Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 8 страница

Сопақ ша мидың тү бі мен кабырғ алары нерв затынан, ал тө бесі жү ка эпителиальді қ абық тан кү ралғ ан. Онын ішінде қ арынша қ уысы болады - тө ртінші карынша, немесе ромбтектес ойық. Сопақ ша мидан кө пшілік (V- тен Х-ғ а дейін) бас нервіері басталады - бү лар тынысалу органдарын, тепе-тендік пен естуді, сезінуді, бү йір сызығ ының сезгіш жү йелерін, жү ректі аскорыту жү йесін жү йкелендіреді (иннервация). Сопақ ша мидын артқ ы бө лігі жү лынғ а ауысады.

Балыктардың ә ртү рлі топтарында олардың ө зіндік сипатына сә йкес ми бө лімдерінің да. муы да ә ртү рлі. Мысалы, дө ң гелекауыздылардың алдың ғ ы миы иіссезу ү лесімен жаксы дамығ ан, ал ортаң гы миы мен мишығ ы онша емес. Акулалардың алдың ғ ы миы, сү йекті балық тардан ерекше оның тө бесі нерв затынан қ ұ ралғ ан, ө те жақ сы дамығ ан жә не мишығ ы мен сопақ ша миы да біршама жақ сы жетілген. Пелагикалық жақ сы жү зетін балық тардың (скумбрия, ұ шатын балық, албырттар) кө зі жақ сы жетілгендіктен, бү ларда ең жаксы дамығ ан ми болімдері - ортаң ғ ы ми мен мишық.

Балыктардын миынан 10 жұ п бас нервісі басталады, олардың ә ркайсысының ретті номері (I, II, т. т. ) мен аты бар.

I Иіссезу нервісі (n. olfactorius) алдың ғ ы мидан басталады. Шеміршекті жә не кейбір нағ ыз сү йекті балық тардың иіссезу пиязшығ ы иіссезу капсуласына тікелей жанасады. сосын алдың ғ ы мимен нерв жолы арқ ылы жалғ асады. Кө пшілік нағ ыз сү йекті балыктардың иіссезу пиязшығ ы алдың ғ ы мига жанасады, ал одан иіссезу капсуласына нервтер барады (шортан, алабұ ғ а).

II. Кө ру нервісі (n. opticus) аралык мидың астынан басталады жә не хиазма қ ұ райды.

III. Кө зкозғ айтын нерв (n. oculomotorius) ортаң ғ ы мидын астынан басталады.

IV. Тежеуші нерв (n. trochlearis) кө з еттерінің біреуін жү йкелендіреді. Ортаң ғ ы мидың ү стінен мишыкпен шекарадан басталады.

Барлык калғ ан нервтер сопакша миден басталады.

V. Ү штармақ ты нерв (n. trigeminus) ү ш бұ такка таралады. Бастын жоғ арғ ы бө лігінің терісін. ауыз қ уысынын жабындысын, жак еттерін жү йкелендіреді.

VI. Бұ ратын нерв (n. abducens) кө здің бір етін жү йкелендіреді.

VII. Бет нервісінің (n. facialis) коптеген бү тағ ы болалы. Бастын жскслсген боліктерін жү йкелендіреді.

VIII. Есту нервісі (n. acusticus) ішкі кү лакты, бү йір сызыгын жү йкелендіреді.

IX. Тіл-жұ ткыншак нервісі (n. glossopharyngeus) бірінші желбезек доғ асын, жұ ткыншактың шырышты қ абығ ын жү йкелендіреді.

X. Кезбе нервтің (n. vagus) кө птеген бұ тақ тары болады. Желбезектерді, ішкі органдарды жү йкелендіреді

Таспапішінді жү лын тірек (желі) каң қ асының ү стіндегі жұ лын ө зегінде болады. Жұ лынның ортасындағ ы қ уыс, мидің карыншаларының жалғ асы. Жұ лынның ортаң ғ ы бө лігі сұ р, ал шет жактары ақ нерв затынан тұ рады. Жұ лын нерв талшық тары аркылы мидың ә ртү рлі бө лімдерімен байланысты, ол козғ ан нерв импульстерін ө ткізеді, сонымен бірге шартсыз козғ алу рефлекстерінің орталығ ы.

