НЕК МАСА ГУЗВАЙ РУШ 19 страница

Доктор Ефимоваз юкъуз кьарай йифизни ах в ар амач. Ам куьмек кIанзавай вири азурлуяр а кваз фена, амма файда авайни? Эхь авай! Тифдин завалдин вилик пад кьадай дарманар авачиртIани, докторди азардин хаталувилин къаншарда михьивилер авун, сагь амай гьар са инсан вичвичел мукъаят хьун эцигна. И серенжемди хъсан нетижаярни гана. Азар, Ахцегьа цIай хьана къекъвена, гзаф ччанар сурарин калуз тухвана, эхирни са гьал секин хьана.

Туьрк забит Халус бег дуван ханадай экъечГзавач. Адаз виридалайни азардихъай кичIея. Са пакамахъуях хьайила, ада вичин туьтер, ахпа кьил тIазвайди гьисс авува.

— Эйй! — гьарайна ада вичин рекIиналлай аскерриз эверна.

— Иоятда хуьре авай кыван жерягьар зи кьилив гъваш!;

Аскер фена са вахт хьанач. Ада са шумуд кас жерягьар галаз хтана. Инал забитдилай яргъаз хьиз Абдулазиз, Гьемзебег акъвазнавай. А патал хьиз пенжердив доктор Ефимов ащукьнава. Туьркери дактордин ерибине чирна. Абуру и кас халкьдин рикI ал аи, адан панагь тирди кьатIана. Хуьре тIварва« ва эсер авай инсанри туьркериз лагьана: «Варавара Ефимовак хкуьриз кIан жемир, вири халкь квел къарагъда... Ам инра вири: сагъвални динжвал, дуствални гьуьрмет, фуии къафун я... » Амма Туьркери адан гуьгъуьна жасус туна.

Абдулазиз Ахцегьа ва округла тIварван авай, халкьдин жерягь тир. Лащу якIарин, кутупай ва хуш суьрет, кжьван буй алай и касдин чIулав вилерай акьуллувални сабурлувал аквазва. Абдулазиз докторди з кIани кас я. Вучиз лагьайтЬа, вичи лагьайвал, и «лезги доктор» Ефимова гзаф сеферра ахтармишна: адан дарманар азарлуйрин дердериз себеб жезва. И камаллу кас халкьдин сагъвилин къайгъудар тирди чIехи дактордиз якъин кьана.

Гьажигьемзебегни гьуьрмет авай «лезги доктор» я. Иеятда ам кьакьан кутугай буйди тагъ тана, милаим вилерай Кьашкьадиз килигна. Адан фикирди лугьузва: «Вун, чIехи доктор иналлайла, чун кьулухъ акъвазнава, де куьмек ая»... Ефимов «лезги доктордин» гъавурда акьуна.

Хулус бег гзаф дарих хьана. Аквазакваз адан нефес къачудай тIеквенар къене патай къарагъзавай азарди кьуна.

— Куьмек ая, мусурманар! — Хулус бега гьарай на, кьве гъиливни вичин туьтуьх кьуна. Жерягьар кьведни мад Ефимоваз килигна. Докторди тадиз вичин сумка ахъайна, гъилер спиртдай чуьхвена, ял кьуник ди ччин вилини чIулав хьанвай забйтдин кьилив фена. Туьрк ихтибар ийизвачир вилерай доктордиз килигна. Ефимов гъавурда акьуна, эмма кьулухъ акъвазнач. Азарлудавай тадиз сив ахъа авун истемишна. Забйт дин туьтуьхдин тIеквен кьве патахъайни дакIунвай. Докторди тадиз спиртдал чуьхвена забйтдин туьтуьхда тIеквен авай резиндин трубка ттуна. Азарлуди къаних вилелди с. а шумудражъ дерин нефесар къачуна, ахпа ам мад виликдай хьиз, гуманлу яз Ефимоваз килигна.

Гьажинебидизни Абдулазизаз туьр, керин забйтдин рикIе авай хиялдикай хабар хьана. Абуру нубатнубатдал туьрк чЬалал лагьана:

И касдиз, эфенди, чалайни артух ихтибар ая.

Адаз кIевевайдаз — азарлудаз куьмек авун ви чин ччан саламатдиз акъудун хьтин важиблу кар я, Хулус бег...

У Агывалатдин гъавурда акьур дохторди кьиникьикай хкудай забитдиз арада переводчик аваз ихьтин эхтилат ахъайна: халкьдин изин пачагьди чи халкьдин изин авачиз куь пачагьдихъ галаз Эрзурум ва Къарс вилаятра авур дяведа ихьтин садуынуын хьаналда... Фронтда ягъунар актавазай са геренда гьар кьве патани кирер алайб}фни кьейибур дявадин майдандилай кIватI хъувуна. Ингье, дяведин майдандай кьейибурун арада аваз Урус тир солдат хкана. Жанаби забитдиз чада хьи, кучуддайбуруз эвел доктор килигна кIанзава. Зи коллега— туьрк доктор урус солдатдиз килигна. Бке хирер алайтIани а солдатдикччан кумайди докторди тестикь авуна. Душмандин солдат тиртIани а баркаллу коллегиядя вичин ггаб доктор галаз, азарлудаз куьмек авуна, ам сагъар хъувуна, дяведин властрив вахкун тавуна, сергьятдилай алудиз алахъна. Вучиз лагьайтIа абуруз и солдатдик са тахсирни квачирди якъин хьана... Ам Къарсдин накьвадал рум гана ракъурайбуруз виш лянет хьурай! Ингье, чи Иван сертьятдал гъана. Са шумуд декьикьадилай ам Урусатдин турпахдал ахкъатзава. Р, икI тьавалу йьана шадйилер авуна кIанй чкадал, Иван вилерилай наIКЪвар аладариз шехьна.

