Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 5 страница

Кө пшілік балыктардың ауыз қ уысындағ ы жақ тарында тістері болады - іріленген жә не пішінін ө згерткен плакоидты қ абыршактар. Тістің сыртын эмалтектес - витродентин қ аптағ ан, оның астында дентин (сү йектен де берік) орналаскан. Тістің ішкі қ уысы жү йкесі жә не қ ан тамырлары бар дә некертканьді қ оймалжың затка толы. Ә детте тістердің тү бі болмайды, сондыктан тозғ андарының орнын жаң алары басады. Бү тінбастылар мен қ остыныстылардың тістері ү здіксіз ө седі. Кө птеген момын балыктардың, мысалы тұ кылар, ауыз қ уысында тіс болмайды. Жыртқ ыштардың істік, ішке карай иілген тістері жемін ұ стауғ а бейімделген.

Тістер тек жак сү йектерінде ғ ана емес, ауыз қ уысындағ ы баска органдарда да (таң дай, ө ре, тіл, т. б. ) болады. Кө птеген скаттардың тісі жалпак. Тісті-балыктардың алдың ғ ы конусты тістері жемін ұ стауғ а, ал жалпак бү йір жә не арткы тістері - моллюскілерді, терітікенектілерді, тең із жұ лдыздарын уатады. Тебенкү рсактә різділердің (Tetraodonti formes) алдың ғ ы тістері ө зіне тә н тұ мсыкка айналғ ан, осы тұ мсығ ымен ө сімдіктер мен маржандардың бө лшектерін ү зіл алады, ал кейін ығ ыскан калғ андары тамағ ын майдалайды. Балық тардың кө пшілігі (тұ кылар мен кейбір баскалары) тамағ ын тү гел жү тады. Пиранья ө те ө ткір тістерімен ірі жемтігінен ет кесектерін қ иып алады.

Балыктарда ауыз қ уысынан шығ а алатын нағ ыз тіл болмайды. Оның кызметін шырышты қ абы бар тіласты доғ асының так элементі (копула) аткарады.

Ауы: > тікелей жү тқ ыншакка ауысады, бұ ның кабырғ аларында сыртка ашылатын. желбезек доғ алары коршағ ан желбезек саң ылаурлары бар. Желбезек доғ аларының ішкі ойык бетінде, қ ү рылысы коректену сипатына байланысты, желбезек ө скіндері болады. Желбезек ө скіндері карапайым жә не желпуіштә різді, ұ зын жә не бү ршіктітектес, қ атты жә не майыскак. т. б. болып келеді. Жыртқ ыштардың желбезек ө скіндері азсанды, сирек, тұ рпайы, қ ыска болады жә не негізінен желбезек жапырақ шаларын корғ ау жә не ө те шырышты қ орегін ұ стап қ алу қ ызметін аткарады. Планктофагтардың желбезек ө скіндері кө псанды. ү зын, жінішке - судан корегін сү зіп алу қ ызметін аткарады (28 сур. ). Фитопланктонмен

қ оректенетін дө ң маң дайдың желбезек ө скіндері ерекше тор сиякты. Кейбір балыктардың (майшабақ тар, албырттар, кейбір тұ қ ылар, т. б. ) бірінші желбезек доғ асындағ ы желбезек ө скіндерінің саны систематикалық белгі болады. Планктофагтардың тү гелге жакыны коректенген уақ ытта суды сү зу ү шін аузын ашып, желбезек какпақ тарын томпайтып жү зеді.

28 сурет. 1 Іланктофагтар мен жырікыш балық тардын. желбезек ө скіндері:

а - нева ақ сахасы; б - кө кшү бар; в кө ксерке.

Кейбір балыктардын - микрофитофагтар (дө ң маң дай) жү тқ ыншағ ының дорсальді қ абырғ асында ерекше желбезекү сті орган дамиды, ол балық тың екі жағ ында торт желбезек доғ асының жоғ арғ ы элементтерінен пайда болғ ан оң ашаланғ ан тұ йык спиральді клапандар сикты, бү л куыска желбезек ө скіндерінің ұ штары енеді. Желбезекү сті органының кызметі майда тамакты, ә сіріесе фитопланктонды, жентектеу (шоғ ырландыру).

Жыртқ ыш балыктарда жоғ арғ ы жә не тө менгі жұ тқ ыншак тістері болады.