Жұ лыннын кұ рылысы сегментті. Саны омыртқ а санына сә йкес ә рбір сегменттің екі жағ ынан нервтер басталады. Арка-жү лын нервісі екі тү біртектің (аркалык сезінетін жә не қ ү рсақ тық қ озғ алтатын) косылуынан пайда болады. Бү дан басқ а арқ а-жү лын нервтері, кеуде жә не қ ұ рсак канаттарын жү йкелендіретін, иык жә не бел-сегізкө з шоғ ырмактарын тү зеді.

Сезім мү шелері

Тірі организмдердің ортак қ асиеті сыртқ ы орта тітіркенгіштеріне реакциясы. Организмнің сыртқ ы ортамен қ атынасы сезім мү шелері арқ ылы іске асады - сезім мү шелері тітіркенуді қ абылдап оны орталык жү йке жү йесіне ө ткізеді. Балық тар суда еріген заттарды, механикалык ә серді, температураны, жарық, дыбыс, электр тогы, сондай-ак дене қ алпының ө згеруін сезінеді.

Химиялық рецепция органдары. Иіссезу жә не химиялық иіссіз рецепциялар органдарынан тұ ратын химиялық рецепциялар органдары суда еріген заттар туралы жә не тамақ тық заттың дә мі туралы ақ параттар алуғ а қ ажет.

Иіс сезу органдары мү рын қ уысында болады. Балық тардың жұ п мү рын тесіктері - танауы (дө ң гелекауыздыларда тақ ) - жартылай қ атпаршақ пен екіге бө лінген: алдың ғ ысы кіретін, ал артқ ысы шығ атын, дегенмен кейбір балыктардың (терпугалар, бельдюга, тікенектілер, т. т. ) ә рбір жағ ында бір тесіктен болады. Бү л мү ше иіссезу қ апшығ ы болып табылады, оның ішкі беті ө рнекті қ атпаршақ қ ү райтын - ә ртү рлі пішінді жә не кө лемді розеткалар - шырышпен жабылғ ан (47 сур. ).

Миксинаның тақ иіссезу органы жұ ткыншакпен катынасады, ал миногаларда - қ атынаспайды. Миногалардың танауы ұ зын ө зекке апарады, ө зектің артқ ы қ абырғ асы кең ейген - ол сезгіш клеткалары бар Ө зек питуитарлы ө скін қ ұ рай хордағ а дейін созылады. Бұ л

47 сурет. Балық тардын сезім мү шелері:

А - иіссезу органы; Б - дә мсезу органы; В - бү йір сызығ ы; Г - невромаст; 1 - купула; 2 - нерв; 3 - бү мір сызығ ының ө зегі; 4 - иіссезу розеткасы; 5 - дә м бү ршігі.

иіссезу капсуласы. Ө зек питуитарлы ө скін қ ұ рай хордағ адейін созылады. Бү л ө скіннің жоғ арғ ы жағ ында жұ қ а жарғ ақ пен жабылғ ан тесік бар, осы тесік арқ ылы оғ ан гипофиз енген. Осы себепті иіссезу ө зегін назогипофизарлы деп те атайды. Иіссезу капсуласында судың ағ ысы питуитарлы ө скін арқ ылы іске асады, олай болатыны ол пипетканың рө лін атқ арады, ал оның жиырылуы мен кең еюі желбезек қ апшыктарының есебінен жү реді (қ. 33 сур. ).

Шеміршекті балық тардың танауы жұ п, ә детте тү мсығ ының астың ғ ы жағ ында болады. Қ остыныстылардан басқ а барлық балыктардың танаулары жұ тқ ыншак қ уысымен қ атынаспайды.

