Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 2 страница

Балық тардың басында аузы, кө здері, танаулары, желбезек саң ылаулары орналаскан.

Сү йекті балыктардың желбезек саң ылаулары 1 жұ п, кө пшілік акулалар мен скаттарда 5, ал химераларда желбезек қ ақ пағ ы сияқ ты терімен жабылғ ан 4 жұ п. Нағ ыз желбезек қ ақ пағ ы тек сү йекті балыктарда болады. Желбезек қ акпақ тарының жиегі тері жарғ акпен кө мкерілген, олар басының астында желбезек аралык жерге бекіген (тұ қ ылар) немесе бекімеген (майшабактар), ал кейбір балыктарда екі желбезек жарғ ағ ы ө зара қ осылып катпаршак қ ү райды (қ ортпа, дө ң мандай).

Аузының орналаскан жері мен оның қ ү рылысы олардың коректену сипатыга байланысты (3 сур. ). Балық тар аузының аталуы: жоғ арғ ы - тө менгі жак сү йектері ілгері жоғ ары карай созылғ ан (кылыш-балык, дө ң маң дай); жартылай жоғ арғ ы - тө менгі жак сү йектері болар-болмас ілгері созылғ ан (ү кі-шабақ ); алдынғ ы - ү стінгі-асгынғ ы жақ тарының ұ зындығ ы бірдей (кө кшү бар, скумбрия); жартылай тө менгі - жоғ арғ ы жак болар-болмас ілгері созылғ ан (торта, тыран); тө менгі - ү стің гі жағ ы немесе тұ мсығ ы ілгері карай жаксы созылғ ан (шеміршекті балыктар, бекірелер, тұ рпа). Тө менгі ауыз жарты ай (кортпа) немесе кө лденең саң ылау (бекіре, қ ызылкө з) сиякты болуы мү мкін. Кейбір балыктардың аузы жоғ ары карағ ан қ исық саң ылау сиякты (шемей, кө к-тыран). Тамағ ы су тү біне жакын болатын балық тардын аузы ә детте тө менгі немесе жартылай тө менгі, ал планктофагтардікі жоғ арғ ы ауыз болады Акулаларда бү дан айрыкша, олардың аузының орны коректену ерекшелігінен емес гидродинамикалык қ ызмет атқ аратын ұ зын тұ мсығ ының (рострум) болуына байланысты. Кейбір балыктардың жакаралық сү йектері бас каң касымен козғ алмалы жалғ аскан. сондыктан аузы тү тік сиякты созылуы мү мкін (бекірелер, тұ қ ылар). Бастың бү йірлерінде ә детте кө здер орналаскан. Кейбіреулерінде олар тым жоғ арыда, ал ересек камбалалардың кө здері бастың бір жағ ында. Барлык балық тардың (дө ң гелекауыздыларды есептемегенде) мү рын тесіктері жү п. Олар сү йекті балыктарда басының ү стінде кө здерден ілгері орналасқ ан, ал шеміршекті балыктарда (акула, скат, химера) - басының астында. Шеміршекті

3. сурет. Балык аузының ә ртү рлі пішіндері: а - жоғ аргы: б - алдың г ы; в-жартылай тө менгі; г-тө менгі; д - созылмалы; е - воронкатә різді (дө ң гелек). балыктар мен шеміршекті ганоидтыларда кө зінен кейін тесік болады - шашыраткыш, кызметін жойғ ан желбезек саң ылауларының калдығ ы. Кө птеген балыктардың басында (жайын, треска, шырма-балык) дә м сезу жә не тү йсіну органдарының кызметін аткаратын мұ ртшалары болады. Басынд.. ә ртү рлі тікенектердің болуы онша сирек жағ дай емес.

Бү йір сызығ ы. Кө пшілік балыктардың екі жанында бір толык бү йір сызығ ы (1. 1. - linia lateralis) болады, кейбіреуінде ол ү зік-ү зік (корюшкілер, навагалар) немесе қ исык (кылыш-балық ). Терпугтерде ә р бү йірінде 5 бү йір сызығ ы болса, ал ксйбір балыктарда бү йір сызығ ы жок(майшабактар), олардың бастарында тек сейсмосенсорлы ө зекшелері болады.

