырдың 50-жылдары Орталық Азия мен Оң тү стік Қ азақ станның Ресейдің сыртқ ы саясатындағ ы маң ызы арта тү сті. 1854-1856 жж. Қ ырым соғ ысында Ресей жең ілуіне байланысты батыстағ ы рыногынан айырылып, енді оғ ан шығ ыстан жаң а рынок іздестіру қ ажет болды. 1858 жылы Орталық Азия аймағ ындағ ы Хиуа мен Бұ харағ а Н. Игнатьев бастағ ан дипломатиялық елшілік, Шығ ыс Иранғ а кө пес ретінде Ч. Ч. Ханыков бастағ ан экспедиция жіберді. Бұ л аймақ тан алынғ ан материалдар патша ү кіметіне Оң тү стік Қ азақ стан мен Орталық Азия хандық тарындағ ы ә скери қ имылдарын ұ лғ айтпаса, ол аймақ та Англияның мү ддесінің арта тү сетіндігіне толық кө зі жетті. Ө йткені, Англияның бұ л аймақ қ а қ атысты кең кө лемде жаулап алу жоспары бар екені дә лелденген болатын. 1860 жылы Қ оқ анғ а хандық тың билеушісі Маллабектің сеніміне кіріп, Ү ндістандағ ы Англия басшыларымен байланыс орнатуғ а ағ ылшын барлаушысы Абзал-Мажит жіберіледі. Біраз уақ ыттан кейін Қ оқ ан хандығ ының басты тірек пункттеріне қ ару-жарақ тар жеткізіліп, ә скери нұ сқ аушылар мен қ ару жасайтын мамандар жіберіле бастады. Қ оқ ан ө кіметі ө здерінің ә скери қ амалдары мен форттарын, ә скери шептерін кү шейтуге кіріседі

Ресейдің жалпы Оң тү стік Қ азақ станды ә скери жаулауы Ақ мешіт, Тү ркістан, Ә улиеата, Шымкент, Ташкент т. б. бекіністердің қ орғ аушыларына деген ерекше қ атыгездікпен жү зеге асырылды. Орыс ә скерлері мұ сылмандардың қ асиетті жерлерін (Қ ожа Ахмет Яссауи, т. б. ) қ орлап, оларды қ иратты. Ақ мешітті 25 кү н қ атарынан атқ ылап талқ андады, Тү ркістандағ ы Қ ожа Ахмет Яссауи кесенесіне зең біректің 12 снаряды атылып, оның 11-і кесененің қ абырғ аларын ойып кетті. Шымкент қ аласын қ орғ ап, қ аза тапқ андардың саны 3170-ке дейін жетті, Сайрам қ аласы жермен-жексен етіліп талқ андалды. Шоқ ан Уә лиханов ө зінің діндестері мен руластарына орыс ә скерлерінің кө рсеткен тағ ылық ә рекеттеріне байланысты одан ә рі жорық қ а қ атысудан бас тартуғ а мә жбү р болды. Оң тү стік Қ азақ стан мен Орта Азия тұ рғ ындары қ арсылық кө рсеткендері ү шін қ атыгездікпен, аяусыз басып-жанышталды. Ресей болса, бұ л ә рекеттерін ү кіметтің, “ө зіне бағ ынышты территориядағ ы елдерді кө шпенділер шапқ ыншылығ ынан қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан ү кіметтің Орталық Азиядағ ы саясатының қ орғ аныстық сипаты” деп мә лімдеді

Осылайша, ХІХ ғ асырдың 60 жылдары Оң тү стік Қ азақ станды жаулап алғ аннан кейін Қ азақ станның бү кіл территориясы ұ зақ уақ ытқ а Ресейдің отарына айналды. 1867-68 жылдары Тү ркістан жә не Далалық ө лкені басқ ару туралы “Уақ ытша Ереженің ” қ абылдануымен Орта Азия жә не Қ азақ стан Ресей империясының отары ретінде заң дастырылды.

⇐ Предыдущая 14 15 16 17 181920 21 22 23 Следующая ⇒