Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 3 страница

11 сурет. Кейбір балық тардың терісі жә не жарқ ырауық органы:

А - минога; Б - акула; В - бекіре; 1 - эпидермис; 2 - дерма; 3 - теріасты клетчатка, клеткалар; 4 - бокалтә різді шырышты; 5 - дө ң гелек; 6 - колбатектес; 7 - пигменттілер.

Шырыш балыктың суғ а ү йкелісін азайтады, бактериялар мен баска микроорганизмдерді жояды (бактерицидтілігі), балык жаракаттанғ ан уакытта оның қ анының ұ юына катысады, желбезекті ылайландырмас ү шін калкығ ан заттарды (ылай) тү ндырады. Балыктың ә рбір тү рлеріндегі шырыштың биохимиялык кұ рамы бірдей емес. Жү зу жылдамдығ ы мен шырыштағ ы белоктын кө лемінің арасында корреляция бар. Тез жү зетін балыктардың шырышында, акырын жү зетіндерге Караганда, белок коп болады.

Эпидермистің ішкі жағ ына негізгі тері (дерма) жалғ аскан, ол коллагенді талшыктары кө п дә некертканьнен тү рады жә не тіреу кызметін атқ арады. Кө птеген балыктардың негізгі терісі екі қ абаттан тұ рады: борпылдак дә некертканьнан тү ратын сыртқ ы жү қ а кабаты жә не тығ ыз дә некертканьнан тү ратын, кабыршақ ты қ оршайтын, ішкі кабат. Бұ л қ абаттың қ алакшалары, кабыршактар арасына еніп, қ абыршак калтасын қ ұ райды.

Акырын жү зетін балыктардың дермасы нашар дамығ ан, талшыктар борпылдак орналасқ ан. Жылдам жү зетін балыктардың дермасының, ә сіресе кү йрык бө лімінде, қ алың дығ ы артады. Кейбір акулалардың дермасы бір-біріне қ иғ аш орналасқ ан бірнеше қ абатты коллагенді талшық тардан қ ү ралғ ан. Коллагенді талшыктардың жеке қ абаттары бір- бірімен кө лденең талшыктар аркылы байланыскан. Теріасты (субкутанеальді) майлы қ абат нағ ыз сү йекті балық тарда жаксы дамығ ан, ал акулаларда - нашар, соң ғ ыларының денесінің кө п жерінде бұ л кабат болмайды, сондыктан бү лшык ет теріге тікелей жабыскан.

Балық тардын тү сі. Бұ ны балық терісіндегі пигментті клеткалар (хроматофорлар) мен лейкофорлар камтамасыз етеді. Пигментті клеткалар ө здерінің кездесетін орындарына сә йкес дермальді, периневральді, перицеломдык жә не периваскулярлық болып бө лінеді. Олардың негізгі болатын жерлері: дерманың субэпидермальді жә не дә некертканьнің субкутанеальді кабаты. Эпидермисте, ә детте, пигмент жоқ; эпидермистің жоғ арғ ы қ абатында анда-санда кездесетін меланофорлар мен липофорларды (бірақ, ешуакытта гуанофорлар емес) лимфатикалык жолдармен келген деп есептеу керек. Кориумнын тығ ыз қ абатында да ә детте хроматофорлар болмайды.

Хроматофорлар:

1) Меланофорлар - кө птеген бұ тақ тары бар жү лдыз сияқ ты клеткалар. Олар балық тардың ә рбір тү рінің денесінің нақ тылы жерлерінде тек сол тү рге тә н формамен орналаскан; ол туысқ ан тү рлерде ұ қ сас болады. Меланофорлардың кұ рамында меланинның коң ыр, кара немесе каракө к тү йіршіктері болады. Пигмент тү йіршіктерінін орын ауыстыруы нә тижесінде балық тү сі айшыктала береді. Тү йіршіктердін плазмадағ ы орын ауысуы ө те жің ішке ө зекшелермен симпатикалык нервтен басталатын жү йке талшық тарының ә серімен іске асады.

2) Меланин киын еритін белоктік зат. Меланин тү йіршіктері 25°/₀ КС1- дың ә серімен ыдырайды; 257₀-тік тұ з жэне кү кірт қ ышқ ылдары пигментті 3 кү нде ыдыратады; сутегінің асқ ын тотығ ы клетканың тү сін ондырады.