Жү зу қ анаттары. Бұ лар балық гар қ ұ рылысынмц г;? е?. шсгіг. Қ аяаттардың келемі, пішіні, саны, бекіген жері жә ие қ ызмсітері ә р => Бұ лар дене тепе-тең дігін сактайды. балық тың козғ алуыка тежеуге хатысады.

Балық канаттары жұ п, жоғ ары сатыдағ ы омыртқ алы жануарлардың аяқ гарына сә йкес, жә не тақ деп ажыратылады. Жұ птарғ а кеуде Р (рііша pectoralis) мен қ ұ рсак V (p. ventralis), тақ тарғ а арқ а D (p. dorsalis), аналь немесе кұ йрық асты A (p. analis) жә не қ ұ йрық С (р. caudal is) канаттары жатады. Кейбір балыктардың арқ а қ анатынан кейін кұ йрық сабағ ының ү стінде, қ анат талшық тары жоқ, май канаты болады (p. adiposa).

Балық тарда арқ а қ анаттары бірнеіле болуы мү мкін: мыс., майшабақ тә різділер мен тұ қ ытә різділерде 1, кептеген алабү ғ атә різділер мен баскын-балық тарда (кефалдар) 2, ал кейбір трескаларда 3. Бұ лардың бекіген жерлері ә рқ алай. Торуылдайтын бальгқ іарда (иортан) денесінің арткы бө лігінде, майшабақ тә різділер мен тұ қ ьпә різділерде декссінің ортасында, денесінің алдың ғ ы жағ ы шомбал болз. гындардың (алабұ ғ а, треска) бірінші арка канаты басына жакын бекіген. Желкенділерде ә рі биік, ә рі ү зын, камбалаларда ө те ұ зын жә не анзль қ анаіымек бірі е яегізгі қ озғ алу органы. Скумбриялар, тунецтер, сайраларда арқ а жә не аналь қ анаттарынан кейін майда канатшалар орналаскан. Тең із шайтанының арка қ анатының бірінші талшығ ы алдауыштың қ ызметін атқ аратын ерекше кармақ қ а айналғ ан, тү ң ғ иық тың қ армакшысында осы қ армакта жарқ ырауық орган болады. Жабысқ ак-балыктардың бірінші арка канаты сорғ ышқ а айналғ ан. Электрлі жыланбалық та арқ а канаты жоқ, ал су тү біне жақ ын тіршілік ететін аз қ озғ алатын тү рлерде (жайын) ол нашар дамығ ан немесе жоқ (скаттар).

Аналь канаты ә детте 1, трескада 2, ал тікенекті акулада болмайды.

Кеуде канаттары сү йекті балық тарда дағ дылы, тек мурендер мен кейбіреулерінде болмайды, дө ң гелекауыздыларда Р-да, V-да жоқ. Скаттарда Р ү лкейген - негізгі жү зу органы. Ұ шатын балық тарда бұ лар ө те ұ зарғ ан - ауада қ алық тауғ а мү мкіндік береді. Тең із ә тешінің кеуде қ анаттарының 3 талшығ ы жекеленген, су тү бінде жорғ алауыштың кызметін атқ арады, ал секіргіштердің (Periophthalmidae) етті кеуде қ анаттары қ ү рғ ақ та жү руге бейімделген.

Қ ұ рсақ қ анаттары балық тарда ә рқ алай бекіген. Тө менгі сатыдағ ы балық тарда (майшабақ тә різділер, тұ қ ытә різділер) кұ рсағ ының ортасында - абдоменальді. Біршама жоғ ары сатыдағ ы тү рлерде V денесінің алдың ғ ы жағ ында, бұ л қ ұ рсақ қ уысының тарылуы жә не ішкі органдардың ілгері қ арай жинақ талуынан ауырлық орталығ ының басына қ арай ауысуымен байланысты. Кө пшілік алабұ ғ атә різділердіц бұ л қ анаттары кеуде қ анаттарының астында орналасқ ан - торакальді. Трескалардың қ ұ рсак канаттары кеуде қ анаттарының астында, не онан ілгері орналасқ ан - югулярлі. Ошибннің кү рсақ қ анатары иегінде, тікенектілерде тікенекке, бү заубас-балыктар мен пинагорларда сорғ ышқ а айналғ ан. Шеміршекті балыктардың аталыктарының кұ рсақ канаттарының ішкі галшыктары шағ ылысу органына - птеригоподии - айналғ ан. Кейбір балык гү рлерінде бұ л канаттар болмайды.

