Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 9 страница

Бү йір сызығ ы жү йесінің сезім органдары. Бү йір сызығ ының сезім органдары, немесе сейсмосенсорлы жү йе, тек балық тар мен қ осмекенділерде дамиды. Бү лардың ішінде «кә дімгі» жә не ампулярлі органдарды ажыратады.

«Кә дімгі орган» - бұ л «сезгіш бү ршік», немесе невромаст, ұ шында тү ктері бар сезгіш клеткалардың жинағ ы (комплекс). Кө птеген балық тардың невромасты дірілдек тө мпешік - купула қ ұ райды, бұ ғ ан сезгіш клеткалардың тү ктері де кіреді. Купулалар су ағ ысының ә серінен оң ай тербеледі. Невромастар дененің бетінде, шұ ң қ ырда, ашық жылғ аларда, тері ө зектерінде болуы мү мкін.

Невромастар балық тарғ а тіршілік ортасында, су ағ ысын сезіне, бағ дарын аныктауғ а жә не тө менгі жиіліктегі дыбысты қ абылдауғ а мү мкіндік береді.

Дө ң гелекауыздылар мен кейбір балық тардың бү йір сызығ ының сезім органдарының кұ рылысы ө те қ арапайым.

Миногаларда - бү л ақ шыл майда тері тө мпешіктер, ол ә сіресе басында кө п болады, ал денесінде бірнеше қ атар орналасқ ан. Ә рбір тө мпешікте тү бінде сезгіш бү ршігі бар жылғ а болады.

Шеміршекті балыктардың невромастары ашық (қ арапайым акулалар мен химералар) жә не жабық (басқ а балық тар) ө зекшелерде орналасқ ан; Сави кө піршіктері (Сави жалпағ ы) - ө згерген плакоидты қ абыршақ пен жабылғ ан невромастар (электрлі скаттарда); спиракулярлі органдар - невромастар тү рінде - шашыратқ ыштың алдың ғ ы ү стің гі жағ ында орналасқ ан жә не Лоренцини ампулалары.

Бекірелерде тері ө зектері мен терінің қ ысқ а сү йекті тү тіктерінде орналасқ ан невромастар мен спиракулярлі орган болады, ал Лоренцини ампуласы сезгіш шұ ң қ ырлармен алмастырылғ ан.

Кө пшілік нағ ыз сү йекті балық тардың невромастары жабык ө зекшелерде болады, бү л ө зекшелер бү йір сызығ ын қ ү рай дененің ұ зына бойына созылғ ан, ол балық басында кү рделі жү йе кү райды. Бү лардан басқ а дененің бетінде ашық болатын невромастарда кездеседі (гольян).

Бү йір сызығ ы мен бастың ө зектері шырышқ а толы, ә рі олардың қ уысына сезгіш бү ршіктердің купуласы ұ мсынып кірген. Ө зекшелер сыртқ ы ортамен қ абыршактардағ ы кішкентай тесіктер арқ ылы байланысады.

Ампулярлі органдар, Лоренцини ампуласы деп те аталады, тек тақ тажелбезектілерде болады - электрорецепторлар. Пішіні тү тік сияқ ты, сү збетә різді затқ а толы, дене бетінде кішкентай тесіктермен аякталады. Тү тіктедің дене ішінде кең ейген жері - ампула болады, ампулада ұ шында тү ктері бар сезгіш клеткалар болады. Ә рбір ампулағ а нерв ұ штары келеді.

Бү йір сызығ ының сезгіш органдарына, барлық электрлі балық тарда жә не кейбір электрсіз нағ ыз сү йектілерде болатын, электр рецепторлары да жатады. Бұ лардың кү рылысы бү йір сызығ ының сезгіш клеткаларына ұ ксас, бірақ олардың жогаргы ұ шында тү к болмайды.

Бү йір сызығ ының сезгіш органдарына есту нервісінің бұ тактары келеді, бұ л олардың жарғ акты лабиринтпен генетикалық байланысты екенінін куә сі.

Бү йір сызығ ы жү йесінің сезгіш органдарының қ ұ рылысы мен орналаскан жерлері ә рбір тү рде ө згеше, сондық тан кейбір тү рлерде систематикалык белгі болады.

I шкі секреция бездері

Ішкі секреция бездері, немесе эндокриндылар, деп ө зіндік ө зегі жок, ал бө лген гормондары бү кіл организмге кан арқ ылы таралатын бездерді атайды. Бұ ндай жү йе гуморальді жү йе аталады.

Балыктар ө мірінде гормондардың маң ызы ө те ү лкен. Гормондар зат алмасуғ а, осмостық қ ысымды реттеу процесіне, жыныс клеікаларының дамуы мен жетілуіне жә не т. б. эсер етеді.

Балыктардың ішкі секреция бездеріне қ алканша безі, адреналды без, гипофиз, каудальді нейросекреторлы жү йе, ультимобранхиальді без, эпифиз жэне т. б. жатады.

Қ алканша без. Пішіні жэне кө лемі эртү рлі бұ л без қ ұ рсак колкасының маң ында болады. Қ алқ ан безінің гормоны йодтиреглобулин дамуды реттейді, соның ішінде метаморфозды (миногалар, жыланбалық, камбалалар), зат алмасу мен балык мінез-қ ұ лығ ына эсер етеді. Қ алкан безінің ең активті қ ызметі ө рістегіш балық тардың кө бею миграциясы кезінде байқ алады, олардың активті қ озғ алуына себепші болады.