Жоғ арғ ы жү тқ ыншак тісі желбезек доғ аларының ең жоғ арғ ы элементтерінде, тө менгі жұ тқ ыншақ тістері бесінші жетілмеген желбезек доғ асығ ца болады. Олар майда тісшелері бар алаң ша сияқ ты. Жыртқ ыштардың жұ тқ ыншак тістері, желбезек ө скіні сияқ ты, шырышты олжасын ұ стау кызметін атқ арады.

Тұ қ ылардың, бесінші жетілмеген желбезек доғ асындағ ы, тө менгі жұ тқ ыншақ тістері кү шті дамығ ан. Жұ тқ ыншақ тың тө бе қ абырғ асында уатушы болады - катты мү йізді зат, ол жү тқ ыншак тістерімен бірге тамақ ты майдалауғ а қ атысады. Бү л жү тқ ыншак тістер біркатарлы (тыран, торта, т. б. ), екікатарлы (шемей, балпан, т. б. ), ү шқ атарлы (сазан, қ аяз, т. б. ) болуы мү мкін (29 сур). Пішіндері ә ртү рлі: қ армактә різді, кетікті, тегіс, ойық, т. т. Осындай тісті балық тарда бү лардың систематикалык маң ызы бар. Жұ ткыншақ тістері сондай-ак губандарда (Labridae), тоты-балыктарда (Scaridae) жә не кейбір камбалаларда да болады.

Жұ тқ ыншак, ішкі беті ұ зын катпаршақ ты, ө ң ешке жалғ асады. Тебенкү рсақ тылар отрядының ө кілдерінде ө ң еш ауа қ апшығ ын қ ү райды, ол денесін месше ү рлеп ү лкейтеді.

29 сурет. Тұ қ ылардьщ жұ тқ ыншак тістері:

А - біркатарлы; Б - екіқ атарлы; В - ү шқ атарлы; 1 -торта; 2 - тыран 3 - акқ айран; 4 - балпан (тұ рпан), 5 - сазан.

Кө пшілік балық тардың ө ң еші қ арынғ а жалғ асады, қ арынның кө лемі қ оректену сипатына байланысты. Шортанның қ арны жұ мсақ тү тік сияқ ты, сырттай ө ң ештен айырмашылығ ы жоқ, алабұ ғ ада - соқ ыр ішек сияқ ты, ал кейбір балық тарда V ә рпі сияқ ты иілген. Баскын балық тардың (кефалдар) карны кішкентай, бірак екі бө лікті: алдың ғ ысы безді, артқ ысы етті, онда тамақ майдаланып араласады. Қ арынның алдың ғ ы бө лігі кардиальді, артқ ысы - пилорикалық деп аталады. Сонымен қ атар тұ қ ыларда, қ остыныстыларда, бү тінбастыларда, тең із ә тештерінде, кө птеген бұ заубас-балық тарда, тең із шайтанында қ арын болмайды. Бұ ларда тамақ ө ң ештен бірден ішекке тү седі, ішек ү ш бө лімнен тұ рады - алдың ғ ы (ащы), ортаң ғ ы (тоқ ) жә не артқ ы (тік). Ащы ішекке бауырдың (ө т ә келеді) жә не ұ йқ ы безінің ө зектері ашылады.

Ішектің ішкі беті қ атпаршақ ты. Қ арны жоқ тар мен майда бентофагтарда (тү қ ылар, бү заубас-балық тар, т. б. ) ішек қ атпаршағ ы аласа, ірі бентофагтарда (қ аяз, т. б. ) олар едә уір биік, ал жыртқ ыштарда - ө те биік, ә рі жұ қ а.

Ішегі қ ыска балық тарда сің іру аймағ ын кең ейтетін бейімделушілік болады. Дө ң гелекауыздылар, шеміршекті, шеміршекті жә не сү йекті ганоидты, костынысты, саусақ қ анатты балық тардың ішегінің ішкі қ абырғ асында ө скіндер - спиральді клапан блады (30 сур. ). Миногаларда ол жарты айналым. ал акулаларда - 50 дейін. Нағ ыз сү йекті балық тардың арасында спиральді клапаны нашар дамығ андары кездеседі - олар кейбір албырттар, салакалар. Баска нағ ыз сү йекті балыктарда асты сің іру аймағ ы пилорикалык косалқ алар мен ішектің ү заруы арқ ылы ү лкейеді.

