Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 6 страница

Шеміршекті балық тардың тынысалу органына шашыратқ ышты (брызгальце-spiraculum) жатқ ызуғ а болады; ол кө здің артында орналасқ ан жә не ауыз-жұ тқ ыншақ қ уысымен қ атынасатын желбезек саң ылауының рудименті. Шашыратқ ыш шеміршекті жә не бекіре балық тарында болады. Ең кү рделі шашыратқ ыш скаттарда. Шашыратқ ыштың алдың ғ ы қ абырғ асында клапандар, ал артқ ысында - кө ру органын қ анмен қ амтамасыз ететін жалғ ан желбезек болады.

Акулалар тыныс алғ анда су аузынан кіріп желбезек саң ылауларынан шығ ады. Скаттар су тү бінде тіршілік ететіндіктен су ауыз-жұ тқ ыншак қ уысына шашыратқ ыштан клапаны ашық кезінде кіреді, ал клапан жабық кезінде су желбезек саң ылаулары арқ ылы сыртқ а шығ арылады.

Бекірелердің желбезекаралық пердесі қ ысқ а. Оның редукциялануы желбезек қ ақ пағ ының дамуымен байланысты, онан томен қ арай желбезекті астынан жабатын желбезек жарғ ағ ы басталады. Бекірелердің, шеміршекті балық тар сияқ ты, бес жұ п желбезек доғ асы болады, бірақ терінің астындағ ы бесінші желбезек доғ асында желбезек жапырақ шалары болмайды. Желбезек жапыракшаларының бірінші катары желбезек кақ пағ ының ішкі бетінде ораласқ ан - бұ л гиоид доғ асының жартыжелбезегі, немесе оперкулярлі желбезек. Бекірелерде, шеміршекті балық тардағ ыдай, торт жарым желбезек болады. Желбезек доғ асының ішкі бетінде екі қ атар орналасқ ан желбезек ө скіндері болады.

Нағ ыз сү йекті балыктарда торт желбезек доғ асы жә не соғ ан сә йкес торт толык желбезек болады. Ә рбір желбезек екі жартыжелбезектен қ ұ ралғ ан, желбезек кақ пағ ы дамығ андық тан желбезек пердесі редукцияланғ ан, сондық тан желбезек жапырақ шалары тікелей желбезек доғ асына бекиді, бү л желебезектің тынысалуын кү шейтуге мү мкіндік береді (36 сур. ). Желбезектің негізі сү йекті желбезек доғ асы, оның сыртына пішіні ү шбү рышты желбезек жапырақ шалары, ішкі жағ ына екі катар желбезек ө скіндері (кө лемі мен пішіні ә ртү рлі) орналасқ ан. Жапыракшалардың ұ шы кезек-кезек не оң ғ а, не солғ а иілген, сондық тан олар екі катар сиякты болып кө рінеді. Ә рбір желбезек жапырақ шаларының екі бү йірінде екінші сатыдағ ы майда жапыракшалар, немесе респираторлық қ атпаршақ тар, болады, газдардың алмасуы осы жерде жү реді. Желбезек жапырақ шаларының тү бінде айрық ша клеткалар (хлоридты) болады, олар организмнен артық тұ здарды бө ліп шығ арады. Желбезек жапырақ шаларының ішкі жиегінде оларды сү йейтін шеміршекті талшыктар болады, талшық тың ұ зына бойына жапырақ ша артериясы созылғ ан, ал қ арсы бетінде - жапыракша венасы. Жапыракшалардын тү бінде желбезектің алып келетін жә не алып шығ атын артериялары созылғ ан.

36 сурет. Нағ ыз сү йекті балыктардың жслбсзегі11і ң кұ рылысы:

1 желбезек жапыракшаіары: 2 екінші сатыдаты майда желбезек

жапыракшалары: 3 - желбезек

артериясы (вена канды); 4 желбезек

венасы (артерия канды): 5 жапыракшалар артериясы: 6 жапырақ шалар венасы: 7 - желбезек ө скіндері: 8 - желбезек доғ асы.

Сү йекті балыктардын желбезекпен тыныс алуын схема жү зінде былай кө рсетуге болады. Су ауыздан жұ тқ ыншақ ка барады, онда желбезек жапыракшадарының арасымен ақ канда оттегіні канғ а береді, каннан кө міркышқ ыл газын алады, сосын желбезек қ уысынан сыртка шығ арылады.

