3. Оғыз мемлекетінің аумағын картаға бейнеле.

8-билет

1. Қ аң лылар тарихы (қ оғ амдық қ ұ рылысы, шаруашылығ ы мен тұ рмысы)

2. Қ азақ стан ЕҚ ЫҰ -на тө рағ алық етуінің тарихи маң ызына талдау жасаң ыз.

3. Монғ ол шапқ ыншылығ ына қ арсы кү рескен қ алаларды (Отырар, Сығ анақ, Ашнас ) карта бойынша кө рсетің із.

Жауаптары:

1. Қ аң лылар тарихы ( қ оғ амдық қ ұ рылысы, шаруашылығ ы мен тұ рысы) Жазба дерекгер бойынша каң лы елін хан билеген. Елді басқ аруғ а оның ү ш орынбасары - уә зірі кө мектесіл отырғ ан. Елдің астанасы - Битянь каласы болғ ан. Алайда билеуші мұ нда тұ рақ тап отырмағ ан, ө йткені оның жазғ ы ордасы да бар еді. Битянь қ аласы кейбір жазба деректерде қ азіргі Тү ркістан маң ында болғ ан деп кө рсетіледі. Ал екінші бір деректерде қ аң лылардың астанасы қ азіргі Таразғ а жақ ын жерде болғ андығ ы туралы айтылады. Соғ ыс кезінде колғ а тү скен тұ ткындар қ ұ л етілді. Бірак каң лылар арасында кұ лдық кең ө ріс алғ ан жоқ. Ө йткені жайылымдық жерді ұ жым болып пайдаланатын кө шпелі мал шаруашылығ ы жағ дайында бір жерде жұ мыс кү шінің кө п болуы кажетсіз еді. Қ ұ л ең бегінің қ олданылғ ан жері ұ сақ малды кү ту, мал ө німдерін ө ң деумен шектелді. Қ ұ лдар қ олө нер кә сібімен де, егін егумен де шұ ғ ылданды. Ру басшылары, бай адамдар, ә скери кө семдер қ арапайым халық ты ө здеріне бағ ынышты етті. Қ азақ станның оң тү стігіндегі егіншілікке колайлы жерлерде ертедегі тұ рғ ындар отырық шы тіршілік еткен. Табиғ ат жағ дайының колайлылығ ына байланысты бұ нан екі мың жыл бұ рын каң лыларда егін, мал, қ олө нер, аң шылык, сауда-саттық сияқ ты кә сіптер жақ сы дамыды. Қ алалардың айналасын, ө зендердің жағ аларын мекен еткен каң лылар егіншілікпен айналысты. Арал ө ң ірінде, Ташкент алқ абында отырыщнылык дамьш, ежелгі қ оныстар мен калалар қ алыптаса бас- тады. Сырдария аң ғ арларында дә нді жә не бау-бақ ша дақ ылдары ө сірілді. Жерді тас жә не металл кет- пендермен ө ң деді. Егіс алқ аптарын суландыру ү шін қ аң лылар Шыршық ө зенінің оң жағ алауында ү зын- дығ ы 20 шақ ырым келетін Зах арығ ын казды. Ал сол жағ алауынан Ханарық арьны тартылды. Тә лім- ді егіншілік тү рі басым болғ ан. Астық арнайы қ ыш кө зелер мен ыдыстарда сақ талынды. Оны сактайтын ұ ра-шұ ң қ ырлар да қ азылғ ан.