30 сурет. Балыктардың ішегінің қ ұ рылысы:

А - скат; Б - бекіре; В - албырт; Г - алабұ ғ а; Д - тұ қ ы; Е - дө ң маң дай; 1 - спирал ьді клапан: 2 - пилорикалык без; 3 - пилорикалык косалкалар.

Пилорикалык қ осалқ алар кө птеген балық тарда (майшабақ тар- албырттар, скумбриялар, кефалдар, алабү ғ алар, т. б. ) болады, 1 ден 200 дейін болатын олар ішектің алдың ғ ы бө лігінен басталады. Бекірелердін пилорикалык косалкылары бірігіп бө лшектенген тығ ыз затка - пилорикалык безге айналғ ан, ол ішекке бір кең тесікпен ашылады- Пилорикалык ө сінділер тамакты сің іру аймағ ын кең ейтумен катар ферментативтік кызмет аткарады деген болжам бар. Кейбір балыктардын пилорикалык косалкылары систематикалық белгі (албырттар, кефалдар, т. б. ). Балыктардың ішегінің ұ зындығ ы оның тамағ ының қ ұ нарлылығ ына байланысты, ә ртү рлі балыктардын, ішегінің ү зындығ ы сол балыктыН ұ зындығ ына катынасы 0, 5- тен 22, 0 дейін болады. Ең қ ысқ а ішеК жырткыш балыктарда болады. Бү лардың ішегінің ұ зындығ ының дене ұ зындығ ына катынасы 1 шамасында немесе онан аз (шортандарда 1, 2)- Фитопланктонмен қ оректенетін дө ң мандайлардың ішегінің ұ зындығ Ы дене ү зындығ ынан 16 есе артык.

Қ арны жоқ балыктар тамақ ты аз бө ліктермен (порция) жейді жә не ішегін тез босатады. Қ арны ү лкен жыртқ ыш балық тардың тамағ ын қ орытуы 3-6 тә улікке созылады жә не де басынан бастап жү тқ ан олжасЫ қ арынғ а біртіндеп оның қ орытылуына сә йкес жылжиды.

Ішек аналь тесігімен аяқ талады, ол ә детте жыныс жә не зә р тесіктерініН алдында орналаскан. Дегенмен гимнотидтердің (Gymnotoidei, Cypriniformes) аналь тесігі кеуде канаттарынын алдында, ал электрпі жыланбалыктарда - тамағ ында орналаскан. Клоака шеміршекті жә нс костынысты балыктарда сақ талады.

Асқ орыту бездері. Бауырда ішектен келген улы заттар залалсыздандырылады, майларды эмульгациялайтын жә не ішектің жиырылуын ү дететін ө т тү зіледі, белок пен углеводтар синтезделеді, гликоген, май, витаминдер қ орланады (ә сіресе акулалар мен трескаларда).

Шеміршекті балық тардың бауыры ү ш бө лшекті. Оның салмағ ы дене салмағ ының 10-207_о жетеді. Кө птеген тұ қ ылардың да бауыры ү ш бө лшекті, бірақ сазанда (тұ қ ыда) екеу, ал шортан мен алабұ ғ ада біреу. Кө птеген нағ ыз сү йекті балық тардың бауыры екі бө лшекті.

Кө птеген балық тардың бауырында ұ йқ ы безінің ткані болады, ол гепатопанкреас деп аталады.

Тү тас жекеленген ұ йқ ы безі тек шеміршекті балық тар мен ірі бекірелерде ғ ана болады. Нағ ыз сү йекті балық тардың ү йқ ы безінің ткані, бауырдан баска, ө т кө піршігі мен оның ө зегінің, кө кбауырдың (талак) маң ында, ішек шажырқ айында болады. Ұ йқ ы безінің бұ ндай клетка топтары майлы тканьмен коршалғ ан, оны гистологиялык зерттеусіз жеке бө лу мү мкін емес. Ү йқ ы безі ішекке майларды, белоктарды жә не углеводтарды қ орытуғ а себепші ферменттер бө леді.