Иіссезу органдарының даму дең гейі балық тарды микро- жә не макросматиктерге бө луге мү мкіндік береді. Микросматиктердің иіссезу органы нашар дамығ ан, олар тамағ ын негізінен кө ру органдарынын кө мегімен табады (кү ндізгі жыртқ ыштар). Макросматиктерде (акулалар, ө ткінші албырттар, тү нгі жыртқ ыштар - нә лім, ө зен жыланбалығ ы, т. б. ) иіссезу органдары баска сезім мү шелерінің ішінде жетекшісі. Бү л балық тар иісті ө те жаксы сезеді. Бұ лардың иіссезу қ апшыктары ү лкен, ал иіссезу розеткаларының кө птеген қ атпаршақ тары болады. Момын ү йірлі балық тардың иіссезу жә не кору органдары бірдей дамығ ан.

Иіссезу органдарына алдың ғ ы мидан басталатын иіссезу нервісі ғ ана емес, жоғ ары сатыдағ ы омырткалы жануарлардай, ү штармақ ты нервтің талшыктары да келеді.

Иіссезу органдарынын кө мегімен балыктар тамағ ын табады, ө з тү рінің особтарымен қ атынаста болады, олардың жынысын, физиологиялык жағ дайын, ө лі-тірі екенін ажыратады, балық тардың, су омыртқ асыздарының жә не ө сімдіктердің кандай тү рге жататынын анық тайды, ө рістеу кезінде жолын бағ дарлайды.

Акулалар, мысалы, 2 км дейінгі кашыктыктан канның иісін сезе алады, кү рбандык организмдергс тез жиналады. Ал, озен жыланбалыгы 3! 0*²" дә режедегі фенилэтил спиртінің концентрациясын сезеді (бұ ндай жағ дайда иіссезу капшыктарында осы заттың бар болғ аны 2-3 молекуласы болады).

Балыктар қ орқ ыныш хабарына, жаракаттанғ анда теріден бө лінетін коркыныш затына, ө те сергек эсер етеді. Қ оркыныш реакциясы ә ртү рлі балык тү рлерінде эрқ алай: біреулері тұ нбағ а кө міледі, екіншілері тығ ылады, ү шіншілері судан секіріп шығ ады, т. т.

Иіссезу органдарының балыктардың ө рістеу кезінде ү лкен маң ызы бар. Албырттар, мысалы, ө зі уылдырыктан шыккан ө зен немесе жылғ алардын иісін «жадында тұ тады» (ү й иісі - homing), тең іздерде жайылып кә мелетке жеткенде кө бею ү шін туғ ан суына кайтып келеді.

Химиялык иіссіз рецепциялар органдары дә мді сезу жэне жалпы химиялық тітіркендіруді кабылдайды, яғ ни судың тұ здылығ ы. активті реакциясы (pH), коміркышкыл газының кө лемі, т. т., бұ ларды іске асыратындар: тері, мұ ртшаларындағ ы бет нервісінің (VII) ұ шынан тұ ратын дә м бү ршіктері, ауыз куысындағ ы жә не желбезектегі тілжұ ткыншак (IX) жә не кезбе (X) нервтері; кезбе (X) жә не ү штармақ ты (V) нервтерге жататын домалактү сті жә не бұ татү сті клеткалар, сондай-ак арқ ажұ лын нервтерінің соң ы болатын ұ ршыктэрізді клеткалар; ү штармакты (V), кезбе (X) жә не аркажұ лын нервтерінің бос ұ штары. Химиялық иіссіз рецепциялар орталығ ы сопакша миде.