2. Қ азақ стан ЕҚ ЫҰ на тө рағ алық етуінің тарихи маң ызын анық та Ел халық аралық ауқ ымда танылудың жаң а сапалық дең гейіне кө терілді. Қ азаң станның 2010 жылы Еуропа қ ауіпсіздігі жә не ынтымаң тастығ ы ұ йымына (ЕҚ ЫҮ ) тө рағ алық етуі туралы шешім қ абылданды. Осығ ан байланысты экономикальщ ынтымаң тастың ты дамытуғ а, технология мен басқ ару тә жірибесін алып келуге, Қ азақ стандық заң дарды жетілдіруге септігін тигізетін “Еуропағ а жол” атты арнайы бағ дарлама қ абылданды. Қ азақ станнын Еуропа қ ауіпсіздігі жә не ынтымаң тастығ ы ұ йымына терағ алық қ а ұ сынылуы жө ніндегі шешім аталғ ан ұ йымғ а мү ше 56 мемлекеттін 100 пайыздық келісімімен қ абылданды. Бұ л жө нінде Қ азақ стан Республикасының тә уелсіздігін алғ анына 16 жыл толуына арналғ ан салтанатты жиналыста сө йлеген сө зінде Президент Н. Назарбаев былай деді. " Қ азақ стан — ЕҚ ЫҰ -ғ а тө рағ алық ететін бірінші ТМД елі, ол — бірінші тү ркі елі ол — тарихи турғ ыдан ө ркениетгі ислам кеністігіне жататын бірінші ел, соң ында. ол — бірінші азиялық ел. Сондық тан бұ л біздің ортақ жең ісіміз”2010 жылдың желтоқ санында Астанада аса ауқ ымды халық аралық кең ес — Еуропа қ ауідсіздігі жане ынтымақ тастығ ы ұ йымының (ЕҚ ЫҮ ) саммиті ө тті. Қ азақ станТМД еддеріяің ішінде мұ ндай ауқ ымды шараны ө ткізіп отырғ ан бірінші мемлекет болды. ЕҚ ЫҮ -ғ а тө рағ алық Қ азақ станғ а дамығ ан саяси демократиясы бар, барлық елдермен тең жә не ізгі қ атынастар жасайтын қ оғ ам ретінде сеніп тапсырылды. Ұ йымғ а қ атысушы елдер Қ азақ станның тө рағ алығ ын қ олдап дауыс бергендер біздегі ұ лтаралық татулық пен келісімнің бірегей моделіне, жү ргізіліп жатқ ан нарық тық жетілдіруге де кө ң іл аударды Қ азақ стан ө зге елдермен кө п мә селелерді ө амтығ ан сұ рақ тар бойынша белсенді диалогтер жү ргізе отырып, ө зіне ғ аламдық дең гейде ұ жымдық қ ауіпсіздікке ұ мтылатын мемлекет мә ртебесін бекітті. Адамдың ө лшем, жергілікті ө зін-ө зі басқ ару, ақ паратқ а қ олжетімдік сияқ ты кү рделі мә селелерді дискуссиялар жү ргізіп талпылау ынтасын кө терді. Астана - 2010 саммитіне сарапшылар ЕҚ ЫҰ -ның даму ү дерісіндегі жаң а сапалық кезең деп бағ аберді. Бұ ғ ан экономика жә не мә дениет аяларындағ ы ынтымақ тастық тың кең еюі, ә леуметтік жө не экологиялық мә селелерді шешу, жаң а диалогтік алаң дар қ ұ ру, дү ниежү зілік ғ а- ламдық мә селелерді талқ ылау шаралары жалғ асуы керек. ЕҚ ЫҰ -ның Астана саммиті тарихи оқ иғ а болды. Бұ л ұ йымғ а Қ азақ станның тө рағ алық етуі заң ды тү рде жоғ ары бағ аланды. Оның нә тижесі ретінде дү ниежү зілік қ ауымдастық алдында Қ азақ станның халың аралық беделі бұ рынғ ыдан да жоғ арылай тү сті, Қ азақ станның Президенті Н. Назарбаевтың жаһ андық ауқ ымдағ ы ынталары қ олдау тапты.

8. Моң ғ ол шапқ ыншылығ ыны қ арсылық кө рсеткен қ алаларды кө рсет: Отырар, Ашнас, Сығ анақ.

9-билет

1. Қ ола дә уіріндегі шаруашылық жә не қ оғ амдық – мә дени ө міріндегі ө згерістер.

2. Ж. Нұ рмұ хамедұ лы мен Е. Кө тібарұ лы бастағ ан кө терілістердің ортақ жә не ерекше белгілерін анық таң дар.

3. Қ арақ ытай мемлекетінің аумағ ын карта бойынша кө рсетің із.

Жауаптары:

1. Қ ола дә уіріндегі шаруашылық жә не қ оғ амдық мә дени ө іріндегі ө згерістер Мал басыныц артуына байланысты малшылар жайылымды жиі ауыстырып отырды. Жайылым қ ажеттілігі малшыларды бір жерден екінші жерге ауысып, кө шіп отыруғ а мә жбү р етті. Мал шаруашылығ ы жедел дами бастады. Жағ дайдың ө з- геруіне қ арай табын қ ұ рамы да ө згерді, ірі қ араның саны азайды. Тебіндеп жайылуына байланысты кой мен жылқ ы саны артты. Қ ола дә уірі тұ рғ ындарының қ оғ амдық жә не мә дени ө мірі мал шаруашылығ ымен тығ ыз байланысты болды. Қ ола дә уірінде Қ азақ - стан жерін мекендеген тұ ргындар рулық -тайпалық қ ұ рылымда ө мір сү рді. Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың қ ола дә уірінің соң ына қ арай басталғ ан ыдырауы жаппай етек алды. Мал шаруашылығ ы мен металлургияның тез дамуы ер адамдардың ең бегін кө п қ ажет етті. Бұ л олардың қ оғ амдағ ы рө лін жоғ арылатты. Бұ рын ү стем болып келген аналық рулық қ атынас толық кү йреді. Оның орнына ә келік рулық қ атынас қ алыптасты. Қ ауым мү шелерінің ішінен малы кө п байлар, басқ ыншылық соғ ыспен байығ ан қ олбасылар шығ а бастады. Малды туысқ андар арасында бө лісу жеке меншіктің тууына ә келді. Кө шпелілер малды ө з меншігіне иеленіп, ал жер қ ауымның, рудың меншігінде қ алды. Жекелеген отбасылардың байлығ ы ө скен сайын, олардың қ оғ амдағ ы билігі де арта тү сті. Қ ауым ішінде осындай мал-мү лік тең сіздігінің шығ уы барғ ан сайын орнығ ып, келе-келе ә леуметтік тең сіздікті тудырды.

2. Ж. Нұ рмахамбетұ лы мен Е. Кө тібарұ лы бастағ ан кө терілістердің ортақ жә не ерекше белгілерін анық таң дар Ресей ә скерлерінің Қ азақ станның Оң тустігі мен Оң тустік-шығ ыс аумақ тары арқ ылы ілгері жылжи тү суі, Хиуа мен Қ оқ ан хандық тары тарапынан ү немі шабуылдардың жасалып тұ руы, олардың шектен тыс озбырлық тары мен шұ райлы жерлерді тартып алуы жергілікті қ азақ халқ ының кө теріліске шығ уына себеп болды. Ол кө терілістер кезінде халық тың қ алың бұ қ арасын атақ ты батырлар Жанқ ожа Нұ рмұ хамедұ лы мен Есет Кө тібарұ лы басқ арды. Екі кө терілістің де ортақ белгілірі: екі кө терілістің де қ озғ аушы кү ші шаруалар болатын, жә неде екеуіде патша ү кіметімен Орта Азия хандық тарына қ арсы бағ ытталғ ан кө теріліс болды.

