1.Үйсіндер тарихы(қоғамдық құрылысы, шаруашылығы мен тұрмысы)

5-билет

1. Тү ркеш қ ағ анаты (саяси жағ дайы, шаруашылығ ы, мә дениеті )

2. «Мә дени мұ ра» мемлекеттік бағ дарламасы жә не оның тарихи маң ызы.

3. Ә білқ айыр хандығ ы (Ө збек хандығ ы) аумағ ын карта бойынша кө рсетің із.

Жауаптары:

1. Тү ркеш қ ағ анаты (саяси жағ дайы, шаруашылығ ы, мә дениеті) Тү ргеш қ ағ анаты Батыс Тү рік кағ андығ ынын мемлекеттік-ә кімшілік, ә скери жә не мә дени дә стү рлерін жалғ астырды. Саяси билік кағ ан колында болды. Қ ағ анат 20 ә кімшілік аймакқ а белінді. Аймактар 7 мың нан ә скер жинады. Ү шлік ө зін кағ ан етіл жариялағ ан кү ннен бастап елдің саяси-ә кімшілік баскару ісіне ерекше назар аударғ ан. Қ ағ ан 706 жылы қ аза болды. Сулу (Сулық ) қ ағ ан (715-738 жж. ) билікке келгеннен кейін тү ргештер кайта кү шейеді. Екі тайпаның арасындағ ы тартыста қ ара тү ргештер жең іске жетіп, Сұ лу кағ ан орданы Талас (Тараз) каласына кө шіреді. Сұ лудың билікке келген кезені Тү ргеш кағ андығ ынын ішкі-сыртқ ы саяси жағ дайының шиеленісіп тұ рғ ан тұ сы еді. Біріншіден, батыста арабтардың шапкыншылығ ы кү шейіп тұ рса, екіншіден, шығ ыста Қ ытай мемлекеті ү лкен кауіп тө ндірді. Ал ү шінші жағ ынан, Шығ ыс Тү рік кағ андығ ы Жетісу жеріндегі ішкі кайшылыктарды пайдалануғ а тырысты. Сондық тан Сұ лу қ ағ анғ а ө з кағ андығ ының тә уелсіздігін ұ стап отыру ү шін ү ш жақ ты кү рес жү ргізуге тура келді Сұ лу қ ағ ан шығ ыстағ ы жағ дайын ә скери келісімшарт жасаумен қ атар, қ ұ дандалық арқ ылы да дұ рыс жолғ а қ оюғ а тырыскан. Осы жолда кағ анның 717 жылы Тан империясына барып кайтуы сә тті сапар болды. Ол шығ ыстағ ы ө зіне кауіп тө ндіріп отырғ ан Шығ ыс Тү рік қ ағ аны Білгенің қ ызына қ ұ да тусіп, баласын аяктандырса, ө зі Тибет патшасыньщ кызына ү йленеді. Сө йтіп қ ағ ан шығ ыстағ ы саяси жағ дайын тү бегейлі жаксартады. Ендігі мә селе, батыс жактағ ы басты жау арабтар еді. Кағ ан арабтарғ а карсы Орта Азиядағ ы халыктардың кү ресін пайдаланып, оларды колдап, жә рдем беруге тырысты. Мә селен, Самаркан, Бұ хара тұ рғ ьндарымен кү ш біріктіріп, бұ л қ алалардан арабтарды қ уып шыккан. Қ ағ ан Тоқ арстандағ ы арабтарды да біржолата талкандау ү пгін 737 жылы ондағ ы карлұ қ тармен бірлесе отырьш, арабтарғ а ойсырата соқ қ ы берді. Қ ағ аннын шайкастарғ а тікелей ө зі ка- тынасуына ә рі ылғ и да жең іске жетуіне байланысты арабтар оғ ан “сү зеген", “муйізді қ аган” деп ат койса керек. Алайда женіске куанғ ан токарлыктар мен тү ргеш ә скерлері ертерек тарап кеткен еді. Мұ ны пайдаланғ ан арабтар шағ ын ә скерімен калғ ан Сұ лу кағ анғ а кү тпеген жерден шабуыл жасап, жең іліске ұ шыратады. Еліне оралғ ан Сұ лу кағ ан Навакет каласында ө з колбасшысы Бағ а тарханнын опасыздығ ынан қ аза болғ ан. Осы окиғ адан кейін сары жә не қ ара тү ргештер ді ң арасында талас-тартыс кайтадан ушығ ьп кетеді. Екі арадағ ы кү рес 20 жылғ а созылып, Қ ағ андыктың саяси жә не экономикалык жағ дайы мү лде ә лсірейді. Қ ағ андық тын мұ ндай жағ дайын біліп отырғ ан Қ ытай империясы Куш қ аласьшдағ ы (Шығ ыс Тү ркістан) ә скерлерін Жетісуғ а аттандырьш, 748 жылы Суябты жаулап алады. Одан сон Шашты (Ташкент) алып, онын ә мі рін ө лтіреді. Шаш ә мірінің баласы арабтарды кө мекке шакырады. 751 жылы қ ытай ә скерлеріне кү йрете соккы берді. Аман калғ ан кытайлар Жетісудан біржола кетуге мә жбү р болды. Жікке бө лінушілік токтамайды, бұ рынғ ыдан да ушығ а тү седі. Керіс-талас жылдан-жылғ а шиелетсіп, Тү ргеш кагандығ ы біржола ө лсірейдх. Бұ л сә тті Атлах шайкасына қ атынасқ ан қ арлұ қ тайпасының кө семдері пайдаланып, 756 жылы Тү ргеш кағ андығ ын қ ұ латып, билікті ө з қ олдарына алады.