Дә м бү ршіктері ауыз қ уысында, мұ ртшаларда, желбезектерде, басында, канат талшық тарында, дене бетінде болады. Олардың саны тамағ ын табу ә дісіне байланысты. Мысалы, денесінде дэм бү ршіктері ө те кө п тыран, тең із нә лімі, мысык-лака тамағ ын негізінен дә м бү ршіктері рецепторларының кө мегімен табады.

Балыктар дә мнің ә ртү рлілігін ажырата алады - тә тті, ащы, тұ зды, кышкыл. Олардың кейбір ерітінділерге сезімталдығ ы адам мү мкіншілігінен кө п артык (ас тұ зына 205 есе, хининге 24, фруктозағ а 2, 6 есе). Балыктар тұ здылыктың 0, 037_оо, рН-тың 0, 05-0, 007 айырмашылыктарын ажырата алады.

Тері сезім органдары. Балық тар, басқ а омыртқ алылар сияқ ты, тері рецепторлары арқ ылы ә ртү рлі ә серлерді қ абылдай алады: тактильді (жанасу қ ысым), ауыртатын, температуралық. Балық тардың сезгіш нү ктелері эсіресе басында, мұ ртшаларында жэне канаттарында кө п болады. Балық тардың жү йке жү йесінің даму дең гейі томен болғ андыктан ауырғ анды сезінуі онша емес, бірақ температураның ө згеруін ө те жаксы сезеді. Температураның ә деттегіден болар-болмас ө згеруі олардың ө рістеу жолын, кө бею мерзімін ө згерте алады. Судың тез салкындауынан олар тұ маумен ауырады, тіптен ө ліп кетуі мү мкін.

Электорлы рецепторлар мен электорлы органдар. Балық тардын карым-катынаста болуынын бір жолы - электр, себебі барлык балыктар электр импульсын іпығ арады жэне қ абылдай алады.

Электр импульсінің сипаты жә не оның кү ші бойынша балыктарды кү шті-, аз- жэне электрсіздер деп бө леді.

Кү штіэлектрлілер - электрлі жайындар, жыланбалық тар, скат; азэлектрлілер - мормирлар (Mormyridae), гимнархтар (Gymnarchidae), гимноттар (Gymnotidae) жә не т. б.; электрсіздер - басқ а балық тардың кө пшілігі. Алдың ғ ы екі топтың ө кілдерінің арнайы электрлі органдары болады (48 сур. ).

48 сурет. Электрлі балық тардың электрлі органдарының орналасуы:

1 - электрлі скат; 2 - тең із тү лкісі; 3 - электрлі жыланбалық; 4 - электрлі жайын; 5 - пілтұ мсық; 6 - гимнарх; 7 - жү лдызсанаушы (қ арамен бө лінген жерлер электрлі органдардың орны).

Электрсіз балық тардың арнайы электрлі органы болмайды, олар бө летін электр импульстері (100-200 мкВ) жү йке-ет қ ызметінен пайда болады.

Балық тардың биоэлектрлі кең істігін сезінуі ә ртү рлі. Электр лі балық тгрда, электрлі жайын мен жү лдызсанаушыдан басқ аларында, бү йір сызығ ының сезгіш органдарына жататын арнаулы электр рецепторлары болады. Электрсіз балық тарда (шеміршекті, кейбір бекірелер, жайындардан басқ аларында) электр рецепторлары бары байқ алмағ ан. Дегенмен бү ларда тікелей бү лшық етке немесе жү йке жү йесіне немесе басқ а рецепторларғ а эсер етеін электр тоғ ын кабылдайтын кабілеттілік бар.

Биоэлектрлік кең істіктерге ә сіресе аз- жә не электрсіз балық тар ө те сезімтал, бү ларғ а элсіз электр сигналдары жолын бағ дарлауда жә не ө зара қ арым-қ атынаста қ ызмет етеді.

Ө те тө менгі кернеулі кең істік бө летін электрсіз балық тардын жекс кернеулері ү йірде қ осьтлып едә уір кү шті электр кең істігіп қ ұ райды, бұ ны ү йір орын ауыстырғ анда бағ ытын табуғ а пайдаланады.