3) Ксантофорлар - балык терісінде меланофорлар сияқ ты ә детті, тіпті кұ рылысы да бірдей. Пигмент тү йіршіктері майда жэне тү скен жарыкта, терең дігіне сә йкес ашық сарыдан қ оң ыр қ ызғ ылтсарығ а дейін боялғ ан. Ксентофорлар тығ ыз орналасқ ан жерлерде ә деттегі сары тү стен кызыл тү с пайда болады (мыс., Nerophis maculate). Химиялык тү рғ ыдан ксантофорлардың пигментті тү йіршіктері липохромдарғ а жатады; ол кү шті алкогольде, кү кірт эфирінде жә не т. б. майларды ерітетін заттарда ериді. Осмий қ ышқ ылында қ араяды, кү кірт қ ышқ ылы оларды кө к тү ске бояйды. Жарық та липохром тез оң ады.

4) Эритрофорлар, қ ызыл пигментті клеткалар - сирек кездеседі. Кө біне экзотикалық балық тарда болады жә не дененің барлык жерінде бола бермейді. Клетканың қ ұ рылысы меланофорларды еске салады, себебі, оның бү тақ тарының формасы тү рақ ты, бірақ ядросы кө біне біреу; оның есесіне пигмент тү йіршіктерінің тығ ыздануы мен кең еюі кас-қ ағ ымда іске асады. Липохромдарғ а жатады.

5) Лейкофорлар, гуанофорлар немесе иридоциттер - балыктардың тү сі ү шін ө те маң ызды. Меланофорлардан бұ л клеткалардың айырмашылығ ы бұ тақ тары жок, пішіні кө пбү рышты немесе доғ ал жә не ядросы тек біреу. Клетка «шекарасы» анық емес, бірақ басқ а хроматофорлар сияқ ты оның тү йіршіктерінің орын ауыстыруы клеткаішілік ағ ыспен іске асады. Тү йіршіктер жарық тың тү су ерекшелігіне сә йкес сарғ ыш немесе кө кшіл гуанин болады. Гуанин пуринді негіздерге жатады. Ол суда, спиртте, эфирде жә не сірке қ ышқ ылында ерімейді (12 сур. ).

12 сурет. Балык терісінің пигментті клеткалары:

1 - меланофорлар; 2 - ксантофорлар жэне эритрофорлар; 3 - гуанофорлар.

Кейбір балық тарда (Esox lucius) меланиридозомдар сипатталғ ан, бү нда гуанины бар лейкофорларды меланофорлар қ оршағ ан. Мел анофор, лейкофор жэне ксантофор косылган жагдайда меланоксантоиридозом депайтуга болады.

Балыктарғ а қ орғ аныштық тү с тэн, бү л балық тардың тіршілік ортасына сай, оларды байқ алмайтындай етеді. Ол пигментті клеткалардың эртү рлі комбинацияларынан пайда болады. Тү стің коюлығ ы немесе ашық тығ ы пигментті клеткалардың қ алындығ ына байланысты. Пелагикалык балық тардың аркасы қ оң ыр, бауыры ақ шыл. Су ө сімдіктері арасында тіршілік ететін шортан, кө ксерке, ө зен алабү ғ асының денесінде кө лденең жолактар болады. Албырттардың ө зендегі майда шабактары тастарғ а

14 сурет. Камбала-ромбының су тү бінің топырағ ына карай тү сін ө згертуі.

15 сурет. Балыктардын ү йірлік тү стерінің типтерінің:

А - амур гольяны (Phoxinus ladowskii); Б - тікенекті кекіре (шабағ ы) (Acanthorhodeus asmussi); В - пикша (Melanogrammus aeglefinus).

Соқ ыр балық тар тү сін ө згерте алмайды. Балық тардың некелік тү сі гипофиз жә не жыныс бездерінің ә серінің нә тижесі. Кө пшілік балық тардың тө мендегідей негізгі тү стерін ажыратады:

Пелагикалык тү с - арқ асы кө кшіл немесе жасылдау, бауыры мен бү йірлері кү міс тү стес (майшабактар, анчоустар, ү кі-шабактар, т. т. ).