2. « Мә дени мұ ра» мемлекеттік бағ дарламасы жә не оның тарихи маң ызы. 2000 жылдан кейінгі кезең дегі ел экономикасындағ ы оң бетбұ рыстар рухани ө мірге де игі ық палын тигізе бастады. Кітап басып шығ ару қ арқ ыны артты. Туғ ан жер, ел жә не оның тарихы мен мө дениеті туралы кө лемі жағ ынан ауқ ымды, мазмұ ны кең, кө птомдық энциклопедиялың басылымдар жарық кө рді. Олардың ішіндегі елеулілері ретінде 10 томдық “Қ азақ стан” Ұ лттық энциклопедиясын, Қ азақ стан тарихын, Қ азақ фольклоры антологиясын атауғ а болады. Қ азақ стан Тә уелсіздігінің 10 жылдығ ына орай екі тілде “Қ азақ стан Республикасы” энциклопедиялық анық тамасы жарық кө рді. Моң ғ олиядан Кү лтегін ескерткішінің кө шірмесі ә келініп, Л. Гумилев атындағ ы Еуразия ұ лттық университетіне қ ойылды.

“Мә дени мұ ра” мемлекеттік бағ дарламасы Президенттің бастамасымен 2004 жылы қ абылданды. Бағ дарлама бойынша ұ лттың ойдың, мә дениеттің озық туындыларын жинап, қ айта зерделеп, жас ұ рпақ қ а тарту ету, Кең ес кезінде бұ рмаланғ ан Қ азақ стан тарихының жарқ ын беттерін қ айта жазу, алдың ғ ы қ атарлы ө ркениеттер мә дениетінің ү лгілерін қ азақ тіліне аудару жұ мыстары қ амтылды. Қ омақ ты қ аржы бө лініп, ұ зақ мерзімге шаралар жоспарланды.. Бағ дарламаны жү зеге асырудың бірінші кезең інде (2004—2006 жылдар) ұ лттық жә не дү ниежү зілік мә дениет ү лгілерін қ амтитын 218 том жарық кө рді, 35 сә улет ө нері ескерткіштері кү рделі жө ндеуден ө тті жә не қ алпына келтірілді. АҚ Ш-та, Жапонияда, Тү ркияда, Ресейде Арменияда, бірқ атар Батыс Еуропа елдерінде зерттеу жұ мыстары жү ргізіліп, отандық тарихқ а қ атысы бар 5000-ғ а жуық деректер жиналды. Бағ дарлама аясында еліміздегі ең ірі мә дени-ағ артушылық мекеме — қ арамағ ында Қ азақ мемлекеттігінің тарихи мұ ражайы, ғ ылыми кітапханасы, ұ лттық дә стү рлер театры бар Қ азақ стан Республикасының Президенттік мә дени орталығ ы қ ұ рылды.

3. Ә білқ айыр хандағ ын картағ а бейнеле. Батысында Жайық тан шығ ысында Балқ ашқ а дейінгі кең байтақ жерді алып жатты.

6-билет.