3. Қ арақ ытай мемлекетінің аумағ ын картағ а бейнеле Қ арахан мемлекетінің негізі ү лесті жү йеде каланып, Шығ ыс жө не Батыс - екі иеліктен (хандық тан) тұ рды. 1. Шығ ыс хандық Жетісу аймағ ы мен Шығ ыс Тү ркістан жерін алып жатты.

10-билет

1. Кенесары Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық кө теріліс(мақ саты, кезең дері жә не сипаты)

2. Қ азақ стан Республикасын нарық тық қ атынастарғ а кө шірудегі орын алғ ан қ иыншылық тарғ а сипаттама берің із.

3. Сармат тайпаларының қ оныстанғ ан аумағ ын карта бойынша кө рсетің із.

Жауаптары:

1. К. Қ асымұ лы бастағ ан кө терілі Кенесары Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық қ озғ алыс (1837-1847 жылдар аралығ ы) — қ азақ тардың патша ү кіметіне қ арсы барынша бұ қ аралық жә не ұ зақ қ а созылғ ан кө терілістерінің бірі болды. XIX ғ асырдың 20 — 30-жылдарында отаршыл ө кімет билігі мен қ азақ халқ ының арасындағ ы қ арым-қ атынас елеулі тү рде шиеленісе тү сті. Біріншіден, Кіші жү з бен Орта жү здегі хан билігінің жойылуы сұ лтандардың, билердің жә не батырлардың едә уір бө лігінің наразылығ ын туғ ызды. Екіншіден, патша ү кіметі қ азақ халқ ының ежелден келе жатқ ан дә стү рлі жерлерін ә скери бекіністер салу ү шін жаппай тартып ала бастады. Ү шіншіден, бұ рын Ресейге ешқ андай алым-салық тө леп кө рмеген қ азақ тарғ а ендігі жерде жасақ, тү тін салығ ы, жол салығ ы сияқ ты алым-салық тү рлері кө бейе тү сті, қ азақ ө з жерін ө зі жалғ а алып, пайдаланатын кү й кеше бастады. Тө ртіншіден, патша ү кіметінің ә скери отрядтары қ азақ ауылдарына шабуыл жасап, кү н кө рсетпеді. Осының бә рі байырғ ы жергілікті халық ты (номадтарды) қ атты кү йзеліске ұ шыратты, олардың кү н кө рісін қ иындатып жіберді. Кө терілістің басты мақ саты қ азақ тардың патша ү кіметі тартып алғ ан ежелгі жерлерін ө здеріне қ айтарып алу, округтерді тарату, отаршылар енгізген алым-салық тарды жою еді. Кө терілістің қ озғ аушы кү ші қ атардағ ы қ арапайым кө шпелілер, сондай-ақ старшындар мен би, батырлар, тіпті сұ лтандар да болды. Кө терісшілердің қ алың қ олына ү ш жү здің атақ ты батырлары жетекшілік етті. Кө теріліске қ атысушылар негізінен қ азақ халқ ы еді. Бірақ олардың арасында орыстар мен башқ ұ рт, ө збек, қ арақ алпақ, тү рікмен, тіпті поляктар жә не басқ а халық ө кілдері де болды. Олардың кейбіреулері ханның ерекше сенімі мен қ ұ рметіне ие болып, жоғ ары лауазымды қ ызметтер атқ арды. Мә селен, Кенесарының ө зінің хатшысы бұ рынғ ы орыс солдаты болды. Наурызбай сұ лтанның атқ осшысы да Николай Губин есімді орыс еді. Татар Ә лім Ягудин Ә скери кең естің мү шесі болатын. Дипломатиялық қ ызметке ханның атынан ө збеқ Сейдақ қ ожа Оспанов басшылық етті". Бұ лардың бә рі де Кенесарығ а жақ сы ұ йымдастырылғ ан тә ртіпті ә скер қ ұ руына кө мектесті жә не кө терілісшілерге ө здерінің жеке тә жірибелерін ү йретті.