Шө пгесінді тү с - арқ асы қ оң ырлау, жасылдау немесе сарғ ыштау, ә детте бү йірінде кө лденең жолақ немесе ө рнек болады. Қ алың шө пті немесе маржанды рифтердің балық тарына тә н. Мысалы: тұ щы судағ ылар - кә дімгі алабұ ғ а, шортан, т. т., тең іздегілер - тең із таутаны-скорпена, губандардың кө пшілігі, маржам балыктары, т. т.

Су тү бінің тү сі - арқ асы мен бү йірі қ аралау, кейде бү йірінің тү сі онан да асқ ал ө рнекті кара болады, ал бауыры акшыл (камбала, албырттың жә не хариустың шабақ тары, т. т. )

Балыктарда ерекше ү йір тү сін ажыратады. Ол особтардың ү йірде ө зара бағ дарлауын жең ілдетеді. Бү л тү с бір немесе бірнеше дак тү рінде балық тың бү йірі немесе арка қ анатында, немесе дененің ұ зына бойына қ оң ыр жолак тү рінде болады (15сур. )-

Қ абыршақ. Кө пшілік балыктардың қ абыршағ ы болады, бірак жайындар мен кейбір баска балық тарда, сондай-ақ дө ң гелекауыздыларда болмайды.

Қ абыршак балық тың дене бетінің тегістігін қ амтамасыз етеді, сонысымен олар жү зген уакытта балық тардың бү йірлерінде теріде пайда болатын қ ыртыстарды болдырмайды. Ақ ырын жү зетін балыктарда ә детте кыртыс болмайды.

Қ абыршактың 4 типін ажыратады: плакоидты, ганоидты, космоидты (ганоидты қ абыршактың карапайым тү рі деп есептеледі) жә не сү йекті - бү лар ертеде пайда болғ ан плакоидты кабыршақ тың туындылары деп саналады. (16 сур. ). Қ абыршактар терінің негізгі қ абатының (дерма) туындылары.

Плакоидты қ абыршак тек шеміршекті балыктарғ а тә н. Дермада орналасқ ан ромбпішінді пластинкалар, оның тікенегі теріден сыртка шығ ып тұ рады. Балык денесін тү гел жапқ ан. Ө мірінде бірнеше рет алмасады. Қ абыршак, клетка элементі жоқ, ізбес сің ген органикалык зат - дентиннен тұ рады. Тікенегі сыртынан эмальтектес тығ ыз витродентинмен капталғ ан. Тістің ішкі қ уысы кан тамырлары бар борпылдак дә некертканьнен тұ ратын тіс жұ мсағ ы - пульпағ а толы. Кейбір плакоидты кабыршақ тар ү лкен болып ө сіп плакоидты жалпақ затқ а айналады (тең із тү лкісі). Шеміршекті балық тардың барлық тікенектері (мыс., скаттардың аркасы мен бауырындағ ы) ө згерген плакоидты қ абыршактар.

Ганоидты қ абыршақ ромбпішінді жә не бү йірінде тістә різді ө сіндісі болады, солар арқ ылы ө зара жалғ асып ерекше сауыт қ ү райды. Ганоидтыларғ а, кә зіргі балық тарда кә пқ анаттылар мен сауытты шортандарғ а тә н, ол бекірелердің қ ұ йрық канатында жә не шанышкытә різді сү йек (фулькры) тү рінде сақ талғ ан - ү ш қ абаттан тұ рады: жоғ арғ ы тығ ыз (ганоин қ абаты), кө птеген ө зекшелері бар ортаң ғ ы (космин кабаты) жә не сү йекті заттан (изопедин) тү ратын тө менгі. Космоидты кабыршақ тардың жоғ арғ ы ганоин кабаты болмайды - саусакканатты балыктарда.

16 сурет. Балық тың ә ртү рлі типтегі қ абыршақ тарының қ ұ рылысы:

А - плакоидты; Б - ганоидты; В - сү йекті: 1 - майшабақ; 2 - тыран (1-2 циклоидты); 3 - алабұ ғ а (ктеноидты); 4 - сү йекті қ абыршақ тың кө лденең кесіндісі.

