3.Ноғай Ордасының аумағын картаға бейнеле.

4-билет

1. Қ имақ қ ағ анаты (саяси жағ дайы, шаруашылығ ы, мә дениеті )

2. «Ү ш жү з» бен «Алаш» партиясын салыстырың дар. Сипаты, алдына қ ойғ ан мақ сатында қ андай айырмашылық тар болды?

3. Ноғ ай Ордасының аумағ ын карта бойынша кө рсетің із.

Жауаптары:

1. Қ имақ қ ағ анаты (саяси жағ дайы, шаруашылығ ы, мә дениеті) Қ имақ қ ағ анаты (IX ғ соң ы XI ғ басы) Қ имақ ң ағ анатының тайпалық қ ұ рамы, қ ұ рылуы (3-кар- та). Қ ытай жылнамаларында жазылғ ан дереқ терге қ араганда, қ имақ тайпаларының алгашқ ы қ ауымдары біздің заманымызга дейін ө мір сү ргендігі аң ғ арылады. VII ғ асырдың басында қ имақ тар Монголияның солтү стік-батысын мекендеген. Осы ғ асырдың ортасына қ арай қ имақ тар Алтайдың солтү стік аудандары мен Ертіс ө ң іріне кө шеді. Батыс Тү рік қ ағ анатының ыдырағ ан кезінде қ имақ тар ө з алдына тайпа ретінде кө ріне бастайды. Қ ытайдың жылнама деректері бойынша, Монғ ол жерінің солтү стігінде ө мір кешкен қ имақ тардың ішінде қ ыпшақ тар да болғ ан. Бұ л деректен тү рік тілдес тайпалардың бір-бірімен кө рші тұ рғ андарын білеміз Орта ғ асырдағ ы парсы тарихшысы Гардизи Қ имақ елінін кұ ра- мында жеті тайпа болғ андығ ын жазғ ан. Олардын ішіндегі ең атакты- лары кимақ тар мен қ ыпшақ тар дейді 766- 840 жылдарда қ имақ тар Батыс Алтайғ а, Тарбағ атай мен Алакө л ойпаты аумағ ына қ оныстанады. 840 жылы Ұ йғ ыр қ ағ анаты ыдырағ аннан кейін оның қ ұ рамындағ ы біраз тайпалар: эймур, байандур, татар, ланицаз, ажларлар жә не имек, қ ыпшақ тайпалары қ имак бірлестігіне енеді. Осы жеті тайпа негізінде Қ имақ қ ағ анаты қ алыптасады. Қ ағ анат Қ азақ станның солтү стік-шығ ыс, орталық аймақ тарын алып жатты. Қ ағ анаттың орталығ ы Имақ ия қ аласы болды. Екінші бір астанасы Алакө л кө лінің жағ асындағ ы Карантия қ аласы еді. Ә л-Идрисидің картасында Карантия қ аласы кө рсетілген. Қ ағ анаттың қ оғ амдық қ ұ рылысы. Қ ағ анатты билеуші адамды “қ ағ ан” деп атағ ан. Бұ л атақ тан екі саты тө мен “ябгу” атағ ы болды. “Имек байғ у” немесе “қ имақ ябғ у” деген тайпа кө семдерін білдіретін бірнеше атаулар да болғ ан. Жеке тайпа кө семдерін “шад- тү тік” деп атағ ан. Шонжарларғ а “ябгу”, “шад” деген лауазымдар берілген. Ө кіметтің барлық билігі қ ағ анның қ олында болғ ан. Ол ябғ у, шад-тү тіктерді ө зі тағ айындағ ан. Қ ағ андық атадан балағ а мұ рагерлікке қ алып отырғ ан. Сондай-ақ оның тө ң ірегіндегі билеуші ақ сү йектердің де биліктері мұ рагерлікке қ алдырылғ ан. Мә селен, қ ағ анның жанындағ ы он бір іс басқ арушының ү лестік биліктері де, олардың жерлері де балаларына қ алатын болғ ан. Қ имақ қ ағ анатының саяси ө мірінде ө скери қ ызметкерлердің де беделі кү шті еді. Олар ө скери қ ызметтері ү шін қ ағ аннан алғ ан жаң а ү лестік жерлерінде ә скер жасақ тағ ан. Ол ә скер ү лестік-тайпалық жү йемен басқ арылғ ан. Қ ағ анаттың саяси жағ дайы Қ ағ анат сыртқ ы жаудан қ орғ ану ү шін жә не ө з жерін кең ейту ү щін кө рші елдерге ү немі шапқ ыншылың жасап отырғ ан. Жазба деректерде қ имақ тардың IX ғ асырда “тоғ ыз- ғ ү здар” жерінің бір бө лігін қ ол астына қ аратқ аны айтылады. X ғ асыр басында тоғ ыз ғ ұ здардың шекаралық қ аласы - Шығ ыс Тү ркістандағ ы Жамлекес қ аласын басып алғ андығ ы баяндалады. Сонымен бірге қ имақ тар Енисей бойындағ ы қ ырғ ыздарғ а да шабуыл жасап тұ рғ ан. Ал Сыр бойындағ ы оғ ыздармен бейбіт, татутұ рса, енді бірде олардың жеріне басып кіріп, соғ ыс жағ дайында болғ ан. Шамасы, сондай байланыстан болуы керек, қ имақ, қ ыпшақ, оғ ыздардың тіл жә не тұ рмыс-салт жағ ынан бір-біріне ұ қ сас жақ тары ө те кө п. X ғ асырдың екінші жартысында қ имақ тардың жеріне Қ арахан мемлекеті шабуыл жасай бастағ ан. Кейбір деректерге қ арағ анда, олар Ертіс ө зеніне дейін жеткен. Мұ ндай жорық тар XI ғ асырда жиілей тү скен. Осындай жорық тардың ә серінен Қ имақ қ ағ анаты ә лсіреп, ыдырай бастайды. Жалпы қ ағ анаттың қ ұ лауына екі жағ дай ә сер етті. Бірінші себеп - ө з ішіндегі ішкі қ айшылық - атақ ты қ ыпшақ тайпасы кө семдерінің билік ү шін таласуы. Екінші басты себеп - сыртқ ы қ айшылық. Ол ә сіресе шығ ыстан батысқ а қ арай қ оныс аудара бастағ ан тү рік тілдес тайпалардың ә серінен еді. Жер ү шін болғ ан соғ ыстарда ө зінен кү ші басым тайпалар ү стемдік қ ұ рғ ан.