Газ алмасуды жеткілікті қ амтамасыз ету ү шін желбезектің бет ауданы айтарлық тай болу керек. Активті балық тардың желбезегінің аудань: салыстырмалы тү рде ү лкен. Мысалы, макрельдің желбезегінің ауданы су тү бінің акырын жү зетін балығ ы тең із шайтанынан 50 есе артык. Желбезектер желбезек қ уысында болады жә не сү йекті балық тарда желбезек қ ақ пағ ымен жабылғ ан. Қ акпак вентральді тері талшыктары бар желбезек жарғ ағ ына жалғ аскан. Желбезек аппаратының қ арқ ынды жұ мыс істеуі ү шін карсыағ ыс жү йесінің маң ызы ү лкен - су екінші сатыдагы желбезек жапыракшаларын бойлай ақ қ анда қ ан осы жапыракшалардың кабырғ асымен оғ ан карсы ағ ады (37 сур. ). Қ арсыағ ыс принципінің маң ызы ө те ү лкен, себебі желбезек пластинкасынан шығ арда кан оттегісі ә лі жұ мсалмағ ан оғ ан бай суды кездестіреді.

Желбезекпен тынысалу активті жә не пассивті болуы мү мкін. Активті тынысалу барлык балыктарғ а тә н, бірак ағ ыссыз жә не жә й ағ атын суларда тіршілік ететін, козғ алыссыз балыктарда басым болады. Бұ л ә діспен тыныс алғ анда желбезек қ ақ пактары ет кү шімен кө теріледі, ал оның тері жиегі сырткы қ ысымның кү шімен балык денесіне қ ысылады, сонысымен судың желбезек саң ылауы арқ ылы жү ткыншакка баруына кедергі болады. Ауыз-жұ ткыншак қ уысында қ ысымның азаюынан су ауыз тесігі арқ ылы жұ ткыншақ ка сорылады, сосын желбезек жапыракшаларын жуа желбезек куысына ө теді. Су сыртка шығ арда желбезек қ акпақ тары желбезекке сығ ылады да ондағ ы кысымды арттырады, ауыз-жұ тқ ыншактағ ы артық қ ысымның кү шімен желбезек какпактарының терілі жиектері ашылады, су сыртка шығ арылады. Суды сыртқ а шығ арғ анда ол қ айтадан жұ ткыншакка бара алмайды, себебі желбезек жапырақ шалары тығ ыз тұ тасады.

37 сурет. Балық тардың желбезегіндегі су мен қ анның қ арсыағ ысының жә не ересек балық тардың тынысалу механизімінің ү лгісі:

А - карсыағ ыс жү йесі; Б - тынысалу; В - ауаны шығ ару; 1 - шеміршекті желі; 2 - желбезек доғ асы; 3 - желбезек жапырақ шалары; 5 - қ ұ рсақ қ олқ асынан ә келетін артерия; 6 - арқ а қ олқ асына апаратын артерия; 7 - жалғ анжелбезек; 8 - желбезек қ ақ пағ ы.

Пассивті тынысалу реофильді балық тарда жә не оттегіге бай суда тіршілік ететіндерде кездеседі. Олар жү згенде аузы жә не желбезек қ ақ пақ тары ашық болады, ал судың ағ ысы балық тың жү зуінен туады.

Балыктардың тынысалу жиілігі олардың тү рлік ерекшелігіне жә не кө птеген факторларғ а байланысты (судың температурасы, ондағ ы оттегінің кө лемі, балық тың физиологиялык жағ дайы, т. т. ). Мысалы, тұ кы 12-16°С минутына 30-40 рет, ал 0, 5-1, 0°С - бар болғ аны 3-4 рет тыныс алады. Тікенектілердің тынысалу жиілігі минутына 150 жетеді.

Қ осымша тынысалу органдары. Қ ү рлық тағ ы оттегісі ә руақ ытта немесе оқ тын-оқ тын аз болатын суларда тіршілік ететін сү йекті балық тарда эволюция барысында атмосферадағ ы оттегіні пайдалануғ а қ абілетті косымша тынысалу органдары дамығ ан. Бү ларғ а тері, ішек, желбезекү сті органдары, торсылдақ, т. т. жатады.