Сү йекті қ абыршақ ганоидты қ абыршақ тың ө згеруінен - ганоин жә не космин қ абаттары жойылып, тек сү йекті заты қ алғ ан - пайда болғ ан. Қ абыршақ жиегінің сипаты бойынша бү ның екі типін ажыраты: циклоидты - кабыршақ тың артқ ы жиегі тегіс (майшабактар, тұ қ ылар жә не т. б. ), ктеноидты - оның артқ ы жиегі тікенекті (алабұ ғ алар). Бұ л қ абыршак ү ш қ абаттан кұ ралғ ан: жоғ арғ ы - қ ұ рылымсыз мө лдір жылтырауык, ортаң ғ ы жабынды жә не тө менгі негізгі. Тө менгі қ абат бірінің астында бірі орналасқ ан жү қ а пластинкалардан қ ұ ралғ ан. Қ абыршақ тың ө суі - шабақ та пайда болатын бірінші кішкентай қ абыршақ тың астында келесі жылы онан ү лкен пластинка пайда болады, ү шінші жылы оның астында онан да ү лкен пластинка пайда болады, солай балық ө мірінің аяғ ына дейін созыла береді. Сонымен қ абыршақ тың ү стінде ең кішкентай жә не ен кә рі пластинка, ал астында - ең ү лкен жас пластинка болады. Осы пластин кал ардың саны балық тың жасына сэйкес болады. Тө менгі қ абаттың ү стіндегі минералданғ ан ортаң ғ ы қ абатта склерит деп аталатын қ ыршалар болады.

Балык тез ө скенде склериттер бір-бірінен алшак орналасқ ан, ә рі кыры биіктеу, ал ө су баяулағ анда - склериттер бір-біріне жақ ын, ә рі аласа.

Балық тың жасын аныктағ анда қ абыршақ тың склериті бар кабатын зерттейді. Склериттер жақ ын орналасқ ан зонаның (ә детте қ оң ырлау)

сырткы жиегін жылдык сакина деп атайды, бұ л зоналардың санын аныктау балыктар жасын аныктауғ а мү мкіндік береді.

Улы бездер. Кейбір балық тардын эпидермисінде, негізінен тікенектер немесе тікенекті қ анат талшық тарының тү бінде, у бө летін бездер боладаы. Кейде у бө летін клеткалар тек кө бейетін уакытта пайда болады жә не уын бө ле алады, баскалары - тұ рақ ты. Балық тарда улы бездердің ү ш типін ажыратады. Бү лардың ең қ арапайымдары қ анаттың тікенекті талшық тары мен желбезек қ ақ пағ ының тү бінде (жұ лдыз санағ ыш - звездочет) шашырап жатқ ан улы эпидермис клеткалары.

Балыктың басқ а тү рлерінде дене жә не канат тікенектерінің маң ындағ ы эпидермисте улы клеткалар комплекс) қ ұ ралады (тікенекқ ұ йрық ты-скат). Ү шінші типі - кө птеген тү рлердің дене жә не канат тікенектерінің маң ында ешнә рсеге тә уелсіз кө пклеткалы уы кү шті бездер қ алыптасады (тең із айдаһ ары - морской дракончик, ү рейлі сү йелді - бородавчатка страшная, тең із алабұ ғ асы) (17 сур. )

Тікенеккұ йрық ты-скатт тү йрегенде у тікенек науасы арқ ылы жарағ а қ ұ йылады, соның нә тижесінде адам ауырады, ісінеді, тоң ады, жү регі кө теріледі жә не қ ұ сады, кейбір жағ дайларда ө ліп кетуі мү мкін.

Ең кү шті у ү рейлі-сү йелдінің улы безінде ө ндіріледі. Ол эритроциттерді жояды, жү йке жү йесін талқ андайды жә не салдық ка соктырады. У канғ а қ осылғ аннан кейін кешікпей ауру ө леді.

Маманданғ ан улы аппараты бар жә не органдары мен тканьдері улы балық тарды улылар деп атайды. Ең улы балық тар қ ү рсақ инелілер (Tetraodontiformes) отрядының ө кілдері, олардың жыныс безінде, бауырында, ішегінде, терісінде нейротоксин (гетеродотоксин) бар, бү л у ө те тез ө лтіреді, себебі ол кураре уынан 10 есе кү шті. Бұ ндай балық тардың еті жеуге жарамды, кейбір елдерде (Жапон) ө те бағ аланады, осыдан уланудан ө лімге соқ тыратын сә ттер аз емес.