Қ ү йрык канаттарынын кұ рылысы ә ртү рлі. Онын ү стінгі жә не астың ғ ы калақ шаларының кө леміне байланысты изобатты, гипо- жә не эпибатты кұ йрык қ анатының типтерін ажыратады. Изобатты қ анатта ү стің гі жә не астың ғ ы қ алакшалары бірдей (сазан, табан дө ң маң дай), гипобаттыда астың ғ ы калакшасы ұ зарғ ан (ұ шатын балыктар), эпибаттыда - ү стің гісі (акулалар, бекірелер). Омыртка жотасының соң ының пішіні мен орналасуы бойынша бірнеше типтерді ажыратады: протоцеркальді - ә діпті кү йрык (миногалар); дифицеркальді - сырттай жә не іштей симметриялы (костыныстылар); гетероцеркальді - омыртка жотасының соң ы кү йрык канатының ү лкен калакшасына бағ ытталғ ан (акулалар, бекірелер); гомоцеркальді - сырттай симметриялы, бірак омыртка жотасының соң ғ ы омыртқ аларынын денесі мен ү стің гі істік ө сінділері жалпак сү йекке айналып уростиль деген атпен жоғ ары қ алакшағ а бағ ытталғ ан, ал астың ғ ы калакшағ а бағ ытталғ ан гипуралии тек омыртканың тө менгі істік ө сіндісінен кү ралғ ан (нағ ыз сү йекті балыктарғ а тә н) (4 сур. ). Нағ ыз сү йекті балыктардың тө мендегідей типтерін ажыратады: шанышкытектес (майшабактар). ойык (албырт), тік (треска), жұ мыр (нә лім, бұ заубас- балыктар), жартыай (тунецтер, скумбриялар),. сү йірленген (бельдюга). Қ ұ йрық канаты болмайтын балыктар сирек. Қ ұ йрык канаты жартыай, шанышқ ытектес, ойык балыктар ең жаксы жү зетіндер.

3 сурет. Қ ұ йрык канаттарынын пішіні мен типтері:

А - протоиеркальді ( минога): Б - гетероиеркальді (бекіре); С - гомоцеркальді (майшабак); 1 - жартыайтектес (тунец): 2 - шанышкытектес (майшабақ ); 3 - ойык (албырт); 4 - тік (треска); 5 - доғ ал (нә лім); 6 - сү йірленген (бельдюга).

Балык канаттарындағ ы талшыктарды тарамдалғ ан жә не тарамдалмағ ан деп ажыратады. Тарамдалмағ ан талшыктар, иілетін буынды болуы мү мкін, жә не тарамдалмағ ан (тікенекті) катты, олар ө зінше тегіс немесе кетікті болады. Ә сіресе арка жә не аналь қ анаттарындағ ы талшық тардың саны тү рлік белгілер. Қ анаттардағ ы тарамдалмағ ан талшыктар санын рим цифрімен, ал тарамдалғ андарын араб цифрымен белгілейді. Мысалы, езен (кә дімгі) алабұ ғ асынын формуласы мынадай: D XIII-XVI1, 1-111 12-16, бү л алабұ ғ аның екі арка канаты бар, оның бірінші арка қ анатында 13-17 тарамдалмағ ан, екіншісінде 2-3 тарамдалмағ ан жә не 12-16 тарамдалғ ан талшыктар

бар екенін кө рсетеді.

Ә рбір канаттар бірнеше қ ызметтер атқ арады. Қ ұ йрық канаты қ озғ алу кү шін тудырады, олардың бұ рылу мү мкіндігін қ амтамасыз етеді, яғ ни бағ дарлдма ролін аткарады. Мысалы, табан кұ йрығ ын бір игенде денесін 90" бү рады. Жұ п канагтар тепе-тең дікті сактайды жэне кең істіктегі мен терең дік бағ дарлаушының қ ызметін аткарады. Арка жә не аналь қ анаттары кильдің кызметін аткарады, дененің ө з осінен айналуына кедергі болады да дененің калыпты жағ дайын сактауғ а кө мектеседі. Жылдам жү зген уакытта жұ п қ анаттары денесіне жабысады, ал тунецтер мен пеламидаларда айрық ша ойық тарғ а жиырылады. Жү зу барысында денесі козғ алмайтын балыктарда жү зу кейбір канаттарынын толкын сияқ ты козғ алысымен іске асады.