Балық тардың кө пшілігіне терісі арқ ылы тынысалу тә н, оның маң ызы тіршілік сипатына байланысты. Ағ ыссыз жылы судың балыктарының (тұ қ ы, табан, оң ғ ақ, жайын, т. т. ) терісі арқ ылы тіршілігіне қ ажетті оттегінің 20°/_о жуығ ы қ абылданады, кейде бұ л 80°/_о дейін кө теріледі. Жыланбалық, секіргіш (Pteriphthalmus) ү шін терімен тыныс алудың маң ызы ө те ү лкен. Оттегіге бай суларда тіршілік ететін балық тардың терісімен сің іретін оттегісі тіршілігіне қ ажетті оттегінің 107_о аспайды. Ә детте, ересектерге қ арағ анда, шабақ терісімен қ аркынды тыныс алады.

Кейбір балық тардың (жыланбас-балық тар, жорғ алағ ыштар, т. т. ) ауамен тыныс алуы, қ ү рылысы ә ртү рлі желбезекү сті органдардың кө мегімен жү зеге асырылады (38 сур. ). Бү лардың кө пшілігінің жү тқ ыншағ ының
жоғ арғ ы жағ ында жұ п қ уыс камералар дамиды, ондағ ы шырышты кабат капиллярларғ а ө те бай коптеген қ атпаршақ тар қ ұ райды (жыланбас-балық ). Жорғ алағ ыштардың (жорғ алағ ыш, ә тештер, гурами, макроподтар, т. т. ) шырышты кабатын, бірінші желбезек доғ асынан басталатын. лабиринттә різді иілген жұ ка сү йекті пластинкалар тірейді. Сондыктан бұ ларды лабиринттілер деп те атайды.

38 сурет. Желбезекү сті органдардың тү рлері:

1 - жорғ алагыш-алабұ ғ а (Anabas - Perciformes); 2 кучия (Monopterus=Amphipnous - Synbranchiformes); 3 - жыланбас-балык (Channa - Perciformes).

Шырма-балык суда оттегі жеткілікті болғ анмен ішекпен тыныс алуды белсенді пайдаланады, ол ү шін ауык-ауык су бетіне кө теріліп ауа жұ тады. Кейбір тропикалык балыктар ауамен тынысалу ү шін карнын немесе қ арынның ауа толғ ан соқ ыр ө скінін пайдаланады.

Кларии жайындарының (Claridae) желбезек куысынан, желбезектің ү стінде жә не артында орналасқ ан, ағ аш сияқ ты бұ тактанғ ан так желбезекү сті орган басталады. Қ апжелбезекті жайындардың (Saccobranchidae) косымша тынысалу органы - желбезек куысынан басталып омыртқ а астымен қ ұ йрық қ а дейін созылғ ан жұ п ұ зын тұ йык каптар.

Желбезекү сті органдары бар балық тардың атмосферадағ ы оттегімен тыныс алуғ а бейімделгені соншалыкты, онсыз ө мір сү ре алмайды, егер су бетіне кө теріліп ауа жұ тпаса онда оттегіге бай судың ө зінде тү ншығ ып ө леді.

Ішекпен тынысалу шырма-балық тарда, тропикалық жайындарда, т. б. байқ алады. Ішектің кейбір жерлерінің ішкі бетінін асқ орыту бездері жойылғ ан - ол жерде газ алмасатын қ ан капиллярлары шоғ ырланғ ан. Ауыз арқ ылы жұ ткан ауа ішекпен жү ріп аналь тесігінен шығ ады (шырма- балык), немесе қ айтадан аузынан шығ арылады (тропикалык жайындар). Шырма-балык суда оттегі жеткілікті болғ анмен ішекпен тыныс алуды белсенді пайдаланады, ол ү шін ауық -ауык су бетіне кө теріліп ауа жұ тады. Кейбір тропикалык балық тар ауамен тынысалу ү шін карнын немесе карыннын ауа толғ ан тү йық ө скінін пайдаланады.

Газ алмасуғ а соқ ыр ішекте қ атысады. Қ остынысты балық тарда ол ерекше, кұ рылысы ұ ялы жә не жұ тқ ыншакпен қ атынасы бар, ө кпеге айналғ ан. Тыныс алғ анда ауа ө кпеге ауыз немесе мұ рын тесіктері арқ ылы бара алады.