17 сурет. Балыктардың улы бездерінің негізгі типтері:

А - канат тікенегінің эпидермисінің бірклеткалы безі; Б - тікенеккұ йрыкты-скаттың кұ йрық тікенегінің эпидермисіндегі бірклеткалы бездердің комплекс!; В - тең із

айдаһ арының желбезек қ ақ пағ ының тұ тас кө пклеткалы безі: 1 - эпидермис; 2 - шырышты клеткалар; 3 - безді клеткалар; 4 - таяныш клеткалар; 5 - жалғ ан шығ аратын ө зек; 6 - сыртқ а шық қ ан у; 7 - тікенек; 8 - улы без.

Қ азакстанда қ арабалык (маринка) пен кө кбастың (осман) уылдырығ ы мен шоғ алы (ә сіресе тө ртінші жетілу сатысында) улы. Миноганың шырышы да улы.

Дегенмен, жаракаттанғ ан немесе дұ рыс сакталмай уытты микробтарды жұ қ тыруынан (солардың қ атарында ботулинс) тамақ қ а пайдаланғ ан балық тардан улану мү мкін, бірақ бү ларды улыларғ а жатқ ызуғ а болмайды.

Жылтырауык органдар. Кө птеген тұ ң ғ иыктың балық тарының жылтырауык органдары (фотофорлар) ерекше зат люциферин бар жылтырауык клеткалардан (фотоциттер) тұ рады. Фотофорлардың жылтырауық клеткалары безді эпидермистің туындылары.

Фотофорлардың қ ү рылысы, олардың орналасуы жә не бө летін жарығ ы ә ртү рлі. Мысалы, жылтырауык анчоустердің ет ойығ ындағ ы жылтырауык клеткалардың шоғ ының астында рефлектордің рө лін аткаратын жалтырағ ан жоғ арғ ы кабаты бар пигментті клеткалар болады. Жылтырауык клеткалардың алдында линзаның рө лін атқ аратын мө лдір қ абыршақ шалар болады. Кейбір фотофорларда жарық тың бағ ыты мен кү шін ө згерте алатын диафрагма болады.

Қ аң қ а

Қ аң қ а сү йеніш, қ орғ аныш жә не қ озғ алыс қ ызметтерін атқ арады, сонымен қ атар дененің пішінін, кең істіктегі қ алпын анық тайды, ішкі органдарды қ олдайды жә не қ орғ айды. Қ аң қ а еттердің жиырылуы нә тижесінде сү йектерді қ озғ алтуымен бү лшық еттермен бірге козғ алу жү йесін қ ү райды.

Балық қ аң қ асы сыртқ ы жә не ішкі болып бө лінеді. Сыртқ ы қ аң қ а (егер ол бар болса) барлық уақ ытта сү йектен тү рады. Кә зіргі дө ң гелекауыздылар мен шеміршекті балық тарда сыртқ ы қ аң қ а болмайды. Ең кү рделі сыртқ ы қ аң қ а бекіре балық тарында болады.

Балық тардың ішкі қ аң қ асы тірек (желі), бас, жұ п қ анаттардың белдеуі мен так қ анаттар бекитін сү йектер.

Бас қ аң касы (cranium). Екі бө лімге бө лінген: ми сауыты (біліктік, немесе нейральді бас қ аң қ асы - нейрокраниум) жә не висцеральді (спланхнокраниум). Ми сауыты мидың жә не кү рделі сезім мү шелерінің қ орғ анышы жә не жақ тар мен желбезек аппаратынын таянышы. Ми қ орабы тірек қ аң қ асының жалғ асы сияқ ты, хорданың алдындағ ы жұ п трабекула жә не парахордалии шеміршектерінен қ алыптасады, қ ұ рылысы бойынша оның екі типін ажыратады:

платибазальді - тү бі жалпак, кө з шаралары бір-бірінен алшак орналасқ ан, олардың ортасындағ ы кең істікте ми болады (миногалар,
акулалар, қ остыныстылар. шеміршекті жә не сү йекті ганоидтылар, тө менгі сатыдағ ы нағ ыз сү йекті балыктар);

тропибазальді - кө з шаралары бір-біріне жакын орналасқ ан. сондыктан ми ми сауытының арткы бө лігі ми қ орабында болады (бү тінбастылар жә не жоғ ары сатыдағ ы нағ ыз сү йекті балыктар) (18 сур. ).