Торсылдақ жә не гидростатикалық тепе-тең дік

Балық тардың дене тығ ыздығ ы судың тығ ыздығ ынан артық екені белгілі, сондық тан олар ү шін қ алқ ымалылық ө те маң ызды. Қ алқ ымалылық - балық денесінің тығ ыздығ ының судың тығ ыздығ ына қ атынасы. Ол бейтарап (О), оң немесе теріс болуы мү мкін. Бейтарап қ алқ ымалылық балық тарғ а су қ абатында онша кү ш жұ мсамай «қ алық тауын» қ амтамасыз етеді. Белсенді жү зетін балық тардың қ алқ ымалылығ ы бейтарапқ а жақ ын, кө пшілік балыктарда +0, 03-тен -0, 03 дейін.

Балық тардың бейтарап қ алқ ымалылық қ а, немесе гидростатикалык тепе-тең дікке, яғ ни салыстырмалы тү рдегі салмақ сыздық қ а, жету ә дістері ә ртү рлі: негізінен торсылдақ тың кө мегі, етін суландыру, қ аң қ асын жең ілдету (тұ ң ғ иық тың балық тарында) жә не май жинау арқ ылы жү зеге асады.

Кө пшілік балық тардың торсылдағ ы бар. Ол шеміршекті балық тарда, ал нағ ыз сү йектілерде - су тү бінің (бү заубас-балыктар), тү ң ғ иық тың жә не кейбір жылдам жү зетін (тунецтер, пеламидалар, кә дімгі скумбриялар, т. б. ) балыктарда болмайды. Жылдам жү зетін балық тардың бейтарап немесе соғ ан ө те жақ ын қ алқ ымалылығ ы бауырда (акулалар) немесе етінде (скумбрия, пеламида) майдың кө п жиналуы арқ ылы іске асады. Бү л балық тардың гидростатикалык қ осымша бейімделушілігі - кө тергіш кү ші, оларда бұ ндай кү ш ү здіксіз қ озғ алудың нә тижесінде пайда болады.

Торсылдақ кү міс тү стес едә уір ү лкен жұ мсақ қ апшық, бү йректің астында орналасқ ан. Негізгі қ ызметі гидростатикалық. Саусақ қ анатты, қ остынысты, кө пқ анаттыларда ө ң ештің вентральді жағ ынан пайда болады. Кө пшілік балық тардың торсылдағ ы, ө ң ештің дорсальді жағ ынан

басталатын, так орган тү рінде пайда болады (31 сур. ). Кейбір қ остыныстылар мен кепқ анаттыларда ғ ана жү п Кө пнтілік балмктарлын

31 сурет. Ә ртү рлі балық тардьщ торсылдағ ынын кө лденең жә не ұ зынынан кесіндісі: А - саулеқ анатты балық тардың типті дорсальді торсылдағ ы; Б - сү йекті ганоидтылардын ішкі беті катпаршақ ты торсылдағ ы - аздап та болса тынысалу қ ызметін аткара алады; В - нағ ыз сү йекті балық тардын ә деттен тыс торсылдағ ы - ішекке бү йірінен апіылады, вентральді торсылдақ тың (ө кпеге айналғ ан) дорсальдіге ауысуының ө ткінші сатысын еске тү сіреді; Г - австралия қ остыныстысының екіқ алакшалы ө кпесі - ол дорсальді орналаскан, бірақ ә лі ішекке астынан ашылады; Д - ө те ертедегі кө пқ анаттының торсылдагы.

торсылдағ ы бір камералы (албырттар), кейде ү зынынан ө зара қ атысатын екі (тұ қ ылар) немесе ү ш (ошибень) камерағ а бө лінген. Біршама балық тардың (майшабақ тар, трескалар, т. б. ) торсылдағ ынан, оны ішкі қ ұ лақ қ уысымен жалғ астыратын, тұ йық ө скіндер басталады (32 сур. ).

32 сурет. Торсылдақ жә не оның ө ң ешпен жалғ асуы:

А - майшабак; Б - албырт; В - шортан; Г - ө зен жыланбалығ ы; 1 - торсылдақ; 2 - ауа ө зегі (жолы); 3 - ө ң еш; 4 - торсылдактың алдың ғ ы ө скіні; 5 - газды без.