2. Қ. Р нарық тық қ атынастарғ а кө шірудегі орын алғ ан қ иыншылық тарғ а сипаттама бер. Социалистік жоспарлы экономикадан нарық тық қ атынасқ а кө шу. Қ азақ стан экономикасының қ ұ лдырауы айқ ын біліне бастады. Бұ л жерде қ оғ амның даму ү дерісінде қ алыптасқ ан қ арама-қ арсы екі бағ ыттың орын алып отырғ анын — саяси ө мірде қ оғ амды демократияландыру барынша пормелді жү ргізілген сайын эконо- микалық дағ дарыстыд да мейлінше шиеленісе тү скендігін аң ғ армау мү мкін емес еді. Қ оғ амды демократияландыру тең гермешілік зандарымен сыйыспайтын еді. Мә селе бұ л ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарына мемлекеттік меншікке тізделген, жоспарлы экономикадан ө ндіріс қ ұ рал- жабдық тарына меншіктін, кө п тү рлілігін енгізу арқ ылы нарыктық қ атынастарғ а кө шу туралы болды. Ал еш қ иындық сыз, шырғ алаң сыз, оң ай жолмен қ алыптасқ анбағ ытты ө згерте салу мү мкін емес еді. Одақ тас республикалардың егемендік қ ұ қ ық тарын кенейту шаралары шең берінде бірқ атар маң ызды эко- номикалық заң дар қ абылданды. “Қ азақ КСР-індегі меншік туралы заң ” бұ ғ ан дейінгі социалистік қ оғ амдық даму бағ ытынан бас тартып, экономикада тү бегейлі бетбұ рыс жасап, нарық тық қ атынастарды енгізудің бастамасы болды. Бұ л заң ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарына мемлекеттік меншіктен ө зге, жекеменшіктің болу мү мкіндігін дә йектеп берді. Осылай ә лемдік экономикалық кең істіктің 1/3іне дейін таралып, жартығ асырлық тә жірибеден ө ткен социалистік ө ндіріс тә сілінің тамырына балта шабылды. Ө зге одақ тас республикалардағ ыдай Қ азақ стан экономикасы да нарық тық қ атынастарғ а бағ ыт алды, тү рлі кооперативтер, жекеменшік фирмалар, шағ ын кө сіпорындар кө птеп қ ұ рыла бастады.

3. Сармат тайпаларының қ оныстанғ ан аумағ ын картадан белгіле: Батыс Қ азақ стан.

11-билет

1. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына байланысты жазылғ ан ортағ асырлық деректерді талдаң ыз.

2. Ф. И. Голощекиннің Қ азақ стандағ ы партия ұ йымының басшылығ ына тағ айындалуы жә не оның «Кіші Қ азан» идеясы.

3. Энеолит дә уірінің қ оныстарын (Ботай, Шебір) карта бойынша кө рсетің із.

Жауаптары:

1. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына байланысты жазылғ ан ортағ асырлық деректерді талдаң ыз. Қ азақ хандығ ы туралы бізге жеткен нақ ты жазба деректердің бірі Мұ хаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и-Рашиди» атты ең бегі. Жалпы бұ л ең бек Моғ олстан хандығ ы тарихына арналғ ан. Алайда сол кездегі саяси жағ дайғ а байланысты Қ азақ хандығ ы туралы да кө п мә лімет келтірілген. Абулғ азы, Қ адырғ али Жалайыри ө з ең бектерінде Қ азақ хандығ ы, оның билеушілері туралы мә ліметтер қ алдырды. Сонымен қ атар Қ азақ хандығ ы кезең іне байланысты шығ ыс деректерінің маң ызы зор. Қ азақ хандығ ы — шаруашылық тың дамуы, ө ндіргіш кү штердің ө суі, феодалдық қ атынастардың қ алыптасуы нә тижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұ лан-байтақ ө ң ірін мекендеген кө шпенді тайпалардың бірың ғ ай этникалық топ — қ азақ халқ ының негізінде бірігуі арқ ылы XY-ғ асырдың орта шенінде қ ұ рылды. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына 1457-жылдан кейін Керей мен Жә нібек сұ лтандардың Ә білхайыр хан ү стемдігіне қ арсы кү рескен қ азақ тайпаларын бастап шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ тан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас ө ң іріне қ оныс аударуы мұ рындық болды. Ол кезде Жетісуді билеген Моғ олстан ханы Есенбұ ғ а (1434—1462-жылдары билік еткен) қ оныс аударғ ан қ азақ тарды Ә білхайырғ а қ арсы пайдалану ү шін қ арсы алып, қ оныс берді. Осы оқ иғ а жө нінде тарихшы Мұ хаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты ең бегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қ ыпшақ ты Ә білхайыр хан биледі. Ол Жошы ә улетінен шық қ ан сұ лтандарғ а кү н кө рсетпеді. Нә тижесінде Жә нібек хан мен Керей Моғ олстанғ а кө шіп барды. Есенбұ ғ а хан оларды қ ұ шақ жая қ арсы алып, Моғ олстанның батыс шегіндегі Шу мен Қ озыбас аймақ тарын берді. Олар барып орналасқ ан соң, Ә білхайыр хан дү ние салды да, ө збек ұ лысының шаң ырағ ы шайқ алды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның ү лкен бө лігі Керей хан, Жә нібек ханғ а кө шіп кетті. Сө йтіп, олардың маң ына жиналғ андардың саны 200 мың ғ а жетті. Оларды ө збектер - «қ азақ тар» деп атады. Қ азақ сұ лтандары 870 жылдары (1465—1466) билей бастады... ». Алғ ашында Қ азақ хандығ ының территориясы батыс Жетісу жері, Шу ө зені мен Талас ө зенінің алабы еді. Ежелден осы алапты мекендеген тайпалар Дешті- Қ ыпшақ тан қ оныс аударғ ан қ азақ тайпаларымен етене араласып кетті. Ә білхайыр хандығ ындағ ы аласапыран соғ ыс салдарынан кү йзелген қ азақ тайпалары бұ л арағ а келіп ес жинап, етек жауып, экономикалық тұ рмысы тү зеле бастады. Мұ ны кө рген Дешті-Қ ыпшақ қ ө шпенділері Ә білхайыр хан қ ол астынан шығ ып, бө геуін бұ зғ ан судай ағ ылып, Қ азақ хандығ ына қ еліп жатты. Алайда жаң адан қ ұ рылғ ан Қ азақ хандығ ының экономикалық негізі ә лсіз еді жә не бірсыпыра қ азақ тайпалары Ә білхайыр хандығ ының, Моғ олстанның, Ноғ ай Ордасының жә не Батыс Сібір хандығ ының қ ол астында тө рт хандық қ а бө лшектеніп отырғ ан болатын. Ал Ә білхайыр хан болса ө зіне қ арсы шығ ып, Жетісуғ а қ оныс аударғ ан қ азақ тардың ө з алдына хандық қ ұ рып отырғ андығ ына жә не оғ ан кө птеген тайпалардың ағ ылып барып жатқ анына азуын басып, қ ылышын қ айрап отырды. Жаң а кұ рылғ ан Қ азақ хандығ ы қ ұ рамына, яғ ни батыс Жетісу ө ң іріне он шақ ты жыл айналасында екі жү з мың дай саны бар кө шпелі тайпалардың жиналуы кең ө ріс-қ онысты керек етті. Сонымен қ атар кө шпелі елдің отырық шы-егіншілігі кө ркейген аудандармен, ә сіресе қ олө нері мен саудасы дамығ ан экономикалық орталық - Сырдария жағ алауың дағ ы қ алалармен сауда-саттық қ арым-қ атынасқ а қ олайлы жағ дай жасау маң ызды мә селеге айналды. Бұ л қ арым-қ атынастьң оң алуына тек кө шпелі ел ғ ана емес отырық шы аймақ тардағ ы халық тар да мү дделі болды. Осы жоғ арыдағ ы жағ дайлардың талабына сай, Қ азақ хандығ ының алдында ү лкен тарихи міндеттер тұ рды. 1. Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті-Қ ыпшақ даласында бұ рыннан қ алыптасқ ан дә стү рлі тә ртібін қ алпына келтіру (бұ л тә ртіп Ә білхайыр хандығ ындағ ы аласапыран кезінде бұ зылғ ан еді). 2. Шығ ыс пен батыс сауда керуен жолы ү стіне орнағ ан Сырдария жағ асындағ ы Сығ анақ, Созақ, Отырар, Яса (Тү ркістан) т. б. қ алаларды Қ азақ хандығ ына қ арату. Себебі Сырдария бойындағ ы бай қ алалар бұ дан бұ рынғ ы мемлекеттік бірлестіктердің — Ақ Орданың, Ә білхайыр хандығ ының саяси-ә кімшілік жә не сауда-экономикалық орталық тары еді. Сырдария бойындағ ы қ алаларды ө зінің экономикалық жә не ә скери тірегіне айналдыру Дешті-Қ ыпшақ даласын билеудің басты шарты болып келген. Сондық тан бұ л қ алалардың саяси-экономикалық жә не соғ ыс-стратегиялық маң ызы зор еді. 3. Қ азақ тайпаларының басын қ осып, қ азақ тың этникалық территориясын біріктіру. Сырдария бойындағ ы қ алалар мен Дешті-Қ ыпшақ даласы ү шін кү ресте Қ азақ хандығ ының басты бә секелесі жә не ата жауы Ә білхайыр хан болды. Қ азақ хандығ ы Ә білхайырғ а қ арсы кү ресу ү шін ең алдымен Моғ олстан мемлекетімен тату кө ршілік, одақ тық байланыс орнатты. Бұ л одақ жоң ғ ар тайшысы Амасанжының Моғ олстанғ а жә не Ә білхайыр ханның Қ азақ хандығ ына қ арсы шабуылдарынан біріге отырып қ орғ ануғ а мү мкіндік берді. 1468-жылы қ ыста Ә білхайыр хан Қ азақ хандығ ын қ иратпақ болып, Жетісуғ а жорық қ а аттанды, бірақ сапары сә тсіз болып, осы жорық кезінде қ аза тапты. Ә білхайыр хан ө лгеннен соң ө збек ұ лысының шаң ырағ ы шайқ алды, ішкі шиеленістер кү шейді. Ә білхайырдың қ аза болуы Қ азақ хандығ ының нығ аюына жә не оның кө лемінің кең еюіне ү лкен жағ дай тудырды. Ө збек ұ лысының ү лкен бө лігі Керей мен Жә нібек ханғ а кө шіп кетті. Қ азақ хандары Ә білхайыр ханның мұ рагерлеріне қ арсы кү ресте олардың ішкі-сыртқ ы қ айшылық тарын толық пайдаланды. Ә білхайыр ханмен билікке таласып келген Жошы ұ рпақ тары - Ахмет хан мен Махмұ д хан, батыс Сібірдің билеушісі Ибақ хан жә не Ноғ ай мырзалармен одақ таса отырып кү рес жү ргізді. Ә білхайыр ханның мұ рагері Шайх Хайдар осы кү ресте қ аза тапты. Ә білхайыр ханның мұ рагерлерімен кү ресте Қ азақ хандары Ә білхайыр хан 40 жыл билеген Шығ ыс Дешті - Қ ыпшақ даласын жә не ондағ ы кө шпелі тайпаларды бірте-бірте ө зіне қ осып алды. XY-ғ асырдың 70-жылдарында қ азақ тар Сырдария бойымен оғ ан жалғ ас Қ аратау ө ң ірінің бірсыпыра территориясын басып алды. Сө йтіп қ азақ хандығ ының территориясы ә лдеқ айда кең ейді, оғ ан тұ с-тұ сынан қ азақ тайпалары келіп қ осылып жатты. Алайда Сырдария жағ асындағ ы қ алалар ү шін Ә білхайырдың немересі Мұ хаммед Шайбани ханмен кү рес отыз жылдан астам уақ ытқ а созылды. Сонымен қ атар бұ л қ алаларды Тү ркістан аймағ ын билеген Ә мір Темір ә улетінен шық қ ан Ә мір Мұ хаммед Мә зит Тархан мен Моғ олстан ханы Жү ніс хан да қ олдарына тү сіруге дә мелі болды. Сыр бойы калалары ү шін Қ азақ хандары ө те қ ажырлы қ айрат жұ мсады. Ә білхайыр ханның немересі Мұ хаммед Шайбани Тү ркістан аймағ ына келіп, Мұ хаммед Мә зит Тарханды паналады. Мұ хаммед Мә зит Тархан Мұ хаммед Шайбаниды қ олдап, Қ азақ хандығ ына қ арсы аттандырмақ болды. Бірақ Мұ хаммед Шайбани оның бұ л ү мітін ақ тамады, керісінше оның қ олынан Тү ркістан аймағ ын тартып алды. 1470 жылы қ ыста Қ азақ ханы Керей қ ол бастап Тү ркістанғ а шабуыл жасады. Қ азақ ханы Ә з Жә нібектің ү лкен баласы Махмұ д сұ лтан Созақ қ аласын бағ ындырды, екінші баласы Еренжі Сауранды иемденді. Сауран тү бінде қ азақ тардан соқ қ ы жеген Мұ хаммед Шайбани Бұ харағ а қ ашты. Сө йтіп, Сырдария жағ асындағ ы — Созақ жә не Сауран қ алалары Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына кірді.