18 сур. Бас каң қ асынын типтері:

1 - амфистилиялык: 2 - гиостилиялык; 3 - аутостилиялык: 4 - платибазальді: 5 - тропибазальді.

Висцеральді қ аң қ а аскорыту жү йесінің алдың ғ ы бө лімінен пайда болады. Ол висцеральді доғ алардан тұ рады, оның алдың ғ ылары балыктарда жак жә не тіласты аппаратын, ал кейінгілері желбезек доғ аларын қ ұ райды.

Ми сауыты мен висцеральді каң қ а бір-біріне тә уелсіз дамиды.

Дө ң гелекауыздылардың ми сауыты шағ ын, ә рі карапайым. Оның асты жә не бү йірлері шеміршек, ү стін дә некертканьді жарғ ақ жапкан. Ми қ орабының алдына так, бірак екі бө лімді, иіссезу капсуласы такалғ ан. Шү йдесі дамымағ ан, оның қ ызметін каң каның екі бү йіріндегі есту капсулалары атқ арады. Висцеральді каң ка тек висцеральді доғ алардан тұ рады, олардың алдың ғ ылары жақ тары болмағ андық тан сорғ ыш воронканы сү йейтін кү рделі ерін шеміршектері жү йесіне айналғ ан, қ алғ ан сегізі ұ зынынан созылғ ан тө рт косқ ыштың кө мегімен желбезек торына айналғ ан (19 сур. ).

Шеміршекті балыктардың ми сауыты тұ тас. Бұ ның тұ мсық (рострум), иіссезу, кө з, есту жә не шү йде бө лі. мдерін ажыратады.

19 сур. Миноганың бас қ аң қ асы: 1 - сорғ ыш воронка шеміршектері; 2-ми қ орабы; 3 - кө засты доғ а; 4 - тіласты шеміршек; 5 - хорда; 6 - омыртқ алардың жоғ арғ ы доғ асының бастамасы; 7 - желбезек доғ асы; 8 - жү рекмаң ы шеміршек.

Висцеральді қ аң қ а жақ, тіласты жә не желбезек доғ аларынан тұ рады. Жак доғ асындағ ы ү стің гі жақ шаршытандай шеміршегінен (palatoquadratum), ал астың ғ ы жак Меккел шеміршегінен қ ұ ралғ ан. Жақ тарында бірнеше қ атарлы тістері болады. Тіласты, немесе гиоид доғ асы жұ п жоғ арғ ы элемент гиомандибуляре (hyomandibulare) - аспаның (ми сауытына жалғ астырады) қ ызметін атқ арады, жұ п гиоид жә не гиоидтарды тө менгі жағ ынан жалғ астыратын так копуладан тұ рады. Желбезек доғ алары бесеу (сирек 6-7), олардың ә ркайсысы тө рт элементтен тұ рады: жұ тқ ыншақ желбезекті (pharyngobranchiale), жоғ арыжелбезекті (epibranchiale), ортажелбезекті (ceratobranchiale) жә не тө менгі желбезекті (hypobranchiale). Желбезек доғ аларының тө менгі бө ліктері астынан негізгі желбезек шеміршегімен (basibranchiale) - копула арқ ылы жалғ асады. Гиоид доғ асы мен желбезек доғ аларының ортаң ғ ы элементтерінде желбезекаралық пердені ұ стайтын шеміршекті ө скіндер болады (20 сур. ).

20 сур. Акуланың ми сауыты мен висцеральді қ аң қ асы:

1 - тұ мсық (рострум); 2 - иіссезу капсуласы; 3 - кө з бө лімі; 4 - есту капсуласы; 5 - шаршытаң дай

шеміршек; 6 - Меккел шеміршегі; 7 - ерін шеміршектері; 8

гиомандибуляре; 9 - гиоид; 10 - желбезек доғ алары; 11

желбезекаралық пердені ұ стайтын ө скіндер.

Жақ аппаратының ми сауытына беку ә дістері бойынша балық тардың бас каң қ асының ү ш типін ажыратады, олардың эволюциясы тө мендегідей бағ ытта жү рген:

амфистилиялык - жак аппаратының алдың ғ ы бө лігі ми сауытының екі бү йіріне екі ө скін аркылы, ал арты гиомандибуляренің кө мсгімен жадғ асады (ертедегі акулалар мен сү йекті ганоидтылар);

гиостилиялық - жақ аппараты ми сауытына тек гиомандибуляре арқ ылы жалғ асады (кә зіргі акулалар, шеміршекті ганоидтылар жә не нағ ыз сү йекті балық тар);

аутостилиялык - жоғ арғ ы жақ ми сауытымен бітісіп кетеді (бү тінбастылар, қ остыныстылар).