Пабни гъуьл — доIКторар мягьтел ам}кьна, абуру хабар кьуналди:

«Иван, чна ваз писвал авур чка авани, вун ву чиз шехьзава? » — Ивана шехьизшехьиз жаваб га налда:

«Ваъ, аксина, ; куьне заз зурба хъсанвилер аву на, докторар... »

«Бес вучиз шехьзава, ватандиз хъфин пис яни?! »

«Зун шехьунихъ себеб ава, инсанар... Завай са кар эхиз жезвач. Урусатдиз хъфейдал. ай гуьгъуьниз, заз куьн ааквадач. Зи рикIи лугьузва: «И ксарив за, алла(ГЬ, абуру авур хъIсанвал гьикI ахгакьарда... » За вай куь хъсанвал квехъ ахгакьариз жезвач, им заз агъур дерт хьаиа, ингье, зун шехьзава, зи играми бу бани диде... » *[/

Туьркер тир докторар сергьят авачир кыван шад хьана. Абуру Иванан далудиз капаш япа лагьаналда:

«Вуна «ноанвилин бурж рикIе аваз, ингье, и чи ватандин турпахдал аладарнаIаай накъвар — зазни зи папаз, чи хайи халкьдиз еке гьуьрмет хъувун я, Иван! Вач жува: 3 хзан кутур, ана чи пудан инсанвиликай эх тилат ая... »

«За зхтIИлатни ийида, за зи хзандиз гьахъсуз дяведиз къарагъдач лагьана кьинни гуда! ».

Иван Урусатдиз хъфена...

И эхтилат гьинай ятIани за кIелна, я заз ахъай авур к ас хьана, жанаби забит, амма и кьиса заз гзаф хуш хьана, гьамиша рикIел хуьзва. Вун заз чиз, жанаби забит, гъавурда акьуна.

— Ааа... гъавурда акьуна, доктор, гъавурда акьу на! Чун туьркер регьимлу инсанар я... За ваз инсаф авуна, ингье, жъе датйбарни авуна.

Доктор Ефимоваз: «Туьркер вири регьимлу ксар хьанайтIа хъсан тир, абурук, гьеле, гзаф зулумкарар кума, куьне дустагъдиз тадарнавай рабочийрин тахсир вуч я? Регьимлу ксари чеб атункумаз хуьруьн юкьвал тараIгъашар акъиазардани?.. » лугьуз кIан хьана, амма и арада артух рахун герек авачиз акуна, Ефимов «лезги докторрихъ» галаз хъфена.

«Хулус бег Къашжъади кьиникьикай хкудна» — лугьудай хабар вири хуьруьз чкIана.

Агьвалат хьайиIХьайивал Ефимова Гьажимурадаз ахъайна.

Чи гадаяр дустагьда ттунвай «япаимдиз» за, Ан тон стха, куьмек авун гьич хъсан кГвалах яз гьисабза вач. КIандатIа, ваз кIан хьухь, кIандатIа — такIан.

За бурж кьиле тухвана, Гьажи.

ЯтIа, а ззбитди чи тIалабунни кьиле тухурай: къуй чи гадаяр дуетагъдай ахъа авурай.

— Гьа и меслят хъсанди я. — Доктор са геренда фикирлу хьана. —.. За Хулус бегаз чар кхьида. Вуна а чар садав туьрк чIалаз переводиз туна, забитдив геце. — Ефимова са; са гаф лугьуз чар кхьена: «Жанаби Хулус бег! Эгер вуна къе дустагъда ттунвай чи гадаяр ахъай тавуртIа—чна, рабочийри, лежберри—вири хуьруь квел гьужум ийида. Куьн яхцIурни цIуд кас аватIа, чун вад виш ава! Чахъ кIани кьван яракьарни ава, чи юлдашрин ракье эцигдай ччанарни! Рабочий комитет»

Хулус бега туьтуьх кьуна чар кIелна, са геренда ам кIвале къекъвена, акпа къелем къачуна ада ихьтин эмир кхьена: «Чи гьуьрметлу пашади, Ахщегьа кьунвай итимриз: Мегьарамов Нисредаз, Гъасманов Алимирзедиз, Гьажиев Къазимегьамедаз... инсаф авун, абуруз уьмувр тун истемишнава. Гьуьрметлу пашадин буйругъдиз амал авуна, за змирзава: винидихъ тIварар «ьунвай ксар дустаIгъдай ахъайрай!