1. Қ арақ ытай мемлекеті (қ оғ амдық қ ұ рылысы, саяси тарихы)

2. Дү ние жү зі қ азақ тарының қ ұ рылтайы жә не оның тарихи маң ызы.

3. Моғ олстан мемлекетінің аумағ ын карта бойынша кө рсетің із.

Жауаптары:

1. Қ арақ ытай мемлекеті ( қ оғ амдық қ ұ рылысы, мә дениеті). Қ оғ амдық қ ұ рылысы. Жоғ арғ ы ө кімет билігі қ ағ анның (хан) қ олында болғ ан. Билік мұ рагерлік жолымен беріліп отырды. Билік иелері қ атарына ханнық ұ рпақ тары - тегіндер, ілік хандар, бектер жатты. Билік иелігінде ү лестік жерлер болды. Баскару жү йесі осы ү лкен жә не шағ ын екі бө лікке бө лінетін ү лестерге қ арай жіктелді. Хан кең есшісі қ ызметін уә зірлері атқ арды. Бұ лар Қ арлұ қ қ ағ анаты кезіндегі “кү л - еркіндерге” ұ қ сас еді. Махмуд Қ ашғ аридің жазуына қ арағ анда, “кұ л - еркін” кө л-кө сір, ұ шан-тең із ақ ыл-ой деген мағ ынаны білдірген. Ханның мемлекеттік саяси-ә кімшілік іс жү ргізетін орны орда деп аталғ ан. Онда сарай қ ызметкерлері тұ рғ ан. Басқ ару тә ртібі жер иелену тү рлерінен, алым-салық жинау жү йесінен байқ алады. Жер иеленудің бір тү рі " иқ та", ал иеленушілер “иқ тадар" (парсы сө зі) деп аталынғ ан. Иктаның мә ні - оны алғ ан адамдар ол жерде отырғ ан қ арапайым халық тан алым-салық жинап, ханғ а ә скери қ ызмет етуге міндетті болды. Жер иеленудің иқ тадан басқ а да тү рлері болғ ан. Мә селен, ірі билік иелеріне жаулап алынғ ан жерлерден ү лес беріліп, олар арқ ылы қ азына салығ ы жинастырылып отырғ ан. ұ ндай салық жинау ү шін мемлекет жері де жалғ а берілетін болғ ан. Дінбасылар мен ә скербасылардың жерлерін вақ фтық жерлер деп атағ ан. Вақ фтық жерлерден салық алынбады. Отырық шы аудандарда шаруаларды қ анаудың бір тү рі — олардың ү леске алғ ан жерлерінен алым-салық жинастырып отыру. Қ арахан мемлекеті кезіндегі қ анаудың бір тү рі коммендация болды. Оның мә ні мынандай еді: ә лсіз адам ө з ү лесіндегі жерді кү штінің қ амқ орлығ ына береді, ол (кү шті адам) ә лсіз адамды қ орғ ауғ а тиіс. Ә лсіз ө зінің шамалы жерден алғ ан ө німін жә не отбасын қ орғ ағ аны ү шін кү штіге (ірі жер иесіне немесе билік басындағ ыларғ а) салық тө леген. Тө лемнің басқ а да тү рлері болғ ан. Мә селен, кейбір шаруалар жауынгерлік қ ызмет ү шін адам берсе, енді біреулері ө здерін қ орғ аушылардың (феодалдардың ) жұ мысын тегін істеп берген. Қ арахан мемлекеті тү рік қ ағ анаттарының дестү рлі жалғ асы ғ ана болғ ан жоқ. Ол баскару жағ ынан болсын, экономикалық жағ ынан болсын коғ амдык қ ұ рылысы дамығ ан мемлекетке айналды. Мемлекеттің негізін қ алаушы Сатұ қ Боғ ра-хан ө лген соң, ел ішінде саяси бытыраң қ ылық басталады. Билікті 955 жылы ханның баласы Мұ са алады. Ол ө зінің ық палын кү шейту ү шін 960 жылы ислам дінін мемлекеттік дін ретінде жариялайды. Мемлекеттің орталығ ы Қ ашғ ар қ аласы болады. Мұ са қ аза болғ ан соң Сатұ қ Боғ ра-ханның ұ рпақ тары арасында билік ү шін алауыздық туындап, талас-тартыс болып отырды. Бұ л кезде Орта Азиядағ ы мемлекеттер ө з ішіндегі ә леуметтік қ айшылық тардан ә лсіреген еді. Бұ л жағ дайды дер кезінде пайдалана білген Қ арахан мемлекеті X ғ асырдың аяғ ында Бұ хара мен Самарқ анды жә не Сырдария бойындағ ы қ алаларды жаулап алады. Қ арахан мемлекетінщ негізі ү лесті жү йеде каланып, Шығ ыс жө не Батыс - екі иеліктен (хандық тан) тұ рды. 1. Шығ ыс хандық Жетісу аймағ ы мен Шығ ыс Тү ркістан жерін алып жатты. Орталығ ы Баласағ ү н қ аласына жақ ын жатқ ан Орда (оны Қ ара Орда немесе Кү з Орда деп атағ ан), кейін Қ ашғ ар қ аласы болды. 2. Батыс хандык Мауараннахрды биледі. Орталығ ы алғ аш Ү зкент, кейін Самаркан қ аласы болды.