Қ остынысты балық тардың ішінде бір- жә не екіө кпелілері бар. Бірө кпелілердің (неоцератод) ө кпесі екіге бө лінген, ә рі желбезегі жақ сы дамығ ан, сондық тан бұ лар ө кпемен де, желбезекпен де тыныс ала береді. Екіө кпелілердің (протоптерус) торсылдағ ы жұ п, ал желбезектері жетілмеген. Балык суда болса ө кпелері қ осымша тынысалу органының кызметін атқ арады, ал су кү рғ ап балык (протоптерус) тұ нбағ а кө мілгенде ө кпелері негізгі тынысалу органы болады.

Бұ дан баска, торсылдак кейбір ашыкторсылдақ ты балық тардың (кө пканатты, амия, сауытты шортан, харациндер, т. т. ) да косымша тынысалу органы. Торсылдакта кан каплиллярлары тығ ыз орналасқ ан, ал кейбіреулерінде ұ ялылық пайда болады. Торсылдағ ында оттегіні кө п қ орлайтын баска балық тар қ ажеттілік туғ анда ол оттегіні пайдалана алады.

Жү рек-тамырлар жү йесі

Қ ан. Қ анның қ ызметі ә р алуан. Ол организмде коректік заттар мен оттегіні таратады, организмді зат алмасудың қ алдыктарынан тазартады, ішкі секреция бездерін тиісті органдармен байланыстырады, сондай-ак организмді зиянды заттар мен микроорганизмдерден корғ айды.

Балық тардың қ аны дене салмағ ының 1, 5°/₀-нен (скат) 7, 37_О-не дейін (ставрида), ал сү ткоректілерде 7, 7°/₀ шамасында.

Балыктың қ аны қ ан сұ йығ ынан (плазма) жә не арнаулы элементтерден

- қ ызыл (эритроциттер) жә не ак (лейкоциттер), сосын кан пластинкалары

- тромбоциттерден тұ рады. Балық тардың канының морфологиялык кұ рылымы сү тқ оректілерге Караганда кү рделілеу, себебі бұ ларда қ ан қ ұ рауғ а маманданғ ан органдардан баска қ антамырларының кабырғ алары да қ атысады. Сондық тан қ ан арнасында арнаулы элементтер барлык даму фазаларында кездеседі. Эритроциттер эллипсоид пішінді жә не ядросы бар. Оның саны ә р тү рлі балық тарда 90 мың /мм³-ден (акула) 4 млн/мм³ дейін (пеламида) жә не бір тү рдің ө зінде балық тың жынысына, жасына, тіршілік жағ дайына байланысты ө згереді.

Кө пшілік балық тардың қ аны қ ызыл, ол эритроциттердегі тынысалу органдарынан дененің барлык клеткаларына оттегіні тасымалдайтын гемоглобиннің барлығ ынан. Дегенмен кейбір антарктикалык балыктарда - аккандыларда, бұ ларғ а мұ збалыктар да жатады, эритроциттер жоктың касы, демек гемоглобинде, не баска бір тынысалу пигменті де жок. Бұ ндай балыктардың қ аны мен желбезектері тү ссіз. Су температурасы томен, ә рі оттегіге бай жағ дайларда тынысалу тері жә не желбезек капиллярлары арқ ылы қ ан плазмасына оттегінің диффузиясымен жү реді.
Бұ л балыктар аз қ озғ алады, гемоглобиннің жоқ тығ ы ірі жү регінің жә не канайналу жү йесінің қ арқ ынды жұ мыс істеуімен тең еледі.

Лейкоциттердің негізгі жұ мысы организмді зиянды заттар мен микроорганизмдерден корғ ау. Балыктардың лейкоциттері кө п, бірак тү рактъ) емес, ол балыктың тү ріне, жынысына, физиологиялык жағ дайына, ауруының бар-жоғ ына, т. т. байланысты. Мысалы, тастасалағ ыш-бұ заубас балық тарда 30 мың /мм³-дей, ал таутанда - 75-тен 325 мың /мм^? дейін, ал адамдарда барлығ ы 6-8 мың /мм’. Балық тарда лейкоциттердің кө птігі олардың қ анының қ орғ аныштық кызметінің жоғ ары екендігінің дә лелі.

Лейкоциттер тү йіршікті (гранулоциттер) жә не тү йіршікті емес (агранулоциттер) деп бө лінеді. Сү тқ оректілерде гранулоциттер ә ртү рлі болатын болса, балық тарда кө пшілік қ абылдаган классификациялар жоқ. Ал, агранулоциттер туралы ә ртү рлі пікірлер бар.