Хулус бег»

— Чна дагъвийри, кIани стха, — лагьана я месел, я ни кIвачел кыарай кьун тийизвай, ччандик тифдин ялав аиатнавай Гьажимурада, кьуразвай пIузаррилай мукьвалмукьвал мез элягъиз, атIузатIуз гафар акъуд на, — дуьньядин пуд тереф: рагъэкъечIдай пад, кьиб лепад ва кеферпад саймишна... Чахъ, стха, рагьакIи дай пад авач... Чаз а пад залан пад я... А пад рикIел атайла, чи фикирди: йиф атун, уьмуьрар туьхуьн ри кIел гъида... аллать, зун Iгъахъ я!.. Ччан стха, хъувач, ви язух хьанва, язух хьанва... Са буругъди цIай кьур ла, зи рикIел ала! ма, Бакуда Iавай кьван цIа гьахьдай пагьливанар кIвачел акьалтна... Ччан стха, и дереда авай ви виш буругъди—виш стхади цIай кьунва, амма вун цIай ХIкадардайди сад я, тек я... Хъувач, стха, хъу вач. Ви кIвачериз зун къурбанд хьурай, йиф я... Пакамахъ кьил чIугу. Ччан аламукьайтIа, за ваз зи уьмуьрдин еке са сир ахъайда...

Доктор Ефимов вил ер ал накъвар алаз Гьажимурадан аокIан, михьиви. Л! ин атирдай, амма (кесибвшш дурумлу чка кьунвай кIвIаляй экъечIна, «кIвализ хъфида»... — лугьудай хиялдик кваз сурарин майдандал элячIна. Яртъа авай вир ел " хъипери «дем» туькГуьрнава. Абуру чпин «цел ер а» ял ттуна, кфилрин ванер акъудна, абур чIулав цицIерин манийрив кьадайвал зериф ва сирлу авунва. Яргьай яргъай кввед лагьай сеферда шарагар дуьньядиз ахъай ийиз алахънавай цаваяр, вацран экуьнал ашукь яз вичин баяд лугьуз цава ава. В«ридал> айни сересди, дередал ччан гъанвай, инсанрин мукьвал дуст, ихтибарлу куьмекчи цин ван я. Ада и., йиф из арахайин цлара къариба, амма хуш ванер ийизва. Абуру вирида гатфар — уьмуьрдин гурлу вахт рикIел хкизва. Вучда, вучда! Доктордиз и чIурал затIни аквазвач, са ванни къвезвач. Араара вил ягъайла, адаз ацIIай варз килигзава. Амма и варз доктордиз чир жезвачир. Агъур фикирри доктор дин рикIиз дуьнья негь авунва. «Дуст, камаллу Гьажи! За вакай гьикI ийин?!. Завай вй уьмуьр хуьз жезвач, дуст... Зун вал расалмиш хыанвай завалдин вилик ажуз я... Вун дарман авачир дердерин иеси хьанва... »

И агъур фикирри Ефимов тзаф яргъариз тухвана, ам багьларин арада авай, кьве пад зурба ттарари кьунвай мичIи магъара хитин рекьин къерехдал ацукьна, гьа инал кIвални югъ авачир авара етим хьиз, ахиарал фена.

Пагь, инсанар! Вири кIвале авайла, вирихаталу завалдин хурук квайла, куьн квел гьикьван гьуьрметлу жеда! Садаз вири кIан жеда, вирини садан къайгъудик экечIда. Квехъ «зиди, » «зун», «заз» — лугьудай гафар амуIкьдач. Виридан кьиомет акуна куьне лугьуда: «Чна вучин? », «Чавай вуч жеда? » и суалриз жаваб жугъуриз вири алахъда, вири чпин такьатриз, •жибинриз, алакьунриз килитда. Инал инсанвал гъалиб хьана, вири хуьрхэан саламат ийиз алахъда.

Тифдин завалди а< гьваллуни кесиб, лежберни доктор саймиш тавуна, таквадай гъуьлягъ хьана кIасдайла, Ахцегьрин дуствал, бажарагълувал, ччандилай гъил къачуна алахъун доктордиз акуна. Гьарда вичин уьмуьр саламатдиз акъудиз алахъдайла, вири округдин, хуьруьн кьиемет вилик эщигзавIа. Хуьрени округла азар амайла инсамар кIвалера динж туш. Вири садакьайрал аллагьдин режье тана, злячIдай къаетар авайбур гзаф я. АнжаIх тек с а Павагь жемятдик кумач. Ам вичин дидени вах галаз, недай рузуярни гваз са йифиз яр(гъал датъда авай яйлаждиз катна. Инал бубайрилай амай куыгьне кумадин цларни ччил Пангьа цIаяр хъувуна кана—хатасуз авуна. Зулалди и касди я вичин я дидединни вахан мужьув кас агуднач. Яргъай физвай инсанрявай: «Хуьре азар амани? Вужар кьена? »— лугьуз гьарайна хабарар кьаз хьана. Инсанар вичел къвез акурла, адай: «КъвемIир! Акъваз, ви этегдик азар ква, кьулухъ элкъуьтъ тьа! » — лагьана гьараяр акъатдай. Са къаравили нехирбан аПнагьан гьарайэвердиз килит тавуна, чIугуна кумадал къведайла, ччан хуьз чидай юристди нехирбан тапанчидай ягъиз тIимил кьван амукьна. Хуьряй касни кумадал кьабул тавуна анихъ амукьрай, гьеле Панагьа инсандин гъил хкIур затI кумада тунач, ивсанар къекъвез акур жигъиррайни ам фенач.