2. Ф. И. Голощекиннің Қ азақ стандағ ы партия ұ йымының басшылығ ына тағ айындалуы жә не оның «кіші қ азан» саясаты. 1925 жылы жазда республика басшылығ ына Орталық Филипп Исаевич Голощекинді жіберді. Жергілікті жағ даймен танысып алғ ан соң Ф. Голощекин И. Сталинге арнайы хат жолдап, онда ендігі уақ ытта басымдылық жалпыұ лттық міндеттерге емес, қ азақ ауылын кең естендіруге, республика ө мірінде коммунистердің ү лес салмағ ын кү рт арттыруғ а, басқ ару аппараттарын жергіліктендіруге, яғ ни қ азақ бұ қ арасына қ азақ ша қ ызмет жасауғ а, сондай-ақ «ү лкен саясатқ а» емес, қ алың қ азақ бұ қ арасаның кү нделікті мұ қ таждық тарын қ анағ аттандыруғ а берілмек екендігін тә птіштеп айтты. Ф. Голощекин ұ сынғ ан «Кіші Қ азан» концепциясы осындай тұ жырымдардан тұ рды жә не ол И. Сталиннің толық қ олдауын алды. Қ азақ стандағ ы кең естік мемлекеттік автономия қ ызметіне ұ лттық сипат, мазмұ н беруге кү ш салғ ан саяси топ (С. Қ ожанов, С. Сә дуақ асов, Ж. Мың баев, Н. Нұ рмақ ов, т. б. ) Голощекин ұ сынғ ан «Кіші Қ азан» бағ дарламасын қ азақ ауылында «азамат соғ ысын» тудыру ә рекеті есебінде қ абылдады. Қ азақ қ айраткерлері арасындағ ы келесі бір топ (О. Исаев, І. Қ ұ рамысов, Ғ. Тоғ жанов, т. б. ) ендігі уақ ытта басымдылық тың жалпыұ лттық емес, таптық саяси мә селелерге берілгенін жө н санады. Республика ө міріндегі саяси тартыс, негізінен, осы екі топтың арасында жү рді. Ф. Голощекин бастағ ан саяси басшылық қ азақ ауылын кең естендіру жолында тұ рғ ан негізгі кедергі байлар табы деп тү сінді. Сондық тан да 1926 жылы 20 мамырда «Жерге орналаспай жер пайдаланатын кө шпелі жә не жартылай кө шпелі аудандардың шабындық жә не егістік жерлерін уақ ытша қ айта бө лу туралы» заң қ абылдап, байларды мал жайылымынан айыру шарасын осы жылдың маусым жә не шілде айларында бастап кетті. Шабындық жә не егістік жерлерді кайта бө луде бірқ атар қ иындық тар кезікті: жерді ө лшеу даярлық сыз жү ргізілді, болыстық атқ ару комитеттері мен ауылдық кең естерде бұ л шараның мақ саты мен мә нін толық тү сініп, оны ақ ырына дейін жеткізуге мү дделі қ ызметкерлер аса кө п байқ алмады. «Кіші Қ азан» бағ дарламасы аясында шабындық жә не егістік жерлерді қ айта бө лу арқ ылы қ азақ ауылында тапаралық «майдан» ашудан ү міттенген кең естік басшылык бұ л ү міті ақ талмағ ан соң, жаң а ауқ ымды да қ ауырт шараларды іске асыруды қ олғ а алды.

3. Энеолит дә уірінің қ оныстары (Ботай, Шебір) карта бойынша кө рсет. Ботай тұ рағ ы Солтү стік Қ азақ станда орналасқ ан, ал Шебір тұ рағ ы Маң ғ ыстау жерінде орналасқ ан

12-билет

1. Қ азақ хандығ ындағ ы билердің рө лімен атқ арғ ан қ ызметінежан- жақ ты бағ а берің із.

2. Қ азақ стандағ ы социалистік индустрияландыру саясатының мазмұ ны, нә тижелері мен салдарын ашып кө рсетің із.