Балық тар қ анының ерекшелігі сонда, олардың лейкоцитарлы формуласы балық тың физиологиялық жағ дайына қ арай ө те ө згергіш, сондық тан осы тү рге тә н гранулоциттер барлық уақ ытта тү гел табыла бермейді.

Тромбоциттер, сү тқ оректілерге Караганда, ә рі кө п, ә рі ядросы бар ірі. Бұ лардың канның ұ юына ү лкен маң ызы бар, ә рі оғ ан шырыш та себеп болады.

Сонымен балық тар қ анына қ арапайымдылық белгілер тә н: эритроциттер мен тромбоциттерде ядроның болуы, зат алмасудың ақ ырын жү руіне себепші эритроциттердің жә не ондағ ы гемоглобиннің аздау болуы. Сонымен қ атар балық тарғ а жоғ ары мамандану белгілері тә н: лейкоциттер мен тромбоциттердің орасан кө п болуы.

Қ анқ ү райтын органдар. Егер ересек сү тқ оректілердің қ анқ ұ рауы сү йектің қ ызыл майында, лимфа тү йіндерінде, кө кбауыр (талақ ) жә не тимусте (алқ ым безі) болса, балыктарда, не сү йек майы, не лимфа тү йіні болмағ андыктан, бү ғ ан ә ртү рлі маманданғ ан органдар мен орталық тар қ атысады. Айталык бекірелерде қ анның қ ұ ралуы негізінен сопақ ша ми мен мишық тың ү стіндегі шеміршекте орналасқ ан лимфоидты органда болады. Бү л жерде қ анның барлық арнаулы элементтері қ алыптасады. Нағ ыз сү йекті балық тардың кан қ ү райтын негізгі органы бастың шү йде бө лімінің сыртқ ары бө лігіндегі ойпандарда.

Бү дан басқ а, балыктардың қ ан қ ұ рауы ә ртү рлі органдарда жү реді - бас бү йрегі, кө кбауыр, тимус, желбезек аппараты, ішектің шырышты қ абығ ы, қ антамырларының қ абырғ асы, нағ ыз сү йекті балық тардың перикарды жә не бекірелердің эндокарды.

Балық тардың бас бү йрегі дене бү йрегінен бө лінбеген, олар эритроциттер мен тромбоциттер кү ралатын лимфоидты тканьдардан тұ рады.

Кө кбауырдың (талақ ) пішіні мен орналасқ ан жерлері ә ртү рлі. Миногада жекелеген кө кбауыр жок, оның ткані спиральді клапанның қ абығ ында орналасқ ан. Кө пшілік балыктардың кө кбауыры қ ызыл-коң ыр
тү сті жеке орган - карыннан кейін шажырқ айда болады. Кө кбауырда эритроциттер, лейкоциттер жә не тромбоциттер кұ ралады жә не ө лі эритроциттер ыдырайды. Бұ лардан баска, кө кбауыр корғ аныштық қ ызметін атқ арады (лейкоциттердің фагоцитозы) жә не қ анды сақ тайтын орын.

Тимус (алқ ым безі) желбезек қ уысында орналасқ ан. Бү ның сырткы, қ атты жә не ми қ абаттарын ажыратады. Бұ нда лимфоциттер кұ ралады. Сонымен катар, тимус баска органдарда лимфоциттердің кұ ралуына дем береді. Тимус лимфоциттері иммунитет тудыруғ а қ атысатын антител ө ндіруге кабілетті. Ол сыртқ ы жә не ішкі ортаның ө згеруіне ө те сезімтал, оғ ан ө зінің кө лемін ү лкейту, не кішірейту арқ ылы жауап береді. Тимус организмнің ө згеше сакшысы - қ олайсыз жағ дайда барлык қ орғ аныштык кү штерді жү мылдырады. Бү ның ең асқ ан дамитын мезгілі жас топтағ ы балыктарда, олар кә мелетке жеткеннен кейін оның кө лемі айтарлыктай кішірейеді.