Ю. Г. Алеев (1963) қ анаттардың 4 функциональдік зонасын бө леді:

1 зона - алдың гы баі дарлауыштар жә не балық ты кө теретін жазыкгык; бү ғ ан жататындары Р жә не V (егер олар кеуде канаттарынын астында немесе алдында болса),

2-зона - киль зонасы; бұ ғ ан жататындары ауырлық орталыгының аллында орналасқ ан арка канаты, қ ұ рсак қ анаттары, егер олар ауырлык орталыгының алдында орналасса; егер арка канаты 1 болса (майшабактар мен тұ кылардагыдай), онда оның алдың ғ ы бө лігі, ал бірнеше болса - біріншісі;

3 зона - стабилизатордың ролі, оның ролін ауырлық орталығ ынан кейін орналасқ ан арка канаты мен аналь қ анатының алдың ғ ы бө лігі жә не бар болса май канаты аткарады; мыиалы трескаларда бул зонағ а екінші арка канаты мен бірінші аналь канаты, ал албырттарда - май жэне аналь канаты жатады;

4 зона - артқ ы бағ дарламалар мен козғ алыс органдары; бү л зонағ а қ ү йрык канаты мен кө пшілік балыктардың арка жэне аналь канаттарынын артқ ы бө лігі жатады; трескаларда бұ л зонағ а ү шінші арка канаты мен екінші аналь канаттары жатады; бул зонағ а кейбір балыктарда болатын арка жэне аналь қ анаттарынан кейінгі майда канатшаларда жатады (скумбриялар) (5 сур. ).

Қ озғ алу ә дістері. Дене пішіні мен тіршілік ортасының кө птү рлілігі балыктардың козғ алу ә дістерінің де ә ркалайлығ ының себептері. Олардың ү ш тү рлі козғ алу ә дістері белгілі - жү зу, жорғ алау жэне ұ шу. Балық тарғ а жү зу типтік эдіс, ол денесі мен куйрығ ының бү йір иілуі арқ ылы іске асырылады. Дененің иілуі бұ лшық еттің жиырылуының нә тижесі.

Омыртқ асы кө п балыктар денесін кү штірек иеді. Ең қ ыска денелі ай- балык (барлығ ы 17 омыртқ а) иіле алмайды. Дене кұ рылысы бү йір иілуге келмейтін балыктар (кузовок, аркамү йіз, теніз-аты, тебен-балык, ай-балык, электрлі балыктар) канаттарынын толкын тә різді (ундулирующий) қ озғ алуы аркылы жү зеді: электрлі жыланбалыктарда - аналь, ай-балык пен кузовоктарда - қ уйрық, скаттарда - кеуде қ анаттары (6 сур. ).

5 сурет. Қ анаттардың функциональдік зоналары жә не олардың тіке жү згендегі (А) жә не бұ рылғ андағ ы (Б) жағ дайлары:

1 - албырт; 2 - пеламида; 3 - треска; тіке жү зген уақ ытта кө пшілік балық тардын I жә не II зонадағ ы канаттары қ ызмет аткармайды. сондық тан денесіне жабыскан (жакша ішіндегі сандар осы канат ү шін осы зонадағ ы қ ызметі негізгі еместігін кө рсетеді).

6 сурет. Балыктардың қ анаттарының толқ ын сияқ ты (ундулирующий) козғ алуы аркылы жү зуі:

А - аналь канаты (электрлі жыланбалык; Б - кеуде канаттары (скат).

Бү йіріне иіліп жү зудің екі типін ажыратады: жыланбалыктектес жә не скумбриятектес. Жыланбалыктектес пішінділердің (миногалар, жыланбалық тар, шырма-балық ) денесі толкын тектес тү гел иіледі. Бұ л жү зу ә дісі ең ү немді, бірак жү зу жылдамдығ ы онша емес (7 сур. ).

Скумбриятектес жү зу типінде қ ұ йрық тың маң ызы ү лкен, оның кемегімен балык суды итеріп ілгері жылжиды. Балык жү згенде пайдаланылатын кү штің 40°/_о қ ү йрық тың ү лесіне тиеді.