3. Оғ ыз мемлекетінің аумағ ын карта бойынша белгілең із.

Жауаптары:

1. Қ азақ хандығ ындағ ы билердің рө лі мен атқ арғ ан қ ызметіне жан жақ ты бағ а бер. Қ азақ даласындағ ы қ ұ қ ық тық ережелердің қ олданылу тарихы терең де жатыр жә не оның ө зіндік қ айталанбас ерекшеліктері бар. Онда туындағ ан ә дет-ғ ұ рып нормалары ұ лттық сана-сезімнің кө рінісі ә рі қ ұ қ ық тық мә дениеттің іргетасы. Қ азақ тарғ а ар-ождан қ ашанда қ ымбат, «малым жанымның садағ асы, жаным арымның садағ асы» деген сө зге бас иген. Қ азақ тың ә дет-ғ ұ рып нормалары адамгершілік қ асиеттерге тұ нып тұ руы да сондық тан. Бір сө збен айтсақ, кө шпелі қ азақ тардың қ ұ қ ық тық мә дениеті халық тың болмысы мен тұ рмыс-тіршілігіне, ұ лттық салт-санасына лайық еді. Яғ ни, ә дет-ғ ұ рып нормалары ұ лттық болмыстың туындысы болды. Сан ғ асырлар бойына қ азақ халқ ының қ оғ амдық ө мірінде ә ділеттілікті сақ тау мен қ ұ қ ық тық қ атынастарды дамытуда, қ ұ қ ық тық -саяси сана мен мә дениеттің дамуына от ауызды, орақ тілді билер белсенді ық пал етті. Шын мә ніндегі би атанғ ан кісілер – қ азақ халқ ының тарихында қ айталанбас ерекше, біртуар тарихи тұ лғ алар, ө з заманында халық би деп танығ андар – шешендігі мен ә ділдігі зор қ оғ ам қ айраткерлері еді. Хандық тағ ы билер кең есінің беделі кү шті болғ аны соншалық, хандар кең естің келісімі мен қ олдауынсыз мемлекеттік маң ызы бар мә селелерді шеше алмағ ан. Ханның қ олында негізінен атқ арушы билік шоғ ырланса, заң шығ арушылық қ ызмет пен сот билігін билер кең есі атқ арғ ан. Қ азақ қ оғ амының ә леуметтік қ ұ рылымын қ арастырғ ан зерттеушілердің кө бісі билер институтын хандық жә не сұ лтандық институттардан кейінгі ү шінші орынғ а қ ояды. Билер кең есі ханның қ ызметіндегі кейбір мә селелер бойынша таласқ а тү сіп, оны қ айта қ арауғ а қ ұ қ ылы болды. Дә стү р бойынша хандық билік мұ рагерлік жолмен беріліп отырса да (оның ө зінде халық ақ киізге кө теріп сайлауы тиіс), мемлекеттік маң ызды мә селелер билер кең есісіз шешілмеген. Біз бұ дан қ азақ даласында атам заманнан ақ билік бө лінісі принципінің болғ анын кө реміз. Ұ лы билер Тө ле, Қ азыбек, Ә йтеке ө мір сү рген кезең – тарихымыздың тә лімі кө п, ел ү шін ү лгі болатын ерекше кезең і. Олар жаугершіліктің кесірінен ыдырағ ан халқ ының есін жиғ ан, ә ділетті билік шешімдерінен айнымай, келешекке кө з салып, ү міт отын жағ у арқ ылы кө регендік пен ұ йымдастырушылық кө рсете білген. Билердің оқ ығ аны кө п болмаса да, тоқ ығ аны мол, парасатты, азаматтық тұ ғ ырлары биік қ асиеттерін, рухани мол қ азынасын жария ететін аң ыздар мен шежірелер бү гінгі кү нге де жеткен. Дегенмен, билердің атқ аратын қ ызметі негізінен қ оғ амдағ ы ә ділеттілікті қ амтамасыз етуге, яғ ни сот билігіне келіп саяды. Қ азақ билерінің ө зіне тә н ерекшелігі мен басқ а халық тарда кездеспейтін қ асиеті – дау-жанжалдарды мағ ыналы, шешендік сө здермен шешуі. Мұ ны қ азақ халқ ына тә н феномен деп бағ алауымыз қ ажет. Арнайы том-том болып жазылғ ан кодекстерге, толып жатқ ан қ ұ қ ық тық -нормативтік актілерге сү йенбей-ақ, ө з орнымен қ исынды айтылғ ан бір сө збен дауды тоқ татуды қ алыптастырғ ан қ азақ ұ лты сө з мағ ынасына, оның шексіз мү мкіндігіне ертеден-ақ назар аударғ ан. «Қ ап салмағ ы дә нінде, сө з салмағ ы мә нінде» деп білетін билер ә ділдікті шешендікпен ұ штастырып, елдің қ амын жеген. Алты алаштың да бү тіндігін, татулығ ы мен басының амандығ ын тілеп, сол ү шін ең бектенді.