Дә стү р бойынша Шығ ыс хандығ ы Қ арахан мемлекетінің негізгі бө лігі саналды. Сондық тан оның ханы «ұ лы хан» болып есептелді Басқ а хандар оғ ан бағ ынышты болуғ а тиіс еді. Бірақ олай болмады. Екі хандыктың арасында бірлік онша сакталмады. Соның салдарынан 1040 жылы Қ арахан мемлекеті дербес екі иелікке бө лініп тынды. XII ғ асырдың 30-жылдарында шығ ыстан қ арақ ытайлар Жетісуғ а басып кіреді. Олар 1141 жылы Самаркан қ аласына жақ ын жаткан Қ атуан даласында болғ ан шайқ аста салжұ ктар мен қ арахан ә скерлерін ойсырата жең еді. Салжұ қ тардың ә лсіреуіне байланысты Хорезм хандығ ы кү шейе бастайды. Текеш билігі кезінде Хорезм мемлекеті қ аракытайларғ а соккы береді. Бұ л жағ дайды байқ ап отырғ ан Қ арахан билеупгілері Хорезм хандығ ын қ олдап, тә уелсіздіктерін алуғ а тырысады. Талас бойында қ аракытайларды талқ андағ ан Хорезм шахы Мү хаммед Қ арахан мемлекетін біржола кұ латады. Ал Шығ ыстағ ы хандыкты Найман ханы Кушлік басып алады. Сонымен ү ш ғ асырғ а жуық ө мір сү рген Қ арахан мемлекеті қ ұ лайды.

2. Дү ниежү зі қ азақ тарының қ ұ рылтайы жә не оның тарихи маң ызы. 1902 жылдың қ ыркү йек, қ азан айларында Дү ниежү зі қ азаң тарының қ ұ рылтайы ө тті. Бұ л еліміз егемендік алғ аннан кейін ғ ана мү мкін болып отырғ ан елеулі оқ иғ а еді. Оғ ан Азия, Африка, Еуропа жә не Американың 40-қ а жуық елдерін- дегі 3 млн 200 мың қ азақ диаспораеының (дү ниежү зіндеғ і бар қ азақ тың 32% -ы) ө кілдері қ атысты. Бұ л жиынды ө ткізу жә не оғ ан кең естік ә міршіл-ә кімшіл басқ ару жылдарында ө з елін, ө з жерін тастап, шетелдерге ауа кө шіп кеткен қ андастарымызды шақ ыру шын мә нінде руханизмнің кө рінісі болды. Жиында тә уелсіз, жас қ азақ мемлекетін нығ айту республикада тұ ратын тү рлі ұ лт ө кілдерінің арасындағ ы татулық ты сақ тау, қ азақ халқ ының бірлігін кү шейту келешек ұ рпақ ө кілдерін имандылық, мә дениеттілік’ инабаттылық қ а баулу сияқ ты келелі де игі мә селелер қ озғ алды. Шетелдерден келген қ азақ диаспорасының ө кілдері Алматыны, Шымкентті, Тү ркістанды жә не республиканың басқ а облыстары мен қ алаларын аралап халық тың тұ рмысымен танысты. Қ ұ рылтай бү кіл республиканы қ амтығ ан думанды мерекеге айналды. Дү ниежү зі қ азақ тары қ ұ рылтайының мә нді оқ иғ асы 1992 жылдың 19 қ ыркү йегінде Алматыдағ ы Абай атындағ ы Опера жә не балет театрында ө тті. Онда “Қ азақ тар: кеше, бү гін жә не ертең ” атты тақ ырыппен ашылган ғ ылыми конференция болды. Жиында қ азақ халқ ының тағ дыры, бү кіл дү ниежү зі қ азақ тарын тұ тас қ азақ мемлекетіне біріктірудің қ ұ қ ық тың негіздері, ана тілі мен ұ рпақ тағ дыры, халық тың рухани мұ расы жайында терең мазмұ нды баяндамалар жасалды. Қ ұ рылтайдың ресми ашылуы 30 қ ыркү йекте Республика сарайында болды. Онда Қ азақ стан Республикасының Президенті Н. Назарбаев “Қ ұ шағ ымыз бауырларғ а айқ ара ашық! ” деген баяндама жасады.

