Өмірбаяны

Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы (11 шілде (24 шілде) 1858-2 қ азан 1931) – ақ ын, жазушы, философ, тарихшы, композитор. Абаймен замандас ә рі інісі, ә рі ол негізін салғ ан реалистік ә дебиет дә стү рлерін алғ а апарушы ізбасары. Ө зі ө мір сү рген ортаның қ оғ амдық -саяси жә не ә леуметтік сыр-сипаттарын керебілуде, қ оғ ам мен адам табиғ атындағ ы кемшіліктерді зерделеуде, туғ ан халқ ына тү зу жол кө рсетуде Қ ұ дайбердіұ лы Абай бағ ытын ұ станды. Шә кә рімнің ә кесі Қ ұ дайберді Қ ұ нанбайдың Кү ң ке деген бә йбішесінен туғ ан, яғ ни Абайдың туғ ан ағ асы. Шә кә рім бес жасында ауыл молдасына оқ уғ а беріледі де онда жеті жасына дейін оқ иды.

Жеті жасында ә кесінен жетім қ алғ ан ол бұ дан былайғ ы кезде Абайдың тікелей тә рбиесінде болады. Ө скен ортасының аса бай дә стү рлері мен Абай ағ асының тө рбиесі табиғ атынан зерек Шә кә рімнің жетімдік кө рмей ө суіне ғ ана емес, оның таланты ақ ын, парасатты ой иесі болуына да зор ық пал жасады. Шә кә рімнің ө зі кейінірек былай деп жазады: «Ә кеміздің бір шешесінен туғ ан Ибраһ им мырза, қ азақ ішінде Абай деп атайды, сол кісі мұ сылманша Һ ә м орысша ғ ылымғ а жү йрік Һ ә м Алланың берген ақ ылы да бү л қ азақ тан белек дана кісі еді, ержеткен соң сол кісіден тағ лым алып, ә р тү рлі кітаптарын оқ ып, насихатын тың дап, азғ ана ғ ылымның сә улесін сездім». Кезінде арнайы оқ у орындарында оқ ып білім алмаса да, ез бетінше ізденіп жә не Абай ағ асының жетекшілігімен жан сарайын байытқ ан Қ ұ дайбердіұ лы заманында қ азақ арасындағ ы аса білімдар адамдардың бірі болды. Араб, парсы, тү рік, орыс тілдерін жетік білді. Ол адамдар ө мірін жақ сартуғ а тырысқ ан ғ алымдарды мысалғ а келтіреді. Олардың кейбіреулері адам ө мірі жаратқ ан иесін танумен тү зеледі десе, кейбіреулері ү кімет жойылса, ә ркім ө з бетімен ө мір сү рсе тү зеледі деді. Ал, біреулер оку-біліммен, халық ты ағ артумен адам ө мірі тү зеледі деді. Біреулері бай, кедейді тең еумен тү зеледі десе, біреулері тә рбиемен тү зеуге болады деді. Ө мірдің ө зі — тіршілік таласы. Сондық тан адам ө мірін жаратылыстың ө зі солай жаратқ ан, бірін-бірі жеп, талап, таласып ө мір сү рмек дегендер де болғ ан. Шә кә рімнің ө зі бұ л идеялардың ешқ айсысы адам жаратылысын ө згерте алмайтынына сенімді болды.

Ө мірбаяны

Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы қ азіргі Шығ ыс Қ азақ стан облысы, Абай ауданындағ ы, Шың ғ ыстау бө ктерінде 1858 жылы, 11 шілде кү ні дү ниеге келеді. Шә кә рімнің ә кесі Қ ұ дайберді ерте қ айтыс болады. Бұ л кезде Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы жеті жаста еді. Алпауыт атасы Қ ұ нанбайдың тә рбиесіне алынғ ан Шә кә рім жетімдік тауқ ыметін тартпаса да, ә ке қ азасы жаны нә зік, кө кірегі сезімді балағ а оң ай соқ пағ анғ а ұ қ сайды. Сол тү ста тебіренген балауса жү ректен алғ аш жоқ тау, жыр ө лең де кө здің жасымен бірге кұ йылады. Бірақ казақ та екі ауыз ө лең ді кім шығ армайды? Жас баланың жаң ағ ы талабы ө мір кү йбең інің кү лді-кө мешіне алданып қ алып қ ояр ма еді, қ айтер еді, егер Шә кә рім Қ ұ нанбайдағ ы ерке тотай қ алпынан тез ауысып, Абай тә рбиесіне кө шпесе.

«Мұ тылғ анның ө мірі» атты автобиографиялық ө лең інде Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы бес жасында ауыл молласынан сабақ ала бастағ анын жазады. Ә йтеуір, тө рт-бес жыл кө лемінде қ ара танып шық са керек. Бұ дан кейін еш мектеп оқ уынан ө тпесе де, былайғ ы ө мірі де ө нер-білім қ уғ ан жастың ө су жолын аң ғ артады. Домбыра тарту, гармоньда ойнау, қ аршығ а, бү ркіт баулып, саятшылық, жасау, сурет салу, ө лең жазу, ғ ылымғ а қ ұ марлану, қ алтасындағ ы сағ атының механизміне дейін ақ тарьш-тө ң керіп отырып, тоқ тап қ алса, ө зі жү ргізіп алатын мініскерлікке тө селу, киімді ө зінше тігіп киінуі — міне, бұ ның, бә рі сегіз қ ырлы, бір сырлы адамның қ олынан ғ ана келетін іс. Бір сайлау мерзімі болыс та болып кө реді. Артынша ол «еріксіз жемтік шоқ ыдым», «ар кетіп, айла жамылдым» деп опынады, ұ лық болуды дә реже кө ріп, лоқ ығ анына ө кінеді, сусағ ан ғ ылымнан жырақ тағ анына налиды.

Бірақ Шә кә рім ө зін мінегенде кейінгі жасқ а сабақ болсын дейді. Мұ ны ұ мытпауымыз керек. Ә йтпесе ел жұ мысына араласу оғ ан ө з тұ сындағ ы коғ амның тамырын басып, сырқ атын анық тап алуына кө мектесті. Творчествосынан да мү лде қ ол ү зіп кетпеген. Ұ стазы Абайдың тапсырмасы бойынша, шежіремен айналысады, жиырма бесінде «Қ азақ тың тү п атасы» деген ең бек туғ ызады, ө лең ін де жаза береді, «ғ ылымнан едім жалаң аш» десе де, қ ырық жасқ а дейін ол орыс, тү рік, араб, парсы тілін ү йреніп, «философ-ойшыл жазғ анын сынауғ а» бет бұ рады.

Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы — ө з бетімен білім алып ө скен адам. Ә рине, жетекшісі Абай болғ ан. Дү ниеге кө зқ арасы да Абай ық палымен қ алыптасқ ан. Абайдың ақ ың дық қ а мү лде ден қ ойғ ан шағ ы 1886-89 жылдар шамасы екені мә лім. Бұ л кезде ұ лы ақ ын қ ырық тың ү стіне шық са, шә кірті Шә кә рім де оғ ан серік боларлық жасқ а келді. Жиырманы орталап тастады. Сондық тан Шә кә рім ө ткен Абай мектеп-университетінің программасында қ андай «пә ндер» оқ ылғ анын алдымен оның мұ ғ алімі ұ станғ ан ә дебиеттен білеміз. Мұ хтар Ә уезов зерттеуі бойынша, Абай «Орыстың белгілі жазушыларынан: Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Щедрин, Некрасов: сыншыл-ойшыл демократтардан: Белинский, Герцен, Байрон, философ білгіштерден: Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сияқ ты талайларды оқ ығ ан». (Шығ армалар, 12 томдық. — 286-бет).