Барлык электрлі балыктардың электрлі органдары дененің екі бү йірінде симметриялы орналасқ ан электр пластинкаларынан тұ ратын заттар.

Скаттардың элетрлі органдары ө те ү лкен (дене салмағ ының 257_о-не дейін), ара ұ ясы сияқ ты. Бір орган шамамен 600 алтыбұ рышты тік орналасқ ан призмалардан тұ рады. Ә рбір призмада 40-қ а дейін электрлік пластинкалар болады; дө ң гелек пішінді пластинкалар коймалжын затка толы. Ә рбір призма ерекше электр батареясы (49 сур. ).

49 сурет. Скаттың электрлі оріанынын кү рылысының ү лгісі:

I. II. III. IV - электр нервтері; 1 - мидің электрлі ү лесі; 2 - электрлік бағ аналар (тік орналаскан призмалар).

Электрлі жыланбалық тардың электрлі органдары екі бү йірінде дененің ұ зына бойына дерлік созылғ ан жә не олар призмалардан тұ рады, бірак тік емес кең істікте орналаскан. Ә рбір органда 70 шамалы призма, ал ә рбір призмада 6000-дай электрлі пластинкалар болады.

Электрлі органдардың қ ызметінің орталығ ы бір балық тарда (скаттар) сопакша мидің ірі электрлі ү лесі, басқ аларында - жү лын.

Кө пшілік балық тардың электрлі органдарының негізгі элементтері ө згерген жә не ө те жалпактанғ ан ет талшық тары, кейбір жыланбалық тарда - жү йке клеткалары, электрлі жайындарда - безді клеткалар. Осы пішіні ө згерген клеткалар электрлі пластинкалар деп аталады. Электрлі пластинкалардың нерв ұ штары келетін беті мембрана, нервтік. немесе беттік деп аталады. Ол натрий, калий жә не хлор иондарының таралуын реттейді. Пластинкалардың екінші бетіне кантамырлары келеді. Қ озғ ан уакытта пластинканың нервтік, немесе беттік жағ ы электрлі теріс, ал қ арсы беті - электрлі оң болады. Бағ аналардағ ы немесе призмалардағ ы электрлі клеткалар тізбектеліп жалғ асқ ан, бү л жалпы кернеудің шығ арылуын арттырады, ал электрлі органдардағ ы бағ аналар катары паралельді жалғ аскан, бұ л жалпы шығ арылатын ток кү шін арттырады.

Электрлі жайын мен жыланбалық электрді нашар ө ткізетін тұ щы суда тіршілік етеді. Ө зінің қ ұ рбанын оң ай жансыздандыру немесе жауынан қ орғ ану ү шін олар жоғ ары кернеулі ток жинайды: жыланбалыктар ток кү ші 1, 2 А-да 600 В-ғ а дейін, жайын ток кү ші бір ампердің оннан біріндей шамада 350 В.

Электрді жақ сы ө ткізетін тең із суында тіршілік ететін тең із скаты мү ндай мақ сатқ а аз кернеулі, бірақ жоғ ары ток кү шімен жетеді (50-60 А ток кү шінде 40-60 В).

Балық тардың ток бө лу мерзімі барлығ ында бірдей емес. Мысалы, электрлі скаттың токты бір бө луі 0, 03 сек. созылады жә не ол бірінен соң бірін 100 дейін ток боле алады.

Жұ лдызсанаушылар мен кә дімгі скаттар (Rajidae) кү шті- жә не азэлектрлі балыктардың ортасында. Бү лардың жалғ анэлектрлі (псевдоэлектрические) деп аталатын шағ ын маманданғ ан органдары дененің қ ұ йрык бө лімінде орналасқ ан. Бұ л скаттардың электрлі органдары кішкентай камераларғ а (2000 шамалы) бө лінген. Олардың ә рқ айсысындағ ы қ оймалжың затта электр пластинкасы болады. Мысалы, тең із тү лкісі (скат) тудыратын кернеу 4 В шамасында.