3. Моғ олстан мемлекетінің аумағ ын картағ а бейнеле Оң тү стік Шығ ыс Қ азақ стан мен Қ ырғ ызстан аумағ ын мекендеген.

7-билет

1. Ү йсіндер тарихы (қ оғ амдық қ ұ рылысы, шаруашылығ ы мен тұ рмысы)

2. «Мә ң гілік Ел» - ұ лттық идеясының негізгі мақ саты жә не тарихи маң ызын анық таң ыз.

3. ХVІ- ХVІІІ ғ ғ. Қ азақ хандығ ының астаналарын карта бойынша кө рсетің із.

Жауаптары:

1. Ү йсіндер тарихы(қ оғ амдық қ ұ рылысы, шаруашылығ ы мен тұ рмысы)

. Ү йсіндер мемлекеттік дә режеде ө мір сү рген тайпалар. «Усунго», «Синго» кө шпелі мемлекет деген ұ ғ ымдарды білдірген. Ү йсіндердің қ оғ амдық қ ұ рылысы туралы ақ паратты қ ытай деректерінен табамыз. Ү йсіндер басшысын «гуньмо» деп атағ ан. Оғ ан «бек» деп аталғ ан жеке тайпа кө семдері мен ұ сақ рубасылары бағ ынды. Ү йсін қ оғ амын тайпа мен ру басшылары, ауқ атты адамдар, жасауылдар мен абыздар жә не қ а- тардағ ы бұ қ ара халық қ ұ рады. Қ арапайым бұ қ ара халық малшылар мен егіншілерден тұ рды. Ү йсіндер қ оғ амында тең сіздік қ алыптасты. Бай ү йсіндер 4-5 мың жылқ ыдан иемденді. Арасында қ ұ лдар да болды. Қ ұ лдар кө біне соғ ыс кезінде тұ тқ ынғ а тү скен адамдардан қ ұ ралды. Қ ұ лдардың ең бегі ү й шаруашылығ ында пайдаланылды. Байлар ө з жылқ ыларын ө зге жылқ ылардан айыру ү шін оларғ а таң ба салды. Археологтар бал- шық тан жасалғ ан таң ба-мө р тапқ ан. Балшық жә не тас мө рлерді қ атардағ ы адамдар қ олданғ ан. Билеушілер мен ә скербасыларда, ауқ атты адамдарда алтын жә не мыс мә рлер болғ ан. Мө рмен немесе таң бамен малдарды белгілеген. Ә р тү рлі заттарғ а салынғ ан таң балар жеке меншіктің болғ анын дә лелдейді. Дә улетті адамдардың киімдері кө бінесе жібектен, биязы жү ннен тоқ ылғ ан матадан тігілді. Ал қ арапайым адамдар жү ннен тоқ ылғ ан, былғ ары мен кой терісінен тігілген киімдер киді. Ү йсіндерде жеке меншік малғ а ғ ана емес, жер-суғ а да тарағ ан. Кө семдер: «менің жайылымыма ешкім мал жаймасын» деп жеріне басканы жолат- пайтын. Жеке меншіктің шық қ анын, мү лік тең сіздігінің пайда болғ аньш ү йсіндерді жерлеген зираттардан да білуге болады. Мә селен, ү лкен обаларғ а бай адамдар жерленген. Олардың қ асына қ ажетті деген бағ алы қ ару-жарақ тары мен ыдыстары қ ойылғ ан. Ал қ атардағ ы малшылар мен егіншілердің зираттары мү лде қ арапайым болғ ан. Қ абірге ө лген адамның тұ тынғ ан заттары салынғ ан.

⇐ Предыдущая 3 4 5 6 789 10 11 12 Следующая ⇒