Торсылдақ оттегі, азот, кө міркышқ ыл газдарының коспасына толы болады. Олардың ө зара қ атынасы ә рбір тү рде де, бір тү рдің ө зінде де тұ рақ ты емес, бұ л тү рақ сыздык балық тың қ андай терең дікте екеніне, физиологиялык жағ дайына, т. б. тә уелділіктен туады. Айталық, алабұ ғ аның торсылдағ ында орташа 19, 4 оттегі, 78, 1 азот жә не 2, 5°/₀ кө мір қ ышқ ыл газы болады. Тұ ң ғ иық тың балық тарының торсылдағ ында оттегі, су бетіне жақ ынырақ тіршілік ететін балық тарғ а қ арағ анда, кө п болады.

Торсылдақ ты балық тар ашық - жә не жабық торсылдақ тыларғ а бө лінеді.

Ашық торсылдақ тылардың торсылдағ ы ерекше ауа жолы арқ ылы ө ң ешпен жалғ асқ ан. Бұ ларғ а ә сіресе ертедегі балық тар - қ остыныстылар, шеміршекті жә не сү йекті ганоидтылар, кө пқ анаттылар, ал нағ ыз сү йекті балық тардан - майшабақ тә різділер, тұ қ ытә різділер, шортандар т. б. жатады. Атлант майшабағ ы, шпрот жә не хамсалардың, ә деттегі ауа жолынан басқ а, торсылдақ тың артқ ы бө лігінен басталып оны сырткы ортамен байланыстыру ү шін аналь тесігінен кейін ашылатын екінші ө зегі болады.

Жабыкторсылдакты балық тардың (алабү ғ атә різділер, трескатә різділер, кефалтә різділер, т. б. ) ауа ө зегі болмайды.

Дернә сіл бірінші рет ауаны жұ тқ анда оның торсылдағ ы газдарғ а толады. Мысалы, бү л тұ қ ының дернә сілі уылдырық қ абынан шық қ асын 11, 5 тә уліктен кейін жү зеге асады. Жабық торсылдақ тылардың торсылдағ ы шамалы уақ ыттан кейін сыртқ ы ортамен қ атынасын жояды, ал ашық торсылдақ тыларда ауа ө зегі ө мір бойы сақ талады.

Барлық балық тар судың бетінен терең іне, не терең нен су бетіне орын ауыстырады. Су қ абаты терең деген сайын ондағ ы қ ысым артады, сосын торсылдактағ ы газдардың қ ысымы да кө бейеді, оның кө лемі кішірейеді. Сонымен қ атар балық тың ө зіндік салмағ ы артады, ол балық тың терең ге кетуін жең ілдетеді. Балық су бетіне кө терілгенде бү л процес керісінше жү реді.

Жабық торсылдақ ты балық тардың торсылдағ ындағ ы газдардың кө лемін реттеуі ерекше қ ұ рылымдар - газды без, «керемет тор» жә не сопақ (торсылдак кабырғ асындағ ы қ уыс) арқ ылы іске асады. Кейбір ашық торсылдақ тылардың (Esocidae) газды безі болады, бірақ сопағ ы болмайды. (Безге келетін кан тамырлары параллельді орналасқ ан капиллярлар шоғ ынан «қ ызыл дене»-ні қ ұ райды, ол «керемет торды» қ алыптастырады. Капиллярлар ә уелі параллельді болады, сосын қ айтадан бірігіп безге баратын екінші артерияны қ ү райды). Торсылдак кабырғ асында болатын бү лар торсылдақ ты ауағ а толтыруды жә не газдың денеге сің уін қ амтамасыз етеді. Газды без торсылдақ тың алдың ғ ы, сопак артқ ы бө лігінде орналасқ ан. Газды без - қ атар орналасқ ан жің ішке артериальді жә не венозды тамырлардың жү йесі. ал сопак - торсылдактың ішкі қ абатындағ ы ет сфинктері қ оршағ ан терезе. Ет сфинктері босаң сығ анда газ торсылдактан ө з қ абының ортаң ғ ы қ абатындағ ы веноздық капиллярларғ а барып қ анғ а сің еді. Сің етін газдың кө лемі сопактың тесігінің ө згеруімен реттеледі.