Агъур, къвардавай ифизвай беден, кIвач кIвачихъ гъидай такьат амачиз, са гуж бачадал кIвализ хкана, доктор Ефимова серии. ивай айвандик вичиз мес вигьин тIалабна.

Месел къведалди, дуьньядиз вил вегьей Антоназ дагъларилай дагъларалди вири цаву цIай кьунвай, хци ялавдин мецер атана вичихъ телкъвезвайди акуна. Ефимоваз вичин гьал гьим ятIа чир хьана. Ада кьилкьилик кумаз Абдулжелилаз лагьана:

— Зун жезмай кьван сериндиз хуьх, и дарманар... — доктор кисна, татаба хьана месел ярх хьана.

Абдулжелила парталар хутIунна Антон месик кутуна.

йикъар къеез алатна. Дустар — Антонии Гьажимурад агъур азарди сад садавай къакъудна. Абурувай мад юзаз хъхьанач.

Са пакамахъ къецел бегьем экв ахъа тахьанмаз Гьажимурад садазни хабар авачиз, кIаникай алукIдай шалварни перем алаз, цлар кьазкьаз «сурарин майдан» тIвар алай шегьредал кьван атана. ЦIай алайвиляй ада кумазкумаз нефес къачуз, вичивичиз лагьана:

— Стха Антон, вун зу патаг хтанач... Ви кьилкьи лик жумач жеда... Вунни азарлу я, сиха... Ингье, зун ваз эхиримжи къаравили хъийиз къвезва... За ваз зи уьмуьрдин сирни ахъайда... За вун тек тадач, стха...

Гьажимурад галтад хьана, ам вичвичелай фена шегьредин юкьвал ярх хьана, ахпа гъуд кьванди хьана кисна.

КIарабрин типIих хьтин Гьажимурадан кьурай тан кIвализ хкана. Са арадилай ам мад вичвичел хтана, гьар патахъ килигна гужуналди. ван акъудна, яваш ра(хана:

— Далдамни гул къвен тийидайди кIвал туш—ха рапIа я, — лагьана Гьажимурада кьил хъуыгуьгандал илисна, кьуранвай, зеррени иви амачир пIузарривди кьуна, сивихъ Iгъанвай истикандай кьве хъупI яд хъва на. — Ччан вацIун яд!.. Къашкъа стхадиз зи кIвализ гул гваша лагь... Чахт. несилар ава. Абур агатда! Чи дуствал кьиникьивайни чIуриз жедач!.. Ам эбеди я!..

Гьажимурада вилер гьамишалиг акьална.

XI Хкьил

ЧЧАН ЛИФ, ВЕРДИШ ЛИФ

" — Бейниван стха, вал ал. ай зегьмет вуч я! Я аллагь, гьикьван хьуй ахир! Я аллагь, и касдин гуыгъуьна аIГъзурралди сагъвал—бахт къахчур янсанрин — ви лукГарин хийир дуьа авайди я!.. Ччан аллагь, бес я зхир!... —" ИкI лугьуз Алвана, гъиле лекьрен луваникай туыкIуьрнавай веер аваз Автонан кушай курузни пелез тар язава, адав тIветIвер агудзавач. Са шумуд юкъуз

, инчизвичикай хабар амачиз чIул хьана вегьенвай докторди Iгьич садрани вилер кыванни ахъайнач. Югьдини йифдини Алванни Жават, Къарибни Халум, Абдулжелилни фельдшер Берали азарлудан кьилихъай галучIнач.

Эхир и пакамахъ докторди вилерин кьекьемар юузрна. Алвана гьагьалатда вичин вилерия накъвари чуьхвенвай яйлухдал Антонан вилер михьна.

— Антон стха! Зун я, стха! Килиг, килйт, зун я!..

Алвана мад, доктордин пел ел къайи цяй кьежирнавай дасмал эцигна, хуруз гар яна.

Антон юзана, адан кьуранвай хъпи пIузарар тIимил кьван кIватI хьана, мад алахьна. Алвана доктордин пIузаррал с а шумуд стIал фири лек элична.

— Стка! Ччан стад, заз нилиг! Ччан стха, «ъатку нар бес я, бес я, завалдин къужахдай экъечI, стха! — Алван чепелукь хъиз доктордин месел хкаж хьана ацукьна, тадиз азарлудан гардандихъ, гьил вегьена, адан кьил хкажна, сивив тIимил кьван чими яд агудна.

— Са в ад стIал хъухъ, стха! Ччан тгжа, заз килиг. Алван шехьзава, стха! Заз килиг, рикI акъатзава, стха!