Шаруашылығ ы. Жалпы тү рік тайпаларының мал шаруашы- лығ ымен басым айналысқ андығ ы жоғ арыдағ ы тақ ырыптарда біршама айтылды. Қ имақ тарда да мал шаруашылығ ы басым болды. Ол туралы Гардизи былай деп жазады: “шаруалар ө з мырзаларының малын бақ ты, “... қ ысқ а арнап олар (қ имақ тар) ә рқ айсысы ө здерінің шама - шарқ ына қ арай қ ой, жылқ ы немесе сиыр етін сү рлеп алады”. Қ ысқ а ет сү рлеп алу сияқ ты тіршіліктің тү рі қ азақ халқ ында осы кү нге деиін қ олданылып жү рген тә сіл. Бұ дан қ имақ тар бү гінгі қ азақ халқ ының арғ ы ата-тегінің бірі екендігі кө рінеді. Оғ ан басты дә лел — кү нкө ріс, жан бағ у сияқ ты тіршілік кө здерінің ұ қ састығ ы. Махмуд Қ ашғ аридің хабарына карағ анда, малсыздар жатақ қ а айналып, колө нерді, балық аулауды кә сіп еткен. Олар байлардың қ ыстауларына қ арап, оның жанына тастан, ағ аштан, камыстан тұ ракты баспана салып алғ ан. Ондай орындар сауда жолына жақ ын болса, біртіндеп қ алағ а айналғ ан. Қ ағ андар мен ақ сү йек-феодалдар ө здерінің ордаларын айналдыра биік дуалдармен коршап, камалғ а айналдырғ ан. Қ амалдың жұ мысын малы жоқ кедейлер істеген. Қ ағ анаттын казынасы биік жерлерге салынғ ан қ амалда сакталып, ол ә скер кү шімен қ орғ алғ ан. Қ имак кедейлері егіншілікпен де айналысқ ан. Негізінен тары, бидай, арпа ө сірген.

Қ олө нері. Қ имақ тар тұ рмыстық кө сіп пен қ олө нердің тамаша шеберлері болғ ан. Олар қ ойжү нінен киім-кешек, баспана (киіз ү й), кұ рал-жабдық (аркан, кетен, бұ йда, шылбыр), басқ а да кү нделікті тұ рмысқ а кажетті бұ йымдарды ө здері жасап алатын. Мал мен аң терілерінен тү рлі сырт киімдер, қ ымбат бағ алы ан терілерінен бас киімдер тіккен. Қ имактар кү нделікт тұ рмысқ а кажетті ыдысаяқ, кұ рал- жабдық, кару-жарақ тардың алуан тү рлерін жасағ ан. Олар темір корытудың назғ ыз мамандары, садактың жебесін жасаудьщ хас шеберлері болғ ан. Оғ ан дә лел - олардың зираттарынан тү рлі жерлердің табылуы. Ал ат ә бзелдерін жасауда да оларғ а ешкім жетпеге Сә ндік бұ йымдарғ а келетін болсақ, кимак зергердіерінін ә йелдерге арнап жасағ ан бұ йымдарына баска тү рік тілдес бірде-бір т тайпалардың ә шекейлері сай келмейді. Мә селен, тү рлі алқ алар, ө рнёктеп жасағ ан білезіктер, зерленіп тігілген бас киімдер олардың коленері, оньщ ішінде зергерлік ө нері жоғ ары дә режеде болғ анын аң ғ артад X ғ асырда қ имак шонжарлары ислам дінін қ абылдай бастағ ан. Оны сол кезең дегі қ имақ қ ағ аны Жанақ тың ибн Хакан ә л-Қ имақ и аталуынан, сондай-ак жерлеу рә сімінен де кө руге боладыҚ орыта айтқ анда, ІХ-ХІ ғ асырлардағ ы қ имақ тар мемлекеті ө зіндік ө сіп-ө ркендеу жолы бар, қ алыптасқ ан, алғ ашқ ы патриар халдық -феодалдық мемлекет болғ ан. 2. «Алаш» жә не «Ү ш жү з» партияларының сипаты жә не алдына қ ойғ ан мақ саттарының айырмашылық тары.

