Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 1 страница

Стр 1 из 10Следующая ⇒

Ә. А. Бә йімбет

ихтиологияның

Н Е Г I 3 Д Е Р I

Ә Л-ФАРАБИ атындағ ы
КАЗАК Ү ЛТТЫК УНИВЕРСИТЕТ!

Ә. А. Бә йімбет

ихтиологияның

НЕГІЗДЕРІ

1-бө лім

Оку қ ү ралы

Алматы
" Казак университет! "
2005

ББК 28. 693я73

Баспағ а ә л-Фараби атындағ ы Казак ү дттык университет! биология факультетініц
Ғ ылыми кең есі жә не Редакциялык-баспа кең есі ү сынғ ан

Пікір жазғ андар:

биология ғ ылымдарының кандидаты, доцент Б. Е. Есжанов;
биология ғ ылымдарының кандидаты, доцент Н. Ш. Мамилов

Бә йімбет Ә. А.

Б 40 Ихтиолотияның негіздері. 1-бө лім: Оку қ ү ралы. - Алматы: Қ азак. университет!, 2005. - 84 б.

ISBN 9965-12-976-2

Оқ у қ ү ралының 1-бө лімінде балық тардың сыртқ ы-ішкі қ ү рылысының ерекшеліктері, органдар жү йесініц атқ аратын қ ызметі, сезім мү шелері, эндокринді бездер. кысқ аша даму тарихы, адам ү шін жә не табиғ аттағ ы маң ызы кө рсетілген.

Оку қ ү ралы “Балық шаруашылығ ы” бойынша мамандар дайындайтын университеттер мен институттардыц студенттеріне арналғ ан. Биологиялык білімдерді қ ажет ететін баска да мамандық иелеріне пайдалы болары сө зсіз.

_Б19Q7Q()(X)O0-32g _{21 05 ББК} 28. 693я73

^Ь 460(05)-05

ISBN 9965-12-972-2

Алғ ы сө з

Қ азакстан ТМД елдерінің ішінде қ ұ рлық тағ ы суларғ а Ресейден кейінгі бай ел. Осы жағ дай ескеріліп 1961 ж. Казак мемлекеттік университетінің (кә зір ә л-Фараби атындағ ы Қ азак ұ лттык университет! ) биология факультетінде «Гидробиология жә не ихтиология» кафедрасы ашылғ ан болатын. Бұ нда мамандар дайындау орыс тілінде жү ргізілді. Кә зір университетімізде «Балық шаруашылығ ы» саласында мамандар дайындау факультетіміздің «Зоология жә не ихтиология» кафедрасында іске асырылуда.

Еліміз дербестік алып қ азақ тілі мемлекеттік болып бекігеннен бері осы салада намандарды дайындауда казак топтары да оқ ытылуда. Бірак, бұ л саланың ешбір пә ндерінде қ азақ ша оқ улық жоқ. Осығ ан орай автор ең негізгілерінің бірі «Ихтиологияның негіздері» оқ у қ ұ ралын жазуды колғ а алды. Ол тө рт бө лімнен тұ рады:

1 бө лім. Балыктардың қ ұ рылысының ерекшеліктері.

2 бө лім. Балыктар жә не тіршілік ортасы.

3 бө лім. Балық тардың систематикасы мен биологиясы (арнаулы ихтиология).

4 бө лім. Балыктардың географиялық таралуы (ихтиогеография).

Оқ у қ ұ ралын жазғ анда автор орыс тіліндегі ескі-жаң а оқ улық тарды негізге алып, ө зінің 45 жылдай ғ ылыми-оқ ытушылық тә жрибесін пайдаланды. Ә зірге ұ сынылып отырғ аны 1 бө лім. Бұ нда пайдаланылғ ан ә дебиетдер шығ арманың соң ында келтірілді. Оқ у қ ұ ралындағ ы суреттер (кейбіреуі сә л тү зетілген) аталғ ан ә дебиеттерден алынды.

Ұ сынылып отырғ ан ең бек туралы пікір-тілектерін білдіреміз дегендерге - мекен жайымыз: Алматы қ аласы, ә л-Фараби даң ғ ылы, 71, Қ азҰ У, биология факультет!, зоология жә не ихтиология кафедрасы.

Кіріспе

Ихтиология (гр. «ichthys» - балык, «logos» - сө з, акыл, сана) - балыктар жайынд. ағ ы ілім, омырткалы жануарлар туралы ғ ылымнын бір саласы. 43 мың дай тү р қ ү райтын омырткалы жануарлардың 22 мың дайы балыктардың ү лесіне тиеді.