•— Гьажи.. Гьажи... Инжиклу хьанани?!. — доктор урус чIалал рахана.

И келимаяр, пIузарарни /бегьем юзур тавуна кушкушдал лагьана Ефимов кисна.

Стха! Ччан ста? —Алванан туьтуьх къагьарди. кьуна, ам ван хуьз тахьана шехьиз эгечIна.

Явах, я вах! — Атава акакьай Салмана вичин сивел к апаш эцигна Алванавай кисун тIалабна. — Къа ла, гила стхадин кьилихъ ацукьдай < нубат зиди я!..

Салмана «ъуьне аваз месин патав гъанвай гьебедай тичин акыудна, адан оивик «вай хъурхъ? ахъайна, истикандин юкьвал «ьван цана, кьамухъай Iгъил акал на Антонан кьил хкажна.

— Стха! Зун Салман я. И яд дагъларин демина вуна хъвай булахдинди я.. Са кьве хупI хъухъ.

ДоIкторди са шумуд хупI яд хъвана, вилер ахъайна.

— Алван, Алван... Вуна заз эверзава... — Ефимов мад урусдал рахана.

Салманаз Алванан тЬвар кьазвайди чир хьана, ада патахъ элкъвена бамиш ванцелди гьарайна.

— Алван вах! Алван вах! — Вилера ягълух аваз Алван атана. — Ваз Антона эверна.

—Стха, зун ингье!.. ви месин кьилйхъ гала, стха!..

— Алван, заз късан, хъIсан я, вах... — доктор лезгидал рахана.

— Заз Гьажиди ирид дидедин нек гана... адаз бар калла! Заз хъсан хьана, Алван ччан!.. Вун шехьмир гьа!..

Гьаваяр аквазакваз серия «ьана, гьавиляй доктордин мес и пакамахъ кIвализ х«ун теилифна, Абдулжелила лагьана:

— КIвализ, кIвализ, Антон стха!..

— Башуьсте, ччан дуст... Амма заз (Гьайиф жезвай са кар ава...

Ам вуч я, Антон?

За вун «тIуьн хъваш» лугьуз инжикли ийизва...

Гьагьо! Вуна гьафтеда ахварар авуна, гила кьве юкъуз незва... За ваз декьикьада садрахъ тIуьн гуда,

стха!

— Ви рикI сагърай!.. Алван гьич чи кIвалериз

атанани?

— Гьей, гьей, бейниван! Вуна Алван аз мусибатдин

азият гана...

За! Жеч, я стха?!

Вуна ваъ. Вал дуишуьш хьайи завалди чи рушаз азият гана. Ам зур вацра ви кьилихъ шехьна, Антон. Алван цIа авай мум хвиз цIрана. Ваз ам чир хъи жедач. . ;

Исятда ам гьина ава, стха? ,

Чи кIвале ава.

— ЭверайтIа жедачни?

— Исятда.

Абдулжелил Алваназ эвериз фена. КIвале Салман

ни доктор амукьна.

Де эхтилат ая, Салман стха, хзанар, дагълар, ви суван яцар хъсан яни! — доктор яваш ванцелди суь гьбет ийиз эгечIна.

Вири хъсан я, стха. Хзанри ваз саламар ракъур

зава.

— Вунни сагърай чебни!

— Дагълар гумрагь я. Абуру ваз, мад ва мад чпин Iдеммник ша лугьуэва, стха.

— Зун гьазур я!. И завалдикай зун хкатрай...

— Сувун яцари чпи чеб якIарайни пидай ацIурнанава, стха. Шишер нез ша лугьузва.

— Башуьсте, зун гьазур я! Дагъларин дем зи ри кIелай фидач! Ам дуьньяда виридалайни масан дем хьана. Вуна заз чи булахдай яд гваш, стха.

За са гичинда авай яд гъанва, стха.

Жеч!

Гъанва.

Заз яд це, гьа яд це стха!

Салман муыкуь кIвализ фейи арада, Ефимов урус чIалалдй вичвичив р ахая а:

—< Гьажи зи. кьилив къвезвач. Са кар ава. Заз чиз, ам тифдик телеф хьана. Зи хзанри чIуру хабарар завай чуьнуьхзава...

КIвализ атай Алванан ччина шадвилин экв ава. Дугьриданни, и зериф, амма къудратлу рикI аеай лезги дишегьли ччилин зирзимийра каторжный кIвалахар авур тахсиркар кьван усал, сефил хьана.

— Вуна, Антон стха, заз эвернани? —Алвана хуру дивай чими ягълух къахчуна, адалди доктордин пелел, хурал, гардандаш алаи гьвкь михьна.

— За вун, инжиилу авуна...

Гьайиф тушни, Антон стха! Вуна ихьтин гафар рикIелни гъимIир.

Заз, вал атанвай гьал аквазва.

Зун лат жьсан я, чаз виридаз авайди ви къайгьу я, етха. Вир и хуьруь: гъвечIидани, чIехида, итимдини дишегьлиди ви сагывал. хабар кьазва...

