2.Бөкей хандығының құрылуы (экономикалық, саяси және әлеуметтік жағдайы)

ХІХ ғ асырдың бас кезінде Кіші жү з қ азақ тары ө здерінің ата-қ онысы Жайық тың оң жағ ына кө шуге, жайылымдық жерлерін қ айта алуғ а тырысты. Ә кімшілік басқ арылуы жағ ынан Ішкі Орда Орынбор шекара комиссиясына бағ ындырылды, орналасқ ан аумағ ы Астрахан губерниясына қ арайтын. Еділ мен Жайық арасын, Каспий тең ізінің солтү стігінен Ырғ ыз ө зеніне дейінгі жазық ты бірнеше жыл Еділ Қ алмақ тары мекендеді. Олардан бұ рын да бұ л далада қ азақ рулары кө шіп-қ онып жү рді. Бертін келе патша ү кіметі Орал казак ә скери басшылары қ азақ ауылдарына Жайық тан ө туге ә лденеше рет тыйым салып кө рді. Ол ү шін ә скер кү шін де пайдаланды. Бірақ оғ ан қ арамай жеке рулар, ауылдар кө шіп келіп, қ оныстанып жү рді. 1771 жылы Еділдің бойын мекендеген қ алмақ тар Жоң ғ арияғ а қ арай кө шіп, Еділ мен Жайық арасындағ ы дала босап қ алды. Бұ л жерді Кіші жү з рулары мекендеді. Орал казак ә скері қ азақ тарғ а маза бермеген соң, қ оныстануғ а жоғ арыдан ресми қ ұ жат қ ажет болды. Осыны алдына мақ сат етіп отырғ ан Бө кей сұ лтаны Ресей императорына 1799 жылы хат жазып, ө зінің қ ол астындағ ы қ азақ тарымен Жайық тың оң жағ ына ө тіп қ оныстануғ а рұ қ сат сұ райды. 1801жылы 11 наурызда патша Еділ мен Жайық арасын Бө кей сұ лтанғ а қ арауындағ ы елімен тү гелдей иеленуге ресми рұ қ сат берді. Шын мә нінде, рұ қ сат беруге тө мендегідей жайттар себеп болғ ан. Қ азақ тарды Жайық тан ө ткізбеуге тосқ ауыл қ оя алмайтынына ө кіметтің кө зі жетті. Қ алмақ тардың кө шіп кетуіне байланысты орнында қ алғ ан аз қ алмақ -ноғ айдың Жайық бойындағ ы орыс-казактармен бірігіп қ онысты қ орғ ауғ а кү ші жетпеді. Ал шеп бойында қ азақ тардың кө птеп жиналуының салдарынан казактармен қ ақ тығ ыстар жиілей тү сті. Ресей ү кіметі бұ дан ұ тылғ ан жоқ. Біріншіден, Кіші жү з екі иелікке бө лінді. Екіншіден Еділ мен Жайық аралығ ындағ ы сауда жолдары қ ауіпсіздендірілді. Осыдан Ресей ү кіметінің Қ азақ станғ а ық палы кү шейе тү сетін болды. Ордабасы Мемлекеттік мү лік министрлігіне, кейіннен Сыртқ ы істер министрлігіне қ арады. Патша жарлығ ында Бө кей қ арамағ ындағ ы Еділ-Жайық арасындағ ы даланың солтү стікке Қ араө зен, Сарыө зендерден, оң тү стіккте Каспий жағ алауына дейінгі жайлауы кө рсетілді. Қ оныстанғ ан аймақ та Бө кей сұ лтан басқ арғ ан Ішкі Орда қ ұ рылды. Аумағ ы 70 мың шаршы шақ ырым, Батысы Астрахан, Солтү стігі мен шығ ысы Саратов, Орынбор губернияларымен, оң тү стік жә не оң тү стік шығ ысы Каспий тең ізі жә не Жайық шекара шебіне дейін жетті. Жалпы саны 5 мың ғ а жуық отбасы кө шіп барды. Жер кө лемі 6 млн. десятинаны қ ұ рады. Олардың кө пшілігі кедейлер еді. 1812 жылы Бө кей сұ лтанғ а хан лауазымы берілді. Бө кей 1815 жылы 12 мамырда қ айтыс болады, тақ ты мұ рагерлікпен иелену қ ұ қ ығ ы бойынша ұ лы Жә ң гір отырады. Бірақ жас (14 жас) болуы себепті, ол кә мелеттік жасқ а толғ анша елді Шығ ай сұ лтан биледі. Ішкі орда немесе Бө кей хандығ ының саяси-экономикалық жағ дайының, географиялық жә не тарихи жағ дайларғ а байланысты ө згешеліктер болды. Алғ ашқ ы жылдары мал саны аз ауылдар Нарын қ ұ мында Қ араө зен, Сарыө зен бойында еркін кө шіп жү рді. Бірте-бірте кө шіп келушілер саны 1812-1814 жылдар аралығ ында кө бейе тү сті. Жерге қ ұ нық қ ан ә скербасылары 1813 жылы Бө кей ордасының солтү стігін тү гел иемденіп, ә скери шептерін кө шіріп, қ ос ө зен аралығ ындағ ы шұ райлы жайылымды Қ амыс-Самар кө лдерімен қ оса тартып алды. Сол жерлерге бекіністер салып (Таловка, Абинск, Вербовск, т. б. ), казак-орыстарды кө шіріп ә келді. Қ ыстауларынан айырылғ ан қ азақ тар кү йзеліске ұ шырап, елдің бірқ атары бө кейліктерді тастап бері ө те бастады. 