Академик Л. С. Берг берген аныктама бойынша: «Ихтиология дегенде балыктардың табиғ и тарихы деп тү сінеді. Ихтиология балыктардын сырткы белгілері мен ішкі қ ү рылысын (морфологиясы мен анатомиясын), балыктардын сырткы ортағ а - бейорганикалык жә не органикалык - қ арым-қ атынасын (экологиясын, кейде биологиясы деп те атайды), даму тарихын - жеке организмнің (эмбриологиясын), жә не тү рлердің, туыстардың, тү кымдастардың, отрядтардын, т. т. (эволюциясын немесе филогениясын), сондай-ак балыктардын географиялык таралуын (зоогеографиясын) зерттейді». Бұ ларғ а коса ихтиология балыктар ү йірінің санын жә не санының ауытку заң дылыктарын зерттейді, балыктардын ө ндірістік корын аныктау ә дістерін жетілдіреді, кыска жә не ұ зак мерзімді бадыкті ■ аулау кө лемін болжайды. Ихтиология балыктардын мінез- кү лығ ын (этологиясын), ө зара калай қ атынаста болатынын, ұ рпағ ына қ амкорлық тү рлерін зерттейді.

Ихтиология табиғ ат тану ілімдерінің баска салаларымен, ә сіресе гидрология жә не гидробиология, тығ ыз байланысты. Аталғ ан пә ндер гидробионттардың тіршілігінің физикалык жә не экологиялык, яғ ни тіршілік ортасының абиотикалық жә не биотикалык жағ дайларын зерттейтіндер. Ихтиологияның дамуы онан балыктар физиологиясы, биохимиясы, балыктар генетикасы, селекциясы жә не будандастыру, тоғ андарда жә не табиғ и суларда балык ө сіру, балык аулау, балыктардын эмбриологиясы, балык ө ндірісінің шикі зат коры, балык тағ амдарының технологиясы, балыктардын ауруы сиякты ғ ылым салаларының бө лінуіне себепші болды.

Адачзат балыкты, баска су объектілерімен коса, ө те ерте заманнан бері манызды тамактык зат есебінде пайдаланып келеді. Сондыктан олар ө зен, кө л, тең іздердің жағ асына қ оныстанғ ан. Кейіннен балык аулау ө неркә сіптің бір саласына айналды. Балык аулау кә сібінің маң ызы жыл сайын артуда, себебі адам тамағ ындағ ы жануарлар белогінің, Жер жү зі бойынша шамамен, 20°/_о-нің кө зі балыкта. Ал, кейбір ел тұ рғ ындары жануарлар белогіне кажеттілігін (мыс., Жапония) су жануарларынан, негізінен балыктан канағ аттандырады. Бү ндай жағ дай біршама, ә сіресе тең із жағ алауларындағ ы, елдерде қ алыптаскан. Бұ ғ ан Жер жү зінде адам санынын кө беюін ескерсек, балыкка деген қ ажеттілік ешбір даусыз. Бү нын мысалын тө мендегі кесіеден байқ ауғ а болады.

ФАО дерегі бойынша ә лемдік балық аулау динамикасы

Тұ қ ымдастар
Тұ қ ымдастар	млн т	7 'О	млн т	%	млн т	°/о
Майшабактар, анчоустар	21, 15		15, 50		23, 94
Трескалар	10, 32		10, 75		13, 49
Ставридалар	2, 59		7, 32		7, 18
Тунецтер	1, 35		2, 63		3, 41
Камбал алар	1, 24		1, 08		1, 30
Скумбриялар	2, 89		4, 63		4, 03
Албырттар	0, 52		0, 82		1, 01
Қ гілғ андары	14, 52		29, 39		37, 09
Барлыгы	54, 58		72, 12		91, 45

Балық тек тамақ тық зат емес, олардың қ айсыбірі науқ астарғ а диетикалық ас, ал бауырынан алынатын балық майы - дә рі, соң ғ ы жылдары акуланың канатынан ракка қ арсы колданылатын дә рі жасалды (АҚ Ш), ал ө ң деуден қ алғ ан балық қ алдық тарынан (басы, органдары, т. т. ) балық ұ нын ө ндіріп қ ұ с ө сіретін шаруашылық тарда, жер ө ндеуде органикалық тың айтқ ыш ретінде пайдаланылуда. Бұ рын акула терісінен егеу (ө ндірістікке дейін), қ ымбат киетін, қ олғ а ұ стайтын ә семдік заттар, ал кабыршақ ты балық тардың қ алың қ абыршағ ынан бижутериялар жасағ ан.

[Балық тардың табиғ аттағ ы маң ызы ерекше. Себебі, Жер жү зіндегі 43 мындай омыртқ алылардың 50°/_о шамасын қ ұ райтыны балық тар. Планетамыздың 2/3 бө лігін алып жатқ ан судағ ы ө сімдіктер мен басқ а организмдер жинағ ан энергия қ орын ө ндеуде балық тардың орны бө лек. Бұ лар сулардағ ы қ исапсыз санды фитопланктондардан бастап, қ оректік спектрінің ә ртү рлілігінен, барлық қ оректік тізбектерге эсер етеді. Сонымен қ атар балық тар судағ ы, қ ұ рылық тағ ы кө птеген жануарлардың қ оректік қ оры. '^ Негізі паразиттік кө птеген аурулардың аралық немесе аяқ қ ы иесі.