«Алаш партиясы» 1917 жылы 21-26 шілде Орынбор қ аласында І Жалпық азақ съезінде қ ұ рылды. Партия 1917 жылы 5-қ азан «Алаш» деп аталды. «Алаш» партиясының облыстық ұ йымдары қ азан айында қ ұ рылды. Партияның бағ дарламасының жобасы 1917 жылы 21-қ арашада «Қ азақ » газетінде жарық кө рді. Жетекшісі: Ә. Бө кейханов болды, партияны қ ұ руғ а А. Байтұ рсынов, М. Дулатов т. б. алаш зиялылары атсалысты. Бағ дарлама 10 пункттен(бө лімнен) тұ рды(мемлекет қ алпы, жергілікті бостандық, негізгі қ ұ қ ық, дін ісі, билік жә не сот, ел қ орғ ау, салық, жұ мысшылар, ғ ылым-білім, жер мә селесі).

«Ү ш жү з»партиясы 1917 жылы қ араша айында Омбы қ аласында қ ұ рылды. Тө рағ асы – Мұ қ ан Ә йтпенов, орталық комитет қ ұ рамы Кө лбай Тоғ ысов, Ысқ ақ Қ абенов кірді. «Ү ш жү здің » бағ дарламалық тезистері шашыраң қ ы болды. Онда ең бекшілердің талаптарын ескеретін пункттер: қ азақ шаруаларына жер беру, отырық шы ө мір салтына ауысу, мектеп ашу, тұ рғ ындар арасына білім тарату т. б. енгізілді. Бұ ғ ан қ оса «Ү ш жү з» заң дар жинағ ын қ ұ қ ық пен шариғ атты негізге ала отырып қ ұ руды ұ сынды. Олардың ойынша, Қ ұ ранның қ атал пункттерін алып тастап, оның некеге, отбасына, мұ рағ а қ атыстыларын қ алдыру керек деп жазды.

К. Тоғ ысовтың басшылық қ а келуімен «Ү ш жү з» партиясының саяси бағ дары ө згерді. Кең ес ө кіметіне сенім білдірді.

Айырмашылық тары:

«Алаш» партиясының сипаты - ұ лттық партия, олар қ азақ халқ ын ешқ андай тапқ а, топқ а жіктемей ұ лт мү ддесін білдірді.

«Ү ш жү з» партиясының сипаты – социалистік партия, олар ең бекші халық тың мү ддесін білдіріп, кең ес ө кіметін қ олдады. Ә леуметтік қ ұ рамы – Омбының қ ала кедейлерін, шеберлерді, жә мшіктерді, бақ ташыларды біріктірді.

«Алаш» партиясының мақ саты – тә уелсіз, эволюциялық жолмен дамитын, ұ лттық мемлекет қ ұ ру болды.

«Ү ш жү з» партиясының мақ саты - тү ркітілдес халық тардың біртұ тас автономиясын – Тү ркістан Федерациясын қ ұ руды ұ сынды. Алаш автономиясын - «контрревоюциялық автономия» деп сынады.

«Алаш» партиясының баспасө з органы- «Қ азақ » газеті болды

«Ү ш жү з» партиясының баспасө з органы – «Ү ш жү з» газеті, 1917ж. желтоқ саннан Петропавл қ аласында шығ а бастады.

1918 жылдан бастап Кең ес билігі платформасында мығ ым тұ рғ ан

«Ү ш жү з» «Алашқ а» қ арсы белсенді кү рес жү ргізді.

3. Ноғ ай Ордасының аумағ ын картағ а бейнеле.

Еділ мен Жайық аралығ ын алып жатқ ан мемлекет болғ ан.

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 678 9 10 11 Следующая ⇒