— Хуьре азарлуяр амач, яви? — доктордин вилер алахьна, ччина уьзуьапьвилин нур акъвазна.

Берали сгохади чаз сенфиз эхтилат авуна —тиф дин азарлуяр амач. Ада лагьана: «Доктордин михьиви лер авунин ва сагъбуру чеб хуьнин карда авур ял юрт тъавайди хьанач, ада зурба нетижани гана».

Зун гзаф шад я, шад я!.. Кечмиш хьайибур пара хьанани, Алван ччан?

Ваъ,. ваъ. Гьар мяIГЪледай гьа... садв ад кьена. — Гьажимурад регшетдиз фена, я ни?

Ам сагъсаламат я. Хуьре амач...

— Чида, хуьре Iамач... Ам яргъал, Силарихъ ччилик ква... — доктордин вилер накъварай ацIана. — АкI ту ширтIа Гьажи зи патаг гвай... Эйй... Эй! Чун анжах тек са залумдивай — кьиникьивай айрутмишиз хьана... В. ичи. 3 виш агьзурIрахъ регьмет гузва за!

Алвана доктордин вилер михьай яйлухдал вичин вилерни михьна.

Вири кионавай гьа и арада кIвалин акьалнавай пенжердин гуьзениз са лифре «туктук» кIуф яна.

— Зи дуст я, Алван! Пенжер ачухна тур. Алвана пенжер ахъа авурла, гагь са вилихъ, гагь

мае а вилихъ кIвализ килигна, гард а нд а хважамжамдин рангар авай чIурун лиф кIвализ •эвич. Гна. Ам кIвалевайбуруз килигна, столдаллай вазада авай фуар ал

фена.

— Ччан лиф! Ччан лиф!.. Захъ галаз вердиш лиф!

Ам бахт я, Алван!

— Я стха, бахт я! Ваз жугъун хъувунвай сагъвал я!.. .

— Вуна дуьз лагьана, Алван...

Заваллу азардин инсафсуз цIукай хкатай Ефимов, дидеди гьа гила ханвайди хьиз, ччан кьезил яз, кIвачерик звер кваз къекъвезва. Адахъ йикъа цIуд сеферда фу, хуьрек тIуьртIани яваш тежедай иштагь ава. И кашан себйб доктордиз хъсан чида.

РикIи кьарай кьунач, Ефимов хуьруьз экъечГна. Ам сифтенисифте доктор ни дарманар амачиз, етимхана хьиз, баябан (хьанвай амулаториядиз фена. Ина адал: «Доктор азарлу я, дарманарни авач... »—лугьуз элкъвена хъфизвай датывияр дуьшуыш хьана.

Вуч хьаява, дадаш? За кIвалахзава...

Агьо! Я пелез, зун кьей хва, — лагьана яшлу, азарлу, ахцегьви кьашкьа чир хьана вилик атана, док тордал алай гьал акурла, ам: иисна, кьил юзурна хъфиз эгечIна.

— Дадаш, вун. хъфена ман?

— Ччан хва, вун залайгш азарлу я... За и дуьнья, гьар гьиIкI ятIани са гьал дадмишнавай ж ас я. Вуна жуван дерт якудур, хва. КIвалажмир, ччан. Вун кIвачин кьилел ал аз акун чи дерддрлн дарман я!..

Кьуьзуь кас хъфена.

«Масан халкь! —латьана доктордин фикирди, ам ччин" а" *" " шадв1илин~экв аваз хъфей, кIул вёгьешваи кьуьзуь касдиз килигна. — Ваз вири. чида! Вун зи рикIин деринриз гьахьнава. Ваз за «ълатьдай затI амач!.. »

Доктор хейлин вахтунда вичин уьмуьрдин жигъирра, ахпа шагврейра къекъвена. Ам инсанрин уьмуьрди чарх ягъизвай карвансарайриз, баварриз фена, мехъериз килигна, сурарал шехьна.

Ефимова э, хир жибиндай акъудна Бвралидиз ва масабуруз вахан патахъай атанвай тел кIелна:

«Наташа азарлу я, чар асу з Бакудиз ша... »

— Зун Бакудиз фена кIанда, дуст; р... И амбулаториядин иесивал ая, — Ефимов фикирлу яз са геренда кисна. — дагъвийрин кIвачери тIушуннав. ай хейлин жигъирар гьа и духтурханадал куьтягь кьанва, дустар.

Абур Iкъал. гьаири кьун тавурай. Жуван халкьдиз къуллугъ ая!

За «вез иитибар ийизва, дустар...

Вуна кутунвай вири традицияр хуьда чна, Антон Никифорович! — латьана Бвралиди вафалувал багьа яз кьин кьа> звай пагьливаидин вилерай доктордиз ки лигна.

Зун инанмиш я, стхаяр...

Гьа инлай Ефимов Берали галаз Гьажимурадан кIвалихъ физ рекье гьатна.

Берали, заз хуьре «ьайи кьван вжIъиаяр чир хьа на кIанзава.

Гьар са (пата|Хъай, доктор, рикI атIудай — агъур хабар галукьзава. Чи гьуьрметлу дуст, Гъасман вичи муртIавай са кфирдин хци, къанлуди алчахвилелди яна кьена.