Ихтиологияның дамуына қ ысқ аша шолу. Адамзат ө те ертеден су объектілерін жә не эсіресе балық ты ө те маң ызды, кейде тіптен негізгі тамақ қ ұ рамы ретінде пайдаланып келеді. Тарихтан бұ рынғ ы адамдардың қ онысындағ ы «асханалык қ алдық тарда», заң дылық ретінде, балық тардын сү йектері мен моллюскалардың бақ алшақ тары молынан кездеседі. Кейінгі дэуірлерде планетамыздың тү рғ ындарының тең іздер мен ішкі сулардағ ы биологиялық қ орларды пайдалану масштабы мен оның ә ртү рлілігі бірте- бірте артып келеді. Біздің заманымызғ а дейінгі 3700-3600 жылдардан бастап Ерте Египеттің папирустары мен жартастарында балыктардың тү рін анық тауғ а болатын, сондай-ак оларды сою жә не тү здау процестерін кө рсететін суреттерді кө руге болады. Кө птеген мемлекеттердің тарихы, біршама географиялық жаң алық тардың ашылу себептері, кө птеген жаң а біршама географиялық жаң алыктардың ашылу себептері, кө птеген жаң а аудандарғ а қ оныстану, кейбір халық аралық даудың тууы планетамыздын ә ртү рлі аудандарындағ ы сулардың кө птү рлі биологиялық қ орларын халық тың кең інен пайдалануғ а ұ мтылысынаан туғ анын оң ай тү сінуге болады. Барлық елдердің тү рғ ындары балық ты тамақ қ а бірте-бірте кө бірек пайдалануда, ал олардың қ айсыбірі, ә сіресе Жапондық тар, жануарлар белогінің негізін балық кә сіпшілігінен алады.

Жануарлар ә лемінің осы кө птү рлі ө кілін тың ғ ылық ты зерттеу біздің заманымыздан 2300 жылдай бұ рын ұ лы философ жә не ғ алым грек Аристотельден (384-322 жылдары ө мір сү рген) басталады. Оның «История животных» шығ армасы сол уакыттағ ы жануарлар ә леміне деген тү сінікке алғ ашқ ы ғ ылыми шолу болатын. Аристотельдің, сол уақ ытка сә йкес, желбезекпен тыныс алатын су жануары балық тар туралы тү сінігі дұ рыс болатын. Ол балық тарды шеміршектілер мен сү йектілер деп жә не органдар жү йесінің барлығ ын ажыратты. Кітабында кейбір балық тардың биологиясы мен миграциясы, уылдырық шашатын мерзімі мен жерлері туралы жә не т. б. мә ліметтер болды. Осыдан кейін балық тарды ғ ылыми тү рғ ыдан зерттеу ұ зақ уақ ыт тұ ралап қ алды. Аристотельден тә рбие алғ андар мен ізбасарлары оның ең бегін қ айталаумен шектелді. Тек 16 ғ асырдың ортасынан бастап баска жануарлар мен балық тарды зерттеу іске аса бастады. Бялық тардың сыртқ ы қ ұ рылысын сипаттау, олардың систематикасын қ ұ растыру ә рекеттері болды. Зоологтардан балық тардың сипаттамасын жазып қ алдырғ ан П. Белона, Г. Ронделе жә не И. Сальвиани ерекшеленеді. 17 ғ. Д. Рэй мен А. Виллугби балық тарды классификациялауғ а талаптанды.

18 ғ швед ихтиологы П. Артедидің (1705 - 1734) жұ мыстарымен ерекшеленеді. Ол бұ рын жарияланғ ан барлық жү мыстарғ а талдау жасап, систематикалық анализдің ә дістері мен заң дылық тарын қ алыптастырды. Оның «Ихтиология» деп аталатын ең бегі ә ділетті тү рде ұ зақ уақ ыт балық тарды пайымды зерттеген деп есептелді. Кейіннен К. Линней ө зінің «Система природы» атты ең бегіне П. Артедидің балық тар систематикасын шамалы тү зетулермен енгізді.

19 ғ. кө птеген ғ алымдар балық тардың салыстырмалы анатомиясы мен палеонтологиясын зерттеуге, сол уақ ытқ а сә йкес балық тар систематикасын қ ұ растыруғ а кө ң іл аударды (Ж. Кювье, И Мюллер жә не т. б. ). Осы ғ асырдың екінші жартысында биология ғ ылымының, оның ішінде ихтиологияның, дамуына Ч. Дарвиннің ілімі ү лкен эсер етті.

18 г. Ресейде балыктарды зерттеу В. Берингтің экспедиясына (17321743 жк. ) қ атысқ ан С. И. Крашенинниковтың атымен байланысты. Ол «Описание земли Камчатки» шығ армасында кө птеген балыктарды сипаттады жә не олардың морфологиясы мен биологиясынын ерекшеліктеріне кө ң іл аударды. Ресейдің басқ а