1824 жылы Жә ң гір хан Орал қ аласында хан болып жарияланады. 1827 жылы ол Нарын қ ұ мының батыс бө лігіне хан ордасын салғ ызады. Елді басқ ару осы жерден жү ргізіледі. Хан ордасында хан ү лгісімен билер, сұ лтандар, старшындар да ү й салғ ыза бастайды. Жә ң гір хан саяси-экономикалық дамуғ а бірқ атар ө згерістер енгізді. Барлық жерде іс-қ ағ аздарын енгізу тә ртібін енгізді. Денсаулық сақ тау саласында жұ қ палы ауруларғ а қ арсы егу тә жрибесін енгізді. Қ ару-жарақ палатасын ашу жө нінде бастама кө терді. Оны толық қ алыпқ а келтіру біршама уақ ытқ а созылды. Хан ордасы жанынан мектептер ашып, оқ ушылардан ө зі емтихан қ абылдағ ан кездері де болғ ан. Мал шаруашылығ ы саласына, ә сіресе мал тұ қ ымын асылдандыруғ а ерекше кө ң іл бө лді. Ағ аш ө сіру, шө п шабу мә селелеріне қ атты кө ң іл аударды. Оның дә лелі бір кездердегі қ ұ м басқ ан даланы гү лденген алқ апқ а айналдырды. Міне, осы жасағ ан ең бегі, прогресшіл мемлекет қ айраткері ретінде І-дә режелі Қ асиетті Анна орденімен марапатталды. Билікті дербес басқ арды, қ олында ә кімшілік жә не сот билігі болды. Билер сотының ө кілдігіне едә уір шек қ ойды. Жер ө з туыстарының арасында бө лінді. Жер жалғ а берілді. Халық отырық шылық қ а кө ше бастады. Сауда-саттық дамыды. Саудагерлерді тарту ү шін баж салығ ының ең тө менгі мө лшері белгіленді. Іс қ ағ аздарын жү ргізу тә ртібін енгізді, аурухана жә не дә ріхана ашылды. Мал тұ қ ымын асылдандырды, ағ аш егу ісіне кө ң іл бө лді. Жә ң гір хан 1845 жылы қ айтыс болды. Шығ айдың заманында елдің қ онысы едә уір тарылды. Қ азақ шаруалары жайылым, ө зендер бойындағ ы бос жерлерді жайлауғ а, не суаттарды офицерлерден жалдап алуғ а мә жбү р болды жә не оғ ан байлардың ғ ана мү мкіндігі болатын. Шаруа арыздарын жергілікті патша ә кімшілігі тың дамады, дау-жанжалды ылғ и ө з пайдасына шешіп отырды. Қ ыста бекініс тұ рғ ындары шаруаларғ а сатып, ә рбір шана шө пті 6-20 сомғ а дейін қ ымбат бағ амен ө ткізді. Сол кездегі патша офицерлерінң мойындауынша, қ азақ шаруалары екі оттың ортасында қ алды. Отарлық ә кімшіліктің ө з ү стемдігін іске асырып, бұ ратана елге қ ысым-зорлық, озбырлық кү ш кө рсетуі тоқ талмады. Жайылым, суат, орман, қ ыстауғ а қ олайлы ө ң ір мә селесі қ азақ шаруалары ү шін шешілмес іс болып, олардың шаруашылық, тұ рмыс жағ дайын кү йзелтіп, қ айыршылық қ а ә келді. Мұ нымен шектелмей, орал ә скерінің атаманы қ азақ шаруаларына егін салуғ а, ү й салуғ а, ағ аш шабуғ а, балық алауғ а, сордан тұ з алуғ а да тыйым салды. Осы тұ ста патша ү кіметі Ішкі Орданы Ресейдің отаршылық басқ ару жү йесіне беру саясвтын жү ргізген болатын. 1846 жылы Ішкі Орданы басқ ару ү шін Ә діл сұ лтан (Бө кейдің ұ лы) тө рағ асы болып бекіткен Уақ ытша Кең ес қ ұ рылды. Қ ұ рамында сұ лтандар тобынан екі ө кіл, мемлекеттік мү лік министрлігінен бір кең есші кірді. Соң ынан Уақ ытша кең есті басқ ару ү шін Ресей шенеулігі бекітілді. 1872 жылы Ішкі Орда Астрахан губерниясы қ ұ рамына берілді. Бө кей хандығ ының Қ азақ стан тарихындағ ы алатын орны ерекше. Кіші жү з қ азақ тарының кү ш-жігер жұ мсауымен қ азақ тар Жайвқ ө зенінің оң жақ бетіндегі ө здерінің ежелгі атамекеніне қ айта оралып, қ оныстануы, кейінірек дә стү рлі қ азақ жерінің бір бө лігін біржола иемденуге мү мкіндік тудырды. Жә ң гір ханның ағ артушылық жә не реформаторлық қ ызметінің арқ асында Еділ-Жайық арасындағ ы қ азақ тар ө здерінің ә леуметтік-экономикалық жә не мә дени ағ арту салаларында ерекше табыстарғ а қ ол жеткізе алды. Ал жер мә селесінің шиеленісуі И. Тайманов, М. Ө темісов бастағ ан ұ лт-азаттық кө теріліске ұ ласты

⇐ Предыдущая 12 13 14 15 161718 19 20 21 Следующая ⇒