Азэлектрлі балық тардың электрлі органдары олардың қ ұ йрығ ында болады жә не кернеуі вольттің оннан біріндей.

Кө ру мү шелері. Кө пшілік балық тардың кө зі олардың негізгі сезім мү шесі, осы аркылы олар ө зінің бағ дарын табады, тамағ ын аулайды, ө з тү рінің особьтарын жә не жауларын ажыратады.

Суда тіршілік етуіне байланысты, жақ сы жарық жоқ жерде, балық тардың кө здерінің қ ұ рылысы тіршілік ету жағ дайына сә йкес ә ртү рлі.

Балыктардың кө з жанары домалақ, ал шынайнасы жалпақ. Кө птеген тұ щысу балық тарының қ арашығ ы қ озғ алмайды, сонымен қ атар кейбір балық тарда (жыланбалық, камбала, жұ лдызсанаушы, шеміршектілер) тарылып-кең ейе алады. Кө пшілік балық тардың қ абағ ы болмайды, тек кейбір акулалардың жыпылыктағ ыш жарғ ағ ы бар, ал баскындар (кефалдар) мен кейбір майшабақ тарда майлы қ абақ дамиды. Кө здің жарық мө лшеріне ү йренуі кө з жанарының қ исық тығ ын ө згертумен емес, кө з жанарының ө зі орнынан ығ ысуымен іске асады.

Кө пціілік балық тардың кө здері басының екі жанында, кө руі монокулярлі, яғ ни эр кө з жеке кө реді. Кө птеген балыктардың коз жанары кө з қ арашығ ының тесігінен шығ ып тұ рады, бұ л кору кең істігін едә уір кең ейтеді. Бахтахтың, мысалы, тігінен кору бұ рыніы 150° (адамда - 134°), кең істік бойынша - 160-170° (адамда - 154°). Монкулярлі жалғ ыз кө здер алдың ғ ы жагында каусырылады, сондық тан бинокулярлі болады, бірак ол ө те мардымсыз - бар болғ аны 15-30°. Монокулярлі кө рудің негізгі кемшілігі - кашық тық ты дү рыс бағ алай алмайды.

Балыктарғ а кө здердің козғ алғ ыштығ ы тә н, олар негізінен бірдей қ озғ алады, бірақ кейбір тү рлерде (камбалалар, жасыл-балык - Perciformes) - бір-бірінен тә уелсіз. Ең қ озғ алғ ыш кө з жырткыш балыктарда.

Кө здің жітілігі балық тарда ә ртү рлі, бірак кү рлыктағ ы жануарлармен салыстырғ анда олар алыстан кере алмайды. Айталык, ө зен алабұ ғ асы 0, 1 мм объектіні тек 5, 5 см қ ашық тық тан ғ ана коре алады, 1 мм - 55 см, 10 мм - 5, 6 м. Ә детте балық тар заттарды 10-15 м гана коре алады. Ең алыстан
кө ретіндер шеміршектілер. бү л олардың кө з қ арашығ ын тарылтып- кең ейте алатынлығ ынан

Жарык аз жерлердегі балыктардың кө пшілігінің кө з мө лшері кішірейеді, сонымен катар ү лкен терендіктерде тіршілік ететін балық зарга (теніз алабұ ғ асы, жаркырауык анчоустар, т. т. ) ө те ә лсіз жарыкты сезе алатын ү лкен кө з тә н. Кейбір тү ң гиыктың жә не ү ң гірлердегі сулардың балыктарының кө зі болмайды (50 сур. ).