Қ анайналу жү йесі. Балық тардың жү регі желбезекке жакын орналасқ ан, ә рі жү рекмаң ы қ уыста болады, ал миногаларда - шеміршекті капсулада. Балық тардың жү регі екі камералы - жұ қ а қ абырғ алы қ ү лақ ша (жү рекше) жә не қ алың етті қ абырғ алы қ арынша. Бү ғ ан коса балық тарда екі косымша бө лімдері болады: веноздык синус, немесе веноз қ олтығ ы жә не артериальді конус (шеміршекті балық тарда) немесе кұ рсак қ олқ асының пиязшығ ы (нағ ыз сү йекті балық тарда).

Веноздық синус, вена каны жиналатын, жұ қ а қ абырғ алы шағ ын қ апшык. Веноздык синустан қ ан қ ү лақ шағ а, онан карыншағ а барады. Жү ректің барлык бө лімдерінің тесіктерінде клапан болады, олар канның кері ағ уына мү мкіндік бермейді.

Барлык балыктарда, нағ ыз сү йектілерден басқ а, қ арыншағ а артериальді конус жалғ асқ ан. Оның қ абырғ асы да жү рек етінен кұ ралғ ан, ал ішкі бетінде клапандар жү йесі болады. Бұ л орган жү рекке тә уелсіз кызмет істей алады.

Нағ ыз сү йекті балыктарда артериальді конустың орнында колка пиязшығ ы болады - шағ ын ақ тү сті зат, қ ү рсақ қ олқ асының алдың ғ ы кең ейген бө лігі. Қ ұ рсак қ олқ асының пиязшығ ының артериальді конустан айырмашылығ ы - бірың ғ ай салалы еттен тұ рады жә не клапандары болмайды (39 сур. ).

Қ остынысты балыктардың ө кпемен тыныс алуы дамығ андық тан жү регінің қ ү рылысы кү рделенген. Қ ұ лакшасы тү гелге жақ ын жоғ арыдан салбырап тү ратын пердемен екіге бө лінген, перде қ атпаршак тү рінде қ арыншағ а жә не артериальдік конуска созылғ ан. Жү ректің сол жағ ына ө кпеден артериальді қ ан келеді, оң жағ ына - веноз қ олтығ ынан веноздык қ ан қ ұ йылады, сондыктан жү ректің сол жағ ында артериальдік, оң жағ ында веноздық қ ан басым болады.

Балық тың жү регі кішкентай. Оның салмағ ы ә рбір тү рде бірдей емес - дене салмағ ының 0, 1-нен (тұ қ ы) 2, 5°/₀дейін (ұ шатын балық ).

39 сурет. Акулалардың қ анайналу жү йесі мен олардың (I) жә не нағ ыз сү йекті балық тардың жү регінің қ ү рылысының ү лгісі:

1 - қ ұ лақ ша: 2 - карынша; 3 - артериальді конус; 4 - қ ұ рсак колқ асы: 5 - желбезекке алып келетін артерия; 6 - желбезектен алып шығ атын артерия; 7 - ұ йқ ы артериясы; 8 - арқ а колкасы; 9 - бү йрек артериясы; 10 - бұ ғ анаасты артерия; 11 - кұ йрык артериясы; 12 - веноздык синус: 13 - Кювье ө зегі; 14 - алдың ғ ы кардинальдік вена: 15 - кұ йрык венасы: 16 - бү йрек қ ақ па жү йесі; 17 - артқ ы кардинальдік вена; 18 - бү йір венасы; 19

- ішекасты вена; 20 - бауыр қ ақ па венасы; 21 - бауыр венасы; 22 - бұ ғ анаасты вена; 23

- қ олқ а пиязшығ ы.

Дө ң гелекауыздылар мен балық тардың жү регінде (қ остыныстылардан басқ алары) тек веноздык кан болады. Жү ректің соғ уы ә рбір тү р ү шін ө згеше, ә рі балық тың жасына, физиологиялық жағ дайына, судың температурасына байланысты - шамамен тынысалу қ озғ алысына тең. Ересек балық тардың жү регі сирек - минутына 20-35 рет, шабактарда ә лде қ айда жиі - мысалы, бекіренің шабағ ының жү регі минутына 142 дейін соғ ады. Су температурасы кө терілгенде жү ректің соғ уы артады, ол тө мендегенде баяулайды. Кө птеген балық тардың қ ыстау мезгілінде (тыран, сазан) жү рек минутына тек 1-2 рет соғ ады.