Жеч я стха!

— Яна, доктор. Элба-эл кьена. — Ни янатIани чир кьэнач?

— Ваъ. Адан гуьгьуьниз фидай кас хьанач. «Ба(бий рикай сад тир». — иуIгьуз «уьре фекьияр адакай кьейи лани пис ракана... Самурхан гапур илигна куIкIварна кьена...

—. Им вуч муеибат я!?

— Муеибат я, доктор. Реаицияди гьа ихьтин алчахвилин IгьужуIмар авуна.

— Селимхан ягъайди бес жазадик акакьарнавачни?

— Ам йифиз экъечIна «атна...

— Туьр, нвер. ихъ галаз Панагьни катна.

— Эхь, а чиркин Iкъанлувилерин кьил тьада кьунвай лугьуз хуьре ванер ава.

— Агь, лянетлу душман!.. Заз адан алчахвал, гьеле, фадлай чир хьанвай. Ам жуван халкьдиз хаин хьанва...

— Михьивилер такIан тир, чи чиржичир фекьи Фалз ни тифди силарихъ акъудна.

— А. дуьньяда хьайитIани млхьивилер авурай... Агъасиев Къазимегьамед, Айдинбегов Мукьтадир

революциядин душманри хаинвилелди яна кьейи агъур хабарар Бералиди Ефвмовакай чуьнуьхна. И мусибатдин агъур хабарри доктор мад азарлу хъувунихъай игьтият авуна.

— Туьркерни немсер дяведа кIаник акатна, гьавиляй абуруз Англиядиг тадиз Кавказдай экъечIун теклифна, Бакуда, дуст, власть рабочийрин гъиле ава.

— И шад хабарди, Берали, зи рикI секин хъувуна, тахьайтIа ам хурай хкадариз гьазур хьанвай.

КIвалин къава акIана купIадин гум акъвазнава. Адан яргъ> ал пипIяйусал цIай акуна. Адан пахав къапарив ван ийиз таз са дишегьли ацукьнава.

Ефимова шапка хутIунна.

— Стха, Гьажимурад! Зун ви вилик мугъасир я... Завай ваз куьмекиз хьанач...

Дишегьли ккул вегьена рекIинал атана, инал акъвазыавай, вичиз сифте аквазвай ксариз килигна, са легьзеда вуч лугьудатIа кьатIун тийиз «иена, алиа кьурай чIулав гъилер тIушунна хьиз ада лагьана:

Ччан рухваяр! КIвалип иесияр кечмиш хьана... Чпиз регьмет хьуй! Ша ацукь, балаяр, за, квез нек чимзава. Ацукьайла гумади «вез тади гудач... Зун Гьа жимурадан диде я. Ада зун гъил кьадайди амачиз акуна карвансарадай гъана вичин кIвале хуьзвай. Аллагьди зи фуан кIус къакъудна, веледар. — Гъуьл ни паб кьеведми тифдин цIу тухванва, и ужагъар ха рапIа хьана...

И диде рикIелай ракъIурмир, Берали, —ла, гьана доктор кьеженвай вил ер а капаш аваз къецел экъечIна.

И кжъуз Ефимов хуьруьнбуруз са шум уд сур ал алаз акуна.

— Берали, иник зи стха Гьажимурад ква, рикIелай алудмир, —Ефимова рагун аскIан кьве къван галаи, гьеле, винеллай накьвар ацукь тавунвай кIунтIал гъил туыкIуьрна, шапка хутIунна, гъиле авай цуькверин кIунчI вилик квай тек сур ал ажъвазарна. — За зи етхадиз — халкьдин камаллу хциз гьа инал бегьем са кIвал—гумIбет эцигда.

Ефимов и юкъуз Гъасманан, Селимханан, Иласан... сурарални фена, ада абурун сурарин кIуптIарни цуькверал безетмишна, хкведайла лагьана:

— Къведай несилриз чи дустарин крар акун кIанда заз. Бакудиз фена «таила, за жуван властдин куьмек дал абурун виридан тIварарни «рар къванерал атIуз тада;

«Доктор Ефимов Бакудиз физва», — лугьудай хабар Ахцегьрин хуьруь ээбер авуна. Хуьруьнбуру сада садавай ам хъфизвай югьни сят хабар кьуна. И кар виридалайни Жаватазни Алваназ хъсан чир жеда лугьуз инсаяар и бахтлу хзандин къени ужагъдиз атана.

Гзаф вакъиайрин шагьид хьайи «сурарин майдан» тIвар алай шегьредал и пакамахъ инсанар кIват хьанва. Виридан мацеллайди Ефимован тIвар я.

Рекье ттун хъсан кар я, —лагьана агьил са итим ди ччина перишанвилин лишанар аваз, — элкъвена хтайтIа... Амма хтун тавуртIа, хуьруьнбур, чаз гзаф гьайиф жеда.