Балыктар кү рылысының ерекшеліктеріне, физиологиялық жағ дайына. судың температурасы мен баска факторларғ а тә уелділіктен ә ртү рлі жылдамдық пен жү зеді. Ең жылдам жү зетін балык деп семсер-балык есептеледі - сағ атына 120 шакырым жылдамдыкпен жү зе алады, жаксы жү зетіндер катарына тунец - 70-75, албырт - 30-40 - жатады.

Жү зу жылдамдығ ы балыктың кө леміне де байланысты, осығ ан сә йкес жылдамцык коэффициенты анық тайды (v/\L - абсолютты жү зжылдамдығ ын тү бір астындағ ы ұ зындығ ына бө леді) немесе бір секундтағ ы жү зген жеріне неше ұ зындығ ы сиятындығ ы - L/c.

7 сурет. Балық тардың жү зу ә дістері: жоғ арыда - жыланбалык; тө менде - треска.

Балық тардың абсолютті жү зу жылдамдығ ы оның кө леміне байланысты екенін айттық. Ірі балық тардың майдаларынан тез жү зетіні табиғ и кұ былыс. Бұ л тә уелділік мынадай формуламен сипатталады: V=l/4 | L(3f - 4) I, бұ ндағ ы V - см/сек жылдамдық, L - балыктың ү зындығ ы cm, f - кұ йрығ ын неше рет кағ атыны.

В. В. Шулейкин (1953) балық тардың ең жоғ арғ ы жылдамдығ ы денесінің 1/3 пропорциональді дейді. Н. Н. Андреев (1962) балық тың кө лемі мен оның жылдамдығ ының ара-катынасын былай кө рсетеді - v= nl+m, бұ ндағ ы

v - балық тың максимальді жылдамдығ ы, м/сек;

1 - балық тың ұ зындығ ы, м;

п мен ш - балыктардың ә рбір тү ріне тү рақ ты кө рсеткіш.

Н. Н. Андреев тапқ ан п мен m болжалды дең гейі: п=4, ш=2, 20 - тез жү зетін, кү шті жә не ірі балық тар ү шін (тунецтер, тынық мұ хит албырттары, пеламида, скумбрия жә не т. т. ); n=3, т=0, 65 - тең із жыртқ ыштары мен топтанып жү ретіндер ү шін (трескалар, майшабактар, кефаль, кө ксерке, хамса жә не т. т. ); n=2, т=0, 50 - ау кө зіне ілінетіндер - частиктектес балыктар ү шін (тұ қ ы, сазан, оң ғ ақ, кызылқ анат, табан жә не т. т. ); n=l, т=0, 25 - аз қ озғ алатын су тү бі балыктары ү шін (бү заубас- балық тар, нә лім, тең із алабұ ғ асы жә не т. т. ). Бұ л кө рсеткіштер балық тың кө лденең (горизонталь) жү зуіне келтірілген. Балық тардың терең ге, не су бетіне шығ у жылдамдық тары қ ысымның апатты ә серімен шектеледі депесептеледі. Егер гидростатикалық кысым 70Г (см². сек) кө п болса, онда ол кө птеген балык тү рлерінің физиологиясына колайсыз эсер етеді. Сондыктан да балыктардың терең ге кетуі, не жоғ ары кө терілұ жылдамдығ ы, ә детте, 0, 7 м/сек аспайды.

Жү зу жылдамдығ ына сә йкес балыктарды тө мендегідей топтарғ а бө леді: ө те тез жү зетіндер (семсер-балык, тунецтер, акула-мако) - жылдамдык коэффициент! 70 шамасында; тез жү зетіндер (албырттар, скумбриялар) - жылдамдық коэффициент! 30-60; біршама тез жү зетіндер (кефалдар, треска, майшабактар) - жылдамдык коэффициент! 20-30; тез жү збейтіндер (сазан, тыран) - жылдамдык коэффициент! 10-20; ақ ырын жү зетіндер (бү заубас-балыктар) - жылдамдык коэффициент! 5-10; ө те ақ ырын жү зетіндер (тікенектілер - шаншар-балық тар, ай-балық ) - жылдамдык коэффициент! 5 аз.

Бір тү рдің балық тары ә ртү рлі жылдамдыкпен жү зе алады: дағ дылы жылдамдык (крейсерлік) жә не кілт тез жү зу. 30-70 L/c жылдамдыкты балыктар ө те кыска уакытта (корыканда, жеміне тасадан ү мтылғ анда) корсете алады. Дағ дылы (крейсерлік) 1-4 L/c аспайтын жылдамдыкпен балық тар ү зак уақ ыт жү зе алады.