Жабық торсылдакты балыктар терең деген сайын олардын іорсылдағ ындағ ы газдың колемі азайады, сондыктан балыктын калкымалылығ ы теріс болады, дегенмен белгілі терең дікке жеткеннен кейін торсылдакка газды бездің газ бө луімен сол терендікке бейімделеді. Балык су бетіне кө терілгенде, судың қ ысымы азайғ анда, торсылдактағ ы газдың кө лемі артады, оның артығ ы сопак аркылы канғ а сің еді. каннан желбезек аркылы суғ а бө лінеді. Балык тез кө терілгенде газдың артығ ы қ анғ а сің іп ү лгірмейді де торсылдақ қ атты ісінеді, ондайда ішкі органдардын сыртка шығ арылуы жә не торсылдақ тың жарылуы онша сирек емес. Айталык тең із алабү ғ асы 250-300 м тез кө іерілгенде торсылдактың кө лемі 25-30 есе артады, ал треска бұ ндай терең дік айырмашылығ ына оң ай тө зеді.

Ашыкторсылдактылардың сопағ ы болмайды, себебі газдардың аріығ ы кажет болғ анда сыртқ а ауа тү тігі аркылы шығ арылады. Мысалы, бұ ндай балыктар терең нен кө терілгенде су бетінде кө бік кабаты пайда болады. Кө пшілік ашыкторсылдакты балыктардын (майшабактар. албырттар. т. б. ) газды безі де болмайды. Газдардың каннан торсылдакка бө лінуі нашар жетілген, ол торсылдактың ішкі кабатындағ ы эпителимен іске асады.

Кө птеген ашыкторсылдакты балыктар шамалы теренге барарда. онда бейтарап қ алкымалылығ ын сактау ү шін, ауа жұ тады. Ашыкторсылдактылар едә уір терең дікке сү ң гу ү шін торсылдактағ ы газдарды шығ арады, сонда су бетінде ауа кө піршіктері немесе кө бік қ абаты пайда болады. Терең де бос торсылдакпен қ алу мү мкін емес, сондыктан олар су бетіне кө терілуге мә жбір.

Торсылдакка тек гидростата кал ық қ ызмет тә н емес. Ол кысымның ө згеруін қ абылдайды, есту органына тікелей қ атысты - дыбыс толкынынын резонаторы жә не рефлекторы қ ызметін аткарып ішкі кү лактың сезімталдығ ын кү шейтеді.

Шырма-балыктардың торсылдағ ы сү йекті капсуламен капталғ ан, гидростата калы к кызметі жойылғ ан, бірак атмосфераның кысымынын ө згергенін тез кабылдайтын қ асиет тапқ ан.

Торсылдағ ының кө мегімен дыбыс шығ аратын балыктар аз емес (треска, мерлуза, т. б. ).

Қ остынысты жә не сү йекті ганоидтылардың торсылдағ ы ұ ялы, сондыктан ерекше тынысалу органының кызметін аткарады.

Тынысалу органдары

Балыктарда эволюция барысында тынысалудың екі типі дамығ ан: судағ ы жә не ауадағ ы. Суда тыныс алу желбезек жә не тері аркылы. ауадағ ы - тері, торсылдак, ішек, жә не желбезекү сті органдар аркылы іске асады. Балыктардын негізгі тынысалу органы желбезек, ал калғ андарын қ осымша, немесе косалқ ы тынысалу органдары деп атауга болады. Дегенмен соң ғ ыларының қ айсыбірі кейде ең маң ызды орган болады.

Негізгі тынысалу органдары. Желбезектің негізгі қ ызметі газ алмасу - оттегіні сің іріп, кө мір кышқ ыл газын бө ліп шығ ару. Желбезек сондай-ак су-тұ з алмасуғ а да қ атысады - аммиак, мочевинаны бө леді, су мен тұ здар иондарын, ә сіресе натрий ионын, сің іреді жә не бө леді.

Дө ң іелкауыздылардың тынысалу органы жұ тқ ыншактан бө лініп қ алыптасқ ан, шығ у тегі энтодермальдік, желбезек қ апшық тары (33 сур. ).

33 сурет. Миноганың бас бө лімінің ұ зынынан кесіндісі:

1 - желбезек капшығ ы; 2 - тынысалу тү тігі; 3 - желбезек қ апшыктарының ішкі тесігі; 4 - жү рек; 5 - жұ лын; 6 - хорда; 7 - танау тесігі; 8 - ми; 9 - ө ң еш; 10 - ішек; 11 - жыныс безі; 12 - питуитарлы ө скін.