Шеміршекті ганоидтылардың (бекірелер) каң қ асында хорда сакталады, шеміршек кө п, бірак аз болса да сү йек болады. Балыктардың сү йегі хондральді (алғ ашқ ы - шеміршектің сү йектенуінен пайда болғ ан); жабынды (тері, жалпак, немесе екінші - теріден пайда болғ ан) жә не аралас болуы мү мкін. Бекірелерде тек жабынды сү йектер болады, ол тері сыртындағ ы сә л конустенген жалпак сү йектерден кү ралғ ан. Бекіретә різділерге кү рделі сырткы қ аң ка тә н - олар: басты ү стінен жә не бү йірінен сауыт сиякты қ оршағ ан жабынды сү йектер, ганоидты кабыршақ тардың рудименттері - денесіндегі бес катар орналасқ ан кырлы сү йектер жә не олардың арасындағ ы майда сү йекті пластинкалар, ганоидты қ абыршақ тар мен қ ұ йрык қ анатының ү стің гі калакшасындағ ы ірілеу жадпак сү йектер (фулькры - ө згерген ганоидты қ абыршак). Бұ лардын ішкі каң касы дога нышандары бар хордадан, бас қ аң қ асынан жә не қ анат каң қ аларынан (қ анат белдеуімен) тұ рады. Сү йек элементтері ішкі каң қ ада да болады.

Ми сауыты тұ тас шеміршекті корап сиякты, оның бес бө лімін ажыратады: тү мсық, иіссезу, кө з, есту, шү йде. Ми сауытының тү бінде парасфеноид (parasphenoideum) пайда болады.

Висцеральді каң касы жақ, тіласты жә не желбезек какпағ ы жапкан бес желбезек доғ аларынан тұ рады (бұ лардың бә рі жұ п).

Алғ ашкы жоғ арғ ы жак шаршытаң дай шеміршектен, таң дай жә не канаттә різді сү йектерден тұ рады - таң дайдың кызметін атқ арады. Жемін ұ стайтын екінші жактың да элементтері пайда болады - жабынды жакаралык (praemaxillare) жә не ү стің гі жак (maxillare) сү йектері. Астың ғ ы жак Меккел шеміршегі мен жабынды сү йектерден қ ұ ралғ ан.

Тіласты аппараты мен желбезек доғ аларының кү рылысы акулардағ ыдай.

Қ остыныстылардың қ аң касы бір жағ ынан карапайым болса, екінші жағ ынан - ө те маманданғ ан. Ми сауытында шеміршек кө п, сонымен катар теріден пайда болғ ан сү йекті элементтер де дамиды. Шү йде бө лімінің кұ рамына алғ ашқ ы ү ш омыртка кіреді. Шаршытаң дай шеміршегі шеміршекті ми сауытынын бү йір бө лімдерімен бітісіп кетеді, сондыктан гиомандибуляре ө зінің аспа кызметін жоғ алтады. Бастын бұ ндай типі аутостилиялык деп аталады. Астың ғ ы жақ Меккел шеміршегінен, оның алдынан дамитын тістері бар жабынды - спениальді (speniale) сү йектерден тұ рады.

Нағ ыз сү йекті балық тардың қ аң қ асы сү йек. Сү йек, жоғ арыда айтканымыздай, шығ у тегі бойынша ү ш тү рлі болады (хондральді, жабынды жә не аралас). Нағ ыз сү йекті балық тардың басы, басқ а балыктардағ ыдай, ми сауыты жә не висцеральді қ аң қ а деп бө лінеді. Ми сауытында мидін тө бесін, тү бін, иіссезу, кө з, есту жә не шү йде бө лімдерін ажыратады. Ми сауытының тө бесі (мұ рын - nasale, маң дай - frontale, тө бе - parietale) мен тү бі (ө ре - vomer, парасфеноид - parasphenoideum) жабынды сү йектерден қ ұ ралғ ан (21 сур. ).

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