Чна доктордиз: элкъвена хъига, хва, — лагьана миневда, — лагьана аса хурув агудна цлахъ акъвазна вай, аокIан буйдин, лацу чуру кеай са кьуьзуь кас эхтилатдик экечIна. —Эхирдал кыван чун завалрикай хуьх, хва, лугьуда.

АкI хьайила, чна ва, кай жемятдин Iвешл ийин, Атакиши, — сифте рахай кьуьзуь касдин ччин акваз акваз хешшн ачух. хьана, ам умудлувили юзурна.

Агъадай фаэтон атана. Адан хиве фаэтончини Жават авай, кьулухъ галай чкаяр гьеле буш тир. Фаэтон чIехи итимрик акакьайла акъвазарна.

— Жават, духтур финва? — Атакиши бубади хабар кьуна.

Исятда къвезва, буба. — Жават агъадал килигна. — Ангье, атана.

Ефимова гьуьрметлу кьуьзуьюуруз икрам авуна, а. бурун (гъилер кьуна.

— Чаз вун хъфизIвайдакаи хабар хьана, вири хуь ряй авахьна атана, инал кIватI хьанва, — лагьана Ата ииши буба вири киснавай са арада милаимдив раха на. —Им, ваз чун кIанивал, чаз вунни масан я лагьай чIал я. Жемятдиз вун хъфиникай фикир хьанва, пери ШIан я. Ви сефер хийирлуди хьурай, ваз югъур хьуй! Амма, духтур, чун ви рикIелай алат тавун—чи мурад я. Чна вахъ гадав бегьем са итимдин уьмуьрда фу атIанва, са вацЬай яд къванва... Чна ваз са патахъжез хуьруьн куьчейра рехъ, рикIерани чка гана. Къенлай кьулухыщ вун чаз играми я. Чна вун чи ъилеррал лаз хуыда... Вач, амма хташа, хва!..

— За, Атакиши буба, умуд, ийизва: садкьве варзни

тавуна хкведа, хкведа, буба! Заз и ери хайи ват" Урусат кьван масан я! Шаклу жемир гьа!..

Докторди кьуьзуьбуруз икрам авуна, ам фаэтондиз хкаж хьана. Вирида бармакар хутIунна, ахпа абур юзурна. Рехъди акъвазнавай бубайри, дидейри, вах. " рини сусари, аялри: «Югъур хьуй, духтур! Хъсан сят хьуй, духтур! » — лугьуз чпинрикIе авайди лагьана.

— Алван вах! — дакторди фаэтон акъвазариз туна, ам эвичIна шмоладин цлав фуар, къафун аеай гамунин гуьзел гьебе гваз акъназнавай Алванан мукьув фена. И лезги дишегьли гьа инал тахьана, садрани акун тавур хьиз, Ефимов хейлин вахтунда Алванан вилин накынари чуьхвенвай перишан ччиниз килигна, эхйрни ада хъверна.

— Зун, вах, лезги «абаррик квай «Гидергелмездиз» физвач. гьа. Вун кьадар масан вахан— Наташадин па тав фена хкведа, за дуьз лагьана, вах... Ша фаэтонда ацукь, зун рекье ттур.

Гъурун кIамал фаэтон аIкъвазарна.

— Де мад »бес я, бес я, Алван вах, Жават стхг. . Ахцагьрин чIуралай анихъ фин турус туш. — Доктор хъуьрена. Де, Алван вах, зав це ви гъил! п

Алваван гъилиз темен тана Ефимова давамарна:,, .

— Гила, вах, ви ччина авай перишанвал акъудна, заз хуш са хъвер ая, зун рекье дарих тахьурай!.. Зз вун гьамиша шад акурай, масан вах!

Алван вилер накъеарай ацIанваз гагь хъверна, гагь шехьна, ахпа ада Ефимобан пелез темен гаи а, богьем вая ажъуд тавуна лагьана:

— Хайи хуьруьн са пад зи рикIиз ичIи хьана, стха... Вун хьайи ужагъдиз физ итай, заз хуш рекьер мвахь на, стха... низ чида жувазни хабар авачиз зун гьикьван ви рикIинихъ физ элкъведатIа... За ваз хцин мехъе рал эверда, вун хълше хъшпеI И рехъ рагъ гакъу чIзавай уьлчуьдал ала, стха. За вун жи хизанзин рагъ яз, гьар са къан экуьнах вилив хуьда!..

— Зун хкведа, Алван ччаи, хкведа... За зи рикI и дагьлара тунва, вах, тунва!.. Де бес я, ччин, ччин, ччин заз къалагь! Са хъвер; ая!..

АлIвана вилер генже ягълухдал мяхьна, вичин хурни кьил хкажиа, мили хъверна.

Жават къагьарди дар авунваз Ефимован хура гьатна, абуру сада садан далудиз капашар яна.

Фаэтон Гъурун муькъвелай алатна. Ефимов гьелели «ьулухъ килигзава. Ад аз фите кьа, кьа« гардандихъ аатна, лелслдин лув хьиз юзурзавай Алванан зериф ръкл, ахпа кIук живеди кьуна агалтна ацукьнавай.

ХХ-кьил

⇐ Предыдущая 15 16 17 18 19 20 21 222324 Следующая ⇒