Балық тардың жылдамдығ ына оның дене пішіні, кабыршағ ының, шырышының бар-жоғ ы эсер етеді. Акырын жү зетін балық тарғ а биік дене жэне ірі кабыршақ (кө птеген тұ қ ылар), сондай-ак бү ларғ а жыланбалық тектес, таспатектес, шартектес пішінділер жатады.

Тез жү зетін балық тардың денесі сү йір, қ абыршағ ы майда, жұ қ а етті кұ йрык сабағ ында кө лденең килдер (тунецтер) болатыны аз емес, симметрияғ а жакын кү шті дамығ ан қ ұ йрык канаты, арка жә не аналь қ анаттарынан кейін орналаскан майда канатшалар тә н (тунецтер, пеламидалар, скумбриялар). Кө птеген тез жү зетін балық тардың айрық ша су айналып ө тетін органдары болады: майлы кабак (кефальдар, майшабак- каражон), кеуде қ анаттарының тү біндегі қ алақ шалар (лобан), қ ұ йрығ ындағ ы ү зарғ ан (аіае) кабыршақ тар (қ аражон).

Қ озғ алудың бір ә дісі кеуде қ анаттарының жә не кү йрығ ының кө мегімен су тү бінде жорғ алау (жорғ алағ ыш-алабү ғ а, тең із шайтаны, кө пканатты, тұ нба сскіргіші, тең із ә теші) (8 сур. ). Мысалы, тропикалык аудандарының жорғ алағ ыш-алабұ ғ асы қ ұ рғ ақ ка шығ ып кеуде канаттарының, қ ұ йрығ ының жә не желбезек қ акпағ ының тікенектерінің кө мегімен жорғ алайды. Ол дымқ ыл ауада (сусыз) бірнеше тэулік қ ү рғ актағ ы омырткасыздармен қ оректеніп тіршілік ете алады.

Ұ шу, нақ тылап айтканда калық тау, азғ ана балыктарғ а тә н, мысалы, Ә лемдік мұ хиттың тропикалык жэне субтропикалық суларында тіршілік ететін ү шатын балыктар. Ұ зын, эрі жалпак канаттарын жайып жіберіп, жырткыштардан қ ұ тылу ү шін, бү л балыктар Судан секіріп шығ ады да біршама уақ ыт қ алыктайды, сол мерзімде 200-400 м жерге бара алады.

8 сурет. Су тү біне таянып жү ретін балық тардың кеуде канаттары:

А - кө пқ анаттылар (Polypteri); Б - тең із ә теші (Perciformes); В - Ogcocephalus (Lophiiformes).

(9 сур. ). Харациндердің Camegiella, Gasteropeiecus,

Thoracocharax туыстарының

кейбір ө кілдері беделді қ анат қ ағ уғ а бейімделген (10 сур). 9-10 см дейінгі майда балыктар, Оң тү стік Американың тұ щы суларында тіршілік етеді. Олар судан секіріп шығ ып сә л ұ зарғ ан кеуде қ анаттарын қ ағ ып 3-5 м ұ шып бара алады.

9 сурет. Ұ шатын балық тардың судан кө терілердегі қ озғ алысының ү лгісі. Бү йірінен жә не ү стінен кө рінісі.

Тері жә не оның туындылары

Терінің қ ызметі ә ралуан. Организмді тіршілік ортасының зиянды ә серінен қ орғ аумен қ атар ол зат алмасуғ а активті қ атысады. Теріден тері арқ ылы тыныс алу жә не осмостык реттеуге ө те қ ажетті су, аммиак, кейбір тұ здар, кө мір қ ышқ ылы, оттегі ө теді. Бұ лардан басқ а балык терісіне ә ртү рлі сипаттағ ы сезгіш клеткалар тә н (қ. «Сезгіш органдар»).

10 сурет. Қ анатын қ ағ ып ұ шуғ а бейімделген харацин балығ ы Gasteropelecus:

A - жалпы кө рінісі; Б - иык белдеуінін қ ұ рылысының ү лгісі; 1 - cleithrum; 2 - hypercoracoideum; 3 - hypocoracoideum; 4 - птергофорлар; 5 - канат талшыктары.