2. Қ азақ стандағ ы социалистік индустрияландыру саясатының мазмұ ны, нә тижелері мен салдарын ашып кө рсет. Индустрияландыру – ірі ө неркә сіпті, ең алдымен ауыр ө неркә сіпті қ ұ ру жә не дамыту, ірі ө неркә сіптік ө ндіріс негізінде бү кіл халық шаруашылығ ын қ айта қ ұ ру. Индустрияландыру тек социалистік қ ұ рылысқ а ғ ана тә н кезең емес. Ол - елді жаң ғ ыртудың міндетті шарты. 1920 жылдардың ортасына қ арай КСРО ү шін бірнеше себептерге байланысты индустрияландыруды жү зеге асырудың қ ажеттігі туды. Біріншіден, 1925 жылғ а қ арай қ алпына келтіру кезең і аяқ талды. Негізгі кө рсеткіштер бойынша кең естік экономика соғ ысқ а дейінгі дең гейге жетті. Ө неркә сіптік ө ндірістің ө суін қ амтамасыз ету ү шін істеп тұ рғ ан зауыттарды қ айта жабдық тау ғ ана емес, жаң а заманғ ы кә сіпорындарды қ ұ ру қ ажет болды. Екіншіден, елдің экономикалық ә луетін тиімді орналастыру мә селесін шешу міндеті тұ рды. Ел бұ рынғ ыдай аграрлы, шаруа елі болып қ ала берді. Қ алаларда жұ мыссыздық дең гейі ө сіп, ә леуметтік шиеленісті кү шейтті. Ү шіншіден, елдің халық аралық дең гейде экономикалық жә не саяси оқ шаулануы индустрияландыруды жеделдетуді талап етті. Капиталистік дұ шпандық қ оршауда қ алғ ан КСРО-ғ а тұ рақ ты соғ ыс қ аупі тө нді. Аграрлы ел ө неркә сібінің жоғ ары дамығ ан ірі мемлекеттермен ә скери қ ақ тығ ыс болғ ан жағ дайда оларғ а қ арсы тұ ру мү мкіндігі болмады. 1920 жылы халық шаруашылығ ы салаларын машиналық техника базасына кө шірудің кешенді бағ дарламасы белгіленді. Индустрияландыруды бастау туралы шешім 1925 жылы желтоқ санда БК(б)П- ның XIV съезінде қ абылданды. Индустрияландыру жө нінде съезде жалпы тү рде ғ ана айтылды. Сталин индустрияландыруғ а «КСРО-ны машина жә не жабдық тарды импорттаушы елден оларды ө з кү шімен ө ндіретін елге айналдыру» деген анық тама берді. Ә ң гіме ауыр жә не жең іл ө неркә сіптің тиімді арақ атынасы, қ ала мен деревняда қ ол жұ мысын ығ ыстыру туралы болды. Капиталистік қ оршаудың болуы жә не социализмді жеке алынғ ан бір мемлекетте ғ ана кұ ру бағ дары тә різді дә лелдер шешуші маң ызғ а иеленді. Мұ ндай жағ дайларда партия ішіндегі демократияның шең бері тарылып, «ә скери коммунизм» кезің дегі ә деттер мен бұ йрық тық тә сілдер қ айта жаң ғ ырды. Ық пал жасаудың экономикалық емес, ә кімшілік тетіктеріне артық шылық берілді. Тарихтағ ы ең алғ ашкы жоспарлы индустрияландыру бағ дарламасын ЖЭС-қ а кө шу жағ дайында жү зеге асыру қ ажеттігі туды. Кө псалалы экономика, тауар-ақ ша қ атынастары, нарық тық байланыстар ө мірге енді. ЖЭС қ ағ идалары ө неркә сіп саласында жеткілікті дең гейде орындалмады, ақ ырында байыпты ә рі ұ зақ мерзімге ойластырылғ ан бұ л саясат ауыстырылды. Қ азақ станның дамуы аймақ экономикасының артта қ алуымен байланысты ө зіндік ерекшеліктерге ие болды. Елеулі ә леуметтік-экономикалық алғ а басушылық тардың болғ анына қ арамастан, кө шпелі жә не жартылай кө шпелі ауылдық жерде патриархалдық -феодалдық қ атынастар ә лі де ө з кү шін жоймады. 1926 жылы республикадағ ы ө неркә сіпті қ айтадан калпына келтіру ісі ә лі аяқ талмады жә не бү кілодақ тық дең гейден тө мен болды. Қ азақ станның ө неркә сібі ө те баяу дамыды. Ауыр жә не жең іл ө неркә сіп ошақ тарын қ ұ ру қ ажет болды. Ө неркә сіптік кұ рылыс жү ргізуге болатын пайдалы қ азбалардың кең орындары далалы аймақ та, шө л аудандарда орналасты. Жерасты байлық тарын пайдалану бұ л орындарда жан-жақ ты игеру жұ мыстарын жү ргізуді: жаң а темір жә не автожолдар, жұ мысшы кенттерін, жаң а қ алаларды салу, сумен жабдық таудың қ айнар кездерін іздеу т. б. жұ мыс ауқ ымын атқ аруды талап етті. Индустрияландыруғ а қ аржы табу мақ сатымен мемлекет шаруаларды астығ ын рыноктық нарық тан арзан бағ амен сатуга мә жбү рледі. Бұ л міндетті орындаудан бас тарткандар қ уғ ын-сү ргінге ұ шырады. 1928 жылдың қ азанынан 1929 жылдың желтоқ санына дейін 56 498 адам қ ылмыстық жазағ а тартылып, 277 адам ату жазасьша кесілді.

3. Оғ ыз мемлекетінің аумағ ын картағ а бейнеле.

Оғ ыз мемлекеті сырдарияның орта жә не тө менгі ағ ысында орналасқ ан.

⇐ Предыдущая 5 6 7 8 91011 12 13 14 Следующая ⇒