50 сурет. Балыктардың ә ртү рлі топтарының ө кілдерінің кө здері:

1 - тө рткө з-балык (Anableps tetraphthalmus); 2 - тұ ң ғ иық тың балығ ы идиакантаның дернә сілі (Idiacanthus fasciola): 3 - опистопрокт (Opistoproctus soleatus); 4 - макропинна (Масгорічпа microstoma); 5 - ү ң гірдің соқ ыр балығ ы люцифуга (Lucifuga subterranea).

Балық тар кә дімгі кө здерімен ауадағ ыны кө ре алмайды деуге болады, бірақ кейбір балық тарда осы мақ сат ү шін кө здерінде арнайы бейімделушілік болады. Мысалы, тропикалық тө рткө зді балық тардың ә р кө зі горизонтальді пердемен екіге бө лінген. Кө здің жоғ арғ ы бө лігінің кө з жанары жалпайғ ан, ал шынайнасы дө ң ес, бұ л олардың ауадағ ыны кө руіне мү мкіндік жасайды.

Балық тар ауадағ ы заттарды кө зін судан шығ армай-ақ кө ре алады. Бұ ндай жағ дайда олар заттарды дө ң гелек терезе арқ ылы кө ретін сиякты, терезенің диаметрі суғ а терең деген сайын ү лкейеді, ал су бетіне кө терілгенде кішірейеді.

Балык кө зінің қ ұ рылысының ү лгісінде қ ү рлық тағ ы омырткалылармен кө птеген ортактық бар (51 сур. ).

Кө зде қ андай жарық сезгіш клетканың болуына байланысты балық тарды ымырттық жә не жарық сү йгіш (кү ндізгі) деп бө леді. Кү ндізгі балық тардың кө зінің тор қ абығ ының пигментті қ абатында меланин кө п, таяқ шалар аз, колбашалар ү лкен болады. Ымырттық балық тардың кө зінің тор қ абығ ының пигментті қ абатында меланин аз, ал жарыксезгіш клеткаллрдан тек таяқ шалар болады.

51 сурет. Балық тардың керу органы жә не кө ру кең істігі:

1 - кө здің шелі; 1а, 16, 1в - шынайнаның қ абаттары; 2 - тамырлы қ абық; 2а - тамырлы қ абық тың пигментті қ абаты; 3 - кө здің сыртқ ы мө лдірі; 4 - кө з жанары; 5 - арткы камера; 6 - алдың гы камера; 7 - дө ң гелек сің ір; 8 - жиырылатын ет; 9 - орақ тектес ө сінді; 10 - тор кабык; 11 - кө ру нервісі.

Тү гелге жақ ын балық тү рлері (ымырттық жә не кө пшілік шеміршектілерден басқ алары) тү сті айырады, олардың кейбіреулері рефлекюрлы тү сін ө згерте алады.

Тепе-тең дік жә не есту органы. Дө ң гелекауыздылар мен балық тардың тепе-тең дік жә не есту органы тек ішкі қ ү лақ, немесе жарғ ақ ты лабиринт - ми сауытының артқ ы бө лігіндегі есту капсуласында орналасқ ан. Бү лардың не сырткы, не ортаң ғ ы кұ лағ ы, не дабыл жарғ ағ ы жоқ. Жарғ ақ ты лабиринт екі қ апшық тан тұ рады: жоғ арғ ысы сопақ, тө менгісі дө ң гелек. Шеміршектілердің капшық тары ә лі екіге толық бө лінбеген. Кө птеген балық тардың дө ң гелек қ апшығ ынан ө скін - лагена басталады, бү л лагенаның алғ ашқ ы нышаны. Сопак қ апшық тан ө зара перпендикулярлі орналаскан ү ш жартышең берлі ө зекшелер тарайды (миногаларда - 2, миксиналарда - 1). Жартышең берлі ө зекшелердің бір ұ шы кең ейген - ампула, ол эндолимфағ а толы лабиринт қ уысымен қ атынасады (52 сур. ). Лабиринттен эндолимфатикалық ө зек басталады, ол нағ ыз сү йекті

балық тарда тұ йық аяқ талады. ал шеміршектілерде сыртқ ы ортамен қ атынасады.