Балык терісі екі қ абаттан тұ рады: сыртқ ысы - эктодермадан пайда болғ ан эпидермис жә не ішкі негізгі тері - мезодермадан пайда болғ ан дерма (кутис, кориум). Бұ л қ абаттардың шекарасы базальді мембрана. Негізгі тері (дерма) ү ш қ абатты: 1) сыртқ ы кабаты шекаралык пластинка - дә некертканьді клеткалар болмайды, 2) сыртқ ы борпылдақ немесе субэпидермальді кабат, 3) тығ ыз дә некертканьді ішкі қ абат. Терінің астында май клеткалары бар дә некертканьді теріасты - субкутанеальді кабат болады (8 сур. ). Кейбір балыктардың (Liparidae, кейбір Zoarcidae) теріасты лимфатикалык қ уыстары болғ андыктан терісі козғ алмалы болады.

Дө ң гелекауыздылар мен балыктардың эпидермисі жұ мсак, ә рі 2-15 катарлы эпителиальдік клеткалардан тү ратын жұ ка. Сыртқ ы катардағ ы клеткалар жалпақ, шамалап мү йізденген, теріден шырыштың бө лінуіне кедергі келтірмей тұ ракты бө лініп отырады.

Эпидермисте қ ан тамырлары болмайды, бірак ә ртү рлі сезгіш клеткалар мен жү йкенің бос ү штары кө п. Дермада жү йке де, кан тамырлары да болады.

Миногалардың терісі жалаң аш, жұ ка кутикул амен жабылғ ан, қ абыршағ ы болмайды. Эпидермисте шырыш бө летін кө птеген клеткалар болады. Яғ ни, бір клетка бір бездің (балыктардағ ыдай) кызметін атқ арады. Миксиналарда, миногаларғ а Караганда, бү йір сызығ ының бойында орналасқ ан шырышты кө п бө летін кө пклеткалы бездер болады.

Эпидермистің астында талшыктары ұ зынынан жә не кө лденең орналаскан дә некертканьнан тү ратын негізгі тері (дерма) орналаскан.

Дө ң геле кауыздыларда, балық тардан айрыкша, пигментті клеткалар дермада емес, онан ішкері субкутанеальді қ абаттың ү стінде болады.

Балық тардың терісінің кұ рылысы оның тіршілігіне байланысты. Ә детте балыктардың терісі жү зу жылдамдығ ына қ арай қ алың дайды жә не ә рбір қ абатының даму дең гейі мен кұ рылысы ө згереді.

Балық тардың (дө ң гелекауыздағ ылардай) эпидермисінің ішкі ө сетін қ абаты бір қ атар орналасқ ан цилиндрлі клеткалардан тү рады, ал сыртқ ы кабаты - бірнеше қ атарлы жалпак клеткалар. Эпидермистщ ортаң ғ ы қ абаты цилиндрліден жалпакка бірте-бірте ауысатын эпителиальдік клеткалар. Безді клеткалар осы қ абатта орналасқ ан, олар: бокалтә різділер -- шырыш, май бө летіндер, сезгіштер; дө ң гелек - шырыш бө летіндер; колбатә різділер - терінің сыртқ ы кабатымен байланысы жок бұ л бездер балык жаракаттанганда теріден коркыныш деп аталатын зат бө леді, ол ү йірдегі барлык балыктарда корқ ыныш сезімін туғ ызады (11 сур. ). Колбатә різді клеткалары жоқ балыктарда, «қ орқ ыныш заты» терінің сыртқ ы кабатымен байланысы жоқ басқ а клеткаларда болуы керек. Акулаларда тек дө ң гелек безді клеткалар дамығ ан. Ақ ырын жү зетін нағ ыз сү йекті балыктарда шырышты клеткалардың 2-3 типі, орташа жылдамдыкпен жү зетіндерде - 1-2 (ә детте бокалтә різділер мен дө ң гелек), ал тез жү зетіндерде (семсер-балық ) - тек дө ң гелек клеткалар болады. Ақ ырын жү зетін балыктардың шырышты клеткалары дене терісінде бірқ алыпты бір катар орналасқ ан. Жү зу жылдамдығ ы ө скен сайын шырышты клеткалар дененің ортаң ғ ы жә не арткы бө ліміне қ арай ығ ыса береді. Клеткалардың бү лай орналасуы бейімделушілік, ә рі гидродинамикалык кедергінің азаюына себепші болады.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