Миноганың желбезек қ апшық тары жеті жұ п, оның ә рқ айсысында екі тесік бар: сыртқ ы - суды сыртқ а бө летін жә не ішкі тынысалу тү тігіне ашылады, ә рі жабыла алады. Тынысалу тү тігі жұ тқ ыншақ тың ұ зынынан екіге бө лінуінен пайда болғ ан: тө менгісі тынысалу, жоғ арғ ысы асқ орыту. Тү тік тұ йық аяқ талады, ол ауыз қ уысынан ерекше клапанмен бө лінген. Миноганың дернә сілі-қ ұ мқ азғ ышта тынысалу тү тігі болмайды, желбезек тесіктері жұ ткыншақ қ а тікелей ашылады. Кө пшілік миксиналардың желбезек тесіктері бірігіп желбезек қ апшық тарынан едә уір кейін бір жұ п болып ашылады. Бұ нан баска, миксиналардың мұ рын тесігі жұ тқ ыншақ пен қ атынаста болады. Ересек дө ң гелекауыздыларда су ауыз тесігінен кіріп жұ тқ ыншақ қ а немесе тынысалу тү тігіне, соң ғ ысынан желбезек қ апшыктарына барады, онан сыртқ а шығ арылады. Қ оректенген уақ ытта аузы бос болмайды, су сырткы желбезек тесіктері арқ ылы сорылады жә не қ айтадан шығ арылады. Тұ нбағ а кө мілген миксиналарда су желбезек қ апшық тарына мұ рын тесігі арқ ылы барады.

Балық тардың эмбриондары мен кұ ртшабақ тарының тынысалуы сарыуыз қ абы мен қ анат қ атпаршақ тарындағ ы шоғ ырланғ ан қ ан тамырлары арқ ылы іске асады. Сарыуыз азайғ ан сайын қ анат қ атпаршақ тарындағ ы қ ан тамырлар саны кө бейеді. Кейбір балыктардың дернә сілінің сырткы желбезектері дамиды (костыныстылар, кө пканаттылар, шырма-балыктар, т. б. ) (34 сур. ).

34 сур ст. Кейбір балық тардың дернә сілінің сыртқ ы желбезектері: А - лепидосирен; Б - кө пқ анатты.

Ересек балық тардың негізгі тынысалу органы, шығ у тегі эктодермальдік, желбезектер.

Кө пшілік шеміршекті балыктарда бес жұ п желбезек саң ылауы (кейбіреуінде 6-7), соғ ан сә йкес желбезек доғ алары болады. Желбезек кақ пағ ы жок, тек бү тінбастылардың (химералар) желбезек саң ылауларын желбезек кақ апағ ы сияқ ты тері катпаршағ ы жапқ ан. Акулалардың желбезек саң ылаулары басының екі жанында, ал скаттарда басының астында болады. Шеміршекті балық тардың ә рбір желбезегі желбезек доғ асынан, оның сыртынан басталатын желбезекаралык пердеден, перденің екі бетінде орналаскан желбезек жапыракшаларынан жә не желбезек доғ асының ішкі жағ ындағ ы желбезек ө скіндерінен тұ рады. Желбезек пердесінін соң ғ ы бө лігінде желбезек жапыракшалары болмайды, ол желбезек саң ылауларын сыртынан жабады (35 сур. ).

35 сурет. Желбезек аппаратының дамуы (ү лгі кесінді):

А - шеміршекті балық тар; Б - химералар; В - нағ ыз сү йекті балыктар; 1 - желбезек доғ асы; 2 - желбезек пердесі; 3 - желбезек жапыракшалары; 4 - желбезек ө скіндері.

Желбезек перделерін шеміршекті талшыктар тірейді. Желбезек перделерінің тү бінде кан тамырлары: веноздық қ анды алып келетін артериялар жә не артериялық қ анды алып шығ атын артериялар орналаскан.

Желбезек пердесінің бір бетінде орналаскан желбезек жапыракшалары жартыжелбезекті кү райды. Демек, желбезек бір желбезек доғ асында орналаскан екі жартыжелбезектен тұ рады, ал желбезек саң ылауына карағ ан екі жартыжелбезек желбезек қ апшығ ын қ ұ райды. Бес желбезек доғ асының алдың ғ ы тө ртеуінде екі жартыжелбезектен болады, ал соң ғ ысында желбезек жапыракшалары болмайды, бірак бірінші желбезек
қ апшығ ының гиоид доғ асында тағ ы бір жартыжелбезек болады. Демек, шеміршекті балыктарда торт жарым желбезек болады.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