Балық тардың канайналу жү йесі тұ йық. Қ анды жү ректен кашық тататын қ антамырлары артерия деп аталады, дегенмен олардың кейбіреуінде (қ ү рсақ колқ асы, желбезекке алып келетін артериялар) вена қ аны болады, қ анды жү рекке жақ ындататындары - вена. Балыктарда (қ остыныстылардан басқ асы) тек бір қ анайналу шең бері болады.

Нағ ыз сү йекті балық тардың венозды каны жү ректен колқ а пиязшығ ы аркылы қ ү рсак қ олкасына, онан желбезекке алып келетін артериялар арқ ылы желбезектерге барады. Желбезекте кан тотығ ады. Нағ ыз сү йекті балық тарғ а тө рт жү п желбезекке алып келетін жә не сонша алып шығ атын артериялар тә н. Артериальді қ ан желбезектен алып шығ атын артериялармен жұ п арқ а қ олқ асының тү біріне қ ү яды, бү лар алдың ғ ы ұ штарымен бас шең берін қ ү рай тү тасады жә не онан жұ п ұ йкы артериялары, олардан бастың ә рбір бө лімдеріне кантамырлары басталады. Соң ғ ы желбезек дең гейінде арқ а колкасының тү бірлері бірігіп арқ а қ олқ асын кү райды, ол кеуде бө лімінде омыртқ аның астымен созылғ ан, ал қ ұ йрық та омыртқ анын гемаль ө зегінде болады жә не кү йрык артериясы

деп аталады. Арка қ олқ асынан ішкі органдарды, бұ лшық етті, теріні артериальдік қ анмен қ амтамасыз ететін артериялар бө лінеді. Барлық артериялар капиллярлар торына бө лінеді, олардың қ абыртасы арқ ылы қ ан мен тканьдар арасында зат алмасу жү реді. Капиллярлардан қ ан веналарғ а жиналады (40 сур. ).

40 сурет. Нағ ыз сү йекті балық тардың қ анайналу жү йесінің ү лгісі:

I - қ ү рсақ қ олқ асы; 2 - ұ йқ ы артериясы; 3 - желбезек артериялары; 4 - бұ ғ анаасты артерия; 5 - бү ғ анаасты вена; 6 - арқ а колқ асы; 7 - арткы кардинальді вена; 8 - бү йректің қ антамырлары; 9 - қ ұ йрық венасы; 10 - бү йрек қ ақ па жү йесі;

II - ішектің қ антамырлары; 12 - бауыр қ ақ па жү йесі; 13 - бауырдың қ антамырлары; 14 - бауырдың веналары; 15 - веноздық синус (колтығ ы); 16 - Кювье ө зегі; 17 - алдың ғ ы кардинальдік вена.

Негізгі веноздық қ антамырлары алдың ғ ы жә не арткы кардинальдік веналар, бұ лар жү ректің дең гейінде қ осылып, жү ректің веноздык синусына кө лденең барып қ ұ ятын Кювье ө зектерін қ ұ райды. Алдың ғ ы кардинальдік веналар қ анды бастың жоғ арғ ы бө лігінен алып келеді. Бастың тө менгі бө лігінен, негізінен висцеральді аппараттан, кан тақ яремдік (югулярлі - тамақ тық ) венағ а жиналады, бұ л кантамыры қ ұ рсак қ олқ асының астымен созылады, жү ректің маң ында екіге жарылып ә рқ айсысы Кювье ө зектеріне жеке кү йылады.

Қ ұ йрық бө лімінің веноздық қ аны гемаль ө зегінде қ ұ йрық артериясының астында орналасқ ан қ ү йрык венасына жиналады. Қ ү рсак қ уысында бү йректің артқ ы дең гейінде ол екіге жарылып бү йрек қ ақ па венасына айналады. Бү л веналар шамалы жер бү йректің дорсальді бетімен созылады да, бү йректе капиллярларғ а дейін таралып бү йрек қ акпа жү йесін қ ү райды. Қ айтадан бірігіп бү йректің астың ғ ы жағ ынан шық кан вена артқ ы кардинальдік вена деген атпен жү рекке карай созылады, ол жолай кө бею органдарынан, кеуде кабырғ аларынан веноздық канды жинайды. Жү ректің артқ ы ү шының дең гейінде арткы кардинальдік веналар алдың ғ ыларымен бірігіп веноздык синуска кан апаратын Кювье ө зегін кү райды.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 10 Следующая ⇒