52 сурет. Тепе-тендік жә не есту органы:

1 - дө ң гелек қ апшық; 2 - сопак капшык; 3 жартышең берлі ө зектер; 4 - улитканын нышаны; 5 - жартышең берлі ө зектердің амнулалары, 6 — иіилиі.

I шкі қ ұ лақ тың сезгіш элементі - тү кті клеткалары, бұ лар есту нервісінің соң ы - дак тү рінде жартышең берлі ө зектердің ампуласында, қ апшық тарда жэне лагенада болады. Балыктар тепе-тең дігін сақ тау ү шін жартышең берлі ө зектер мен отолиттердің, немесе есту тастары, ү лкен маң ызы бар (ә р қ ү лақ та ү шеуден: ең ү лкен біреуі дө ң гелек қ апшыкта, екіншісі сопақ та, ү шіншісі лагенада).

Тепе-тең дік органының қ ызметін жарғ ақ ты лабиринттің жоғ арғ ы бө лігі - жартышең берлі ө зектерімен сопак қ апшық атқ арады, ал дыбысты негізінен лабиринттің тө менгі бө лігімен қ абылдайды.

Дененің қ алыпты жағ дайдан ауыткуы жартышең берлі ө зектердің бірінде эндолимфаның ағ ысын туғ ызады, ағ ыс ампулалардағ ы тү кті клеткаларын тітіркендіреді. Отолиттерде осығ ан ұ қ сас эсер етеді. Отолиттерде жылдық сакиналар жақ сы кө рінеді, сол арқ ылы кейбір балық тардың жасын анық тайды.

Есту органының кү рылысының қ арапайымдылығ ына қ арамастан балық тар айтарлыктай жақ сы есітеді - 5 Гц-тен 15 кГц дейінгі дыбыстарды қ абылдай алады. Ультрадыбысты (жоғ ары жиіліктегі) балык естімейді.

Балық тар дыбысты ішкі қ ұ лактан басқ а бү йір сызығ ының сезгіш органдары арқ ылы да қ абылдайды. Ішкі қ ү лак пен бү йір сызығ ының сезгіш клеткаларының қ ү рылысы мен шығ у тегі ұ қ сас, олар есту нервісінің тарамдарымен жү йкеленеді жэне орталығ ы сопақ ша мидегі бірлестірілген акустиколатеральді жү йеге жатады. Жердің козғ алысының, толқ ынның, ағ ыстың, жарылыстың, кемелердің шуының ә серінен пайда болатын тө менгі жиіліктегі тербелістер (5 - 20 Гц) бү йір сызығ ы жү йесінің сезгіш органдарымен қ абылданады.

Балыктардың ішкі қ ұ лағ ының сезімталдығ ы, дыбыс тербелісінің резонаторы жэне рефлекторы торсылдақ пен кү шейеді. Ішкі қ ү лак қ уысы торсылдақ пен Вебер-еламан сү йектері (тү қ ылар мен жайындарда), не торсылдактың тұ йық ө скіндері (майшабақ тар, трескалар) немесе ерекше ауа қ уысы арқ ылы жалғ асады (к. 23 сур. ). Дыбысқ а ең сезімтал балық тар - Вебер аппараты барлары. Ішкі қ ұ лақ қ уысымен байланысты торсылдактың кө мегімен балыктар тө менгі жэне жоғ ары жиіліктегі дыбысты кабылдай алады. Демек, балық тар тө менгі жиіліктегі тербелісті ә рі бү йір сызығ ының сезгіш органдарымен, ә рі ішкі кұ лақ пен жалғ аскан торсылдақ тың кө мегімен кабылдайды. Жоғ ары жиіліктегі дыбысты (1-15 кГц) Вебер аппараты бар балық тар қ абылдайды.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 6 789 10 Следующая ⇒