Енді Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы ө з тарапынан ізденіп оқ ығ ан ғ ылыми қ айнарларғ а келсек, бұ л туралы 1911 жылы Орынбор қ аласында басылып шық қ ан «Тү рік, қ ырғ ыз, қ азақ һ ә м хандар шежіресі кітабында ол былай деп жазады: «Окығ ан кітаптарымның мұ сылманшасы: тә бри — тарихи ғ ұ муми, тарихи ғ ұ смани, тарих антшар аласлам, Нә жип Ғ асымбектің тү рік тарихы, Ә бу Алғ азы Баһ адур ханның язғ ан шә жірә и тү рік жә не һ ә р тү рлі кітаптардан алынғ ан сө здер; Орысша кітаптардан окығ аным: Радловтың ұ йғ ыр туралы, Аристовтың тү ркі нә сілі туралы, дү ниедегі һ ә р тү рлі жұ рттың шежірелерінен орысшағ а кө шірілген сө здері. Оның ішіндегі тү ріктің ең ескі заманындағ ы шежіре кітаптары Қ ұ тадқ у білік, Қ ошу чидам деген кітаптардың сө зі. Жә не араб-парсы-рум-европа жазушыларының сө зі» (2-бет).

Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы кітаптарды оқ ығ анда адам жә не ә лем сырын білмек ү шін оқ иды. Жан не? Дін не? Барша ғ алам қ алай жаралғ ан? Міне, осы сұ рақ тарғ а жауап іздейді. Жә не соның бә рін ол «ноқ тасыз оймен тексердім» дейді. Осы оймен Меккеге барғ анын да айтады. Стамбұ л кітапханасында он ү ш кү н отырады. Бұ л — 1905-1906 жылдар шамасы.

Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы дінмен жұ лдызы жараса бермегенін дә л осы арада айтуымыз керек. Рас, қ ұ дайғ а сенген. Бірак «талай дінді тексердім, ешбірі миғ а сыйғ ан жоқ » дейтін де Шә кә рім. Тегінде, ол дү ниеге кө зқ арасы жағ ынан деизмге ойысатындай. Ө йткені «ә лемде жоғ алғ ан ешбір зат жоқ, тү рленеді ойла, шырақ » деп ешбір косу, алусыз материалистік ой қ озғ айтын да Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы ғ ой.

Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы ө з халқ ы алдындағ ы ү лкен ең бегінің бірі — ұ лы орыс халқ ымен туыстасу, достасу, оның ұ лы мә дениетін игеру жолындағ ы Абай дә стү ріне ә рқ ашан берік болғ андығ ы. «Орыс қ ой енді атамыз, жаксылық сонан татамыз» деген иікірден ол айнымағ ан. Орыс мә дениетін сө збен ғ ана емес, ісімен де насихаттағ ан ол 1908 жылы А. С. Пушкиннің «Дубровский», «Боран» шығ армаларын ө лең тү рінде аударады. Прозалық шығ арманың поэтикалық шығ армағ а айналуы дү ние жү зі ә дебиетінде сирек ұ шырасатын қ ұ былыс екенін де айта кетуіміз керек. Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы бұ л арада халқ ының басым бө лігінің хат танымайтындығ ын ескеріп, жаттауғ а қ олайлы ө лең формасына ә дейі жү гінген. Ә сіресе, Лев Толстой уағ ыздағ ан ә ділет, ар жолы қ азақ ақ ынының кө кейіне қ она кетеді. Ол ұ лы жазушының шығ армаларын аударады, оғ ан хат жазып, ақ ыл-кең ес сұ райды.

Осы Толстой ілімінің ә сері ме, ә лде не, 1908 жылы Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы сахарада сирек кездесетін мінез кө рсетіп, елсізге шығ ады, ө зі «саят қ ора» деп атағ ан ү йде жападан-жалғ ыз, семьясыз тұ рады. Сонда да ол халқ ынан рухани бө лектенген жоқ, қ ажыдан қ айтқ андағ ы атасы Қ ұ нанбай қ ұ сап шымылдық қ ұ рып, жарық дү ниені тө рк етпейді, ө лең ін жазып, ә лем оқ иғ аларына ү н қ осып отырады.

Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы 1917 жылғ ы революция таң ын жарқ ын ү мітпен қ уана қ арсы алды. Оғ ан куә — «Бостандық туы жарқ ырап», «Бостандық таң ы атты» деген революцияғ а арнағ ан жырлары. Кейде адасып, дос қ айсы, дұ шпан қ айсы екенін айыра алмай қ алғ ан кездері де болады. 1918 жылдың басында ол алашордашылардың шақ ыруымен Семейге келеді. Жолшыбай «Семейді қ ызыл алғ анын» естіп барады. Бұ л 1918 жылдың ақ паны. Алашордашылар Шә кә рімді сыртынан сот етіп сайлағ ан екен, ойында еш нә рсе жоқ ақ ын кө не салады. Бірақ кө п ұ замай, сол 1918 жылғ ы маусымда, Семейді ақ тар кайта басып алады. «Оғ ан тағ ы қ ұ л болдык, сатылғ ан малмен пұ л болдық » деп, ақ тардан кө ң ілі қ алғ ан акын еліне оралады. Сол жылғ ы кү зде ол тағ ы да Семейдің қ ұ м кө шесін таптайды. Осында Орынбордан қ ашқ ан Алашорда «ү кіметі» кө шіп келіп, ө з беделін ө сірудің бір амалы есебінде акынды калағ а шақ ыртқ ан екен. Бұ л жолы Шә кә рімнің «Алашорда бір бө лек, қ ауымның ойы ө згерек екеніне ә бден кө зі жетеді де, ескілікті қ айта жаң ғ ыртқ ысы келгендерге наразылық білдіріп, еліне тартып отырады. Ол ауылда жү ріп те ақ тардың салғ ан ойранының куә сі болады. «Қ алағ а қ ызыл орнығ ып, ә ділет атты жол шығ ып, айтылғ ан боран ө тті тез» деп қ уана қ орытады.

Кейін Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы осы бір аласапыран кезінде аз уақ ыт болса да адасуы оның былайғ ы тағ дырына ауыр тиді. Ол революционер бола алғ ан жоқ. Ағ артушы, демократ ө ресінде қ алып қ ойды. Сө йтсе де қ арт ақ ын революцияны жарқ ын жырымен қ арсы алды. Алашордадан тез қ ол ү зді. Совет ө кіметінің орнауын ә ділет жолының жең ісі деп білді. Осының бә рі объективті, ә діл бағ асын алуы тиіс еді. Бірақ оны жеке адамғ а табынушылық тың қ ырсығ ы істетпеді.

Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы тағ ы да ө зінің «саят кора» аталатын жырақ тағ ы мекеніне кетсе де, дұ шпандары оғ ан тыныштық бермеді. Молдалар Шә кә рімді «дін бұ зар» деп айыптады. Бай-жуандар «алжыды» деп лақ ап таратты. Ауылдың белсең дісі ескішіл деп ө сектеді.

1931 жыл. Кү здің сұ рғ ылт кү ні. Осының алдында ғ ана бандымен байланысы бар деген кінә мен ұ сталғ ан жерінен босанып, ақ талып шық қ ан, бұ л кезде жетпістің ү шеуіне келген Шә кә рім Кұ дайбердиев аудан орталығ ына бет алады. Сол кезде мылтық даусы гү рс ете тү седі. Қ аперінде ештең е жоқ қ арт иығ ынан оқ тиіп, аттан қ ұ лайды. Бір замат кө зін ашса, ОГПУ қ ызметкері Қ арасартов жанына ерткен Халитов деген милиционері бар, қ асында тұ р екен. Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы олардан аудан орталығ ындағ ы ауруханағ а жеткізуді ө тінеді. Жауап орнына мылтық тағ ы да шаң қ ете қ алады. Мылтық тү тіні тарқ ағ анда, Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы бұ л дү ниеде жоқ еді.

12 3 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