Адреналды без жэне Станниус денесі. Жоғ ары сатыдағ ы омырткалылардың ішкі бездерінің арасында бү йрекү сті безі бар, ол кыртысты (кабық ) жэне ми заттарынан тү рады, бү лардың ә ркайсысының шығ у тегі белек, гормондары да ә ртү рлі, бірак ақ ырында бір органды қ алыптастырады. Қ абық ты (қ ыртысты) заттың клеткалары интерреналдылар деп аталады, мидікі - хромафинділер. Осы клеткалардың жиынтығ ын адреналды без деп атайды.

Нағ ыз сү йекті балыктарда интерреналды жэне хромафинді тканьдер бас бү йрегінің маң айында болады.

Интерреналды ткань жыныс гормондары глюкокортикостероидтар (кортизон жэне гидрокортизон) мен минералкортикостероидтарды бө леді. Бү л гормондар белок пен углеводтың, су-тұ здың алмасуына ү лкен эсер етеді, ә рбір жынысқ а тэн мінез-қ ү лыкка дем береді (ынталандырады). Хромафинді ткань адреналин мен норадреналин бө леді - жү ректің қ озуы мен жиырылу кү шіне, канның кысымына, кандағ ы канттыц мө лшеріне эсер етеді.

Станниус денесі дене бү йрегінде болады. Бұ лар осмостык қ ысым процесінде рө л аткарады деген болжам бар.

Гипофиз. Аралык мидың тү бінде орналасқ ан жэне негізгі екі бө лімнен тұ рады: аденогипофиз жә не нейрогипофиз, бұ лардың шығ у тектері ә ртү рлі. Аденогипофиз асқ ору органдарымен филогенетикалык байланысты, қ ұ рамы эпителиальді безді ткань, жұ тқ ыншақ тың артқ ы қ абырғ асының томпайуынан пайда болғ ан. Нейрогипофиз аралык мидің тө менгі бө лігінің (гипоталамус) жалғ асы.

Гипофиз ішкі секреция бездерінің ең маң ыздыларының бірі. Аденогипофиздің гормоны осмостық қ ысымды реттеуге қ атысады, балық тың ө суіне, тү сін ө згертуіне, шырышты клеткалардың кызметіне эсер етеді, басқ а ішкі бездердің қ ызметін реттейді. Гонадотропты гормон даму процесі мен жыныс клеткаларының жетілуін реттейді. Балық тарғ а гипофиз экстрактісін егу олардың жыныстық заттарының дамуын ынталандырады. Н. Л. Гербильский тапқ ан гипофизарлық егу эдісі балық ө сіруде кең інен қ олданылады.

Нейрогипофизде екі гормон болады: вазотоцин жэне ихтиотоцин, бұ лар гипоталамустың ядросында пайда болады - осмостык қ ысымды реттеу процесіне қ атысады.

Каудальді нейросекреторлық жү йе (урогипофиз). Қ ұ рлық тағ ы омыртқ алылардан айрық ша балық тарда ерекше қ ұ йрық нейросекреторлы жү йе болады, бұ л балық тардың суда тіршілік етуімен байланысты шығ ар. Жү лынның қ ұ йрық бө лімінде ө те ірі нейросекреторлы клеткалар болады, олардың жуан ө сінділері жұ лынның тө менгі бө лігіндегі ө скінде (нейрофиз) аяқ талатын, қ ұ рылысы бойынша нейрогипофизге ұ ксас, айрық ша тракт (жол) қ ұ райды. Нейрофизде уротензин гормоны жиналады жә не бө лінеді, бұ л гормон осмостық қ ысым процесін реттейді, тағ ы да, мү мкін, қ анның қ ысымын реттеуге жә не кө бею процесіне қ атысатын шығ ар.

Ультимобранхиальді бездер. Ө ң ештің жан-жағ ындағ ы бұ л бездер фосфор мен калийдің алмасуын реттейді.

Эпифиз. Эпифиз, немесе жоғ арғ ы ми қ осалқ ысы, аралық мидің тө бе жабындысының ө сіндісі. Ол ө ндіретін гормондар майда артерияларды тарылтады, сонысымен теріні қ уқ ылдандырады, ішектің жиырылуын (перистальтика) кү шейтеді, минеральдік алмасуды реттеуге қ атысатындар.

Аралдық (оң ашаланғ ан) клеткалар. Ө ттің, оның ө зектерінің, кө кбауырдың маң айында кездеседі, ең кө п болатын жері бауыр. Аралдык клеткалар (Лангерганс аралдары) эпителиальдік клеткалардың шоғ ыры, ол қ ан капиллярлар торымен жиі шырмалғ ан. Бұ л клеткаларда қ андағ ы канттың мө лшерін реттейтін инсулин гормоны ө ндіріледі.

Жыныс бездері. Жыныс клеткаларынан баска жыныс гормонын ө ндіреді. Жыныс гормондары балыктардың екінші жыныстық белгілерінің жә не кү йіттік сэндіктің дамуына, ұ рпағ ына камқ орлык жасауғ а ұ мтылуына дэнекер болады.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 6 7 8910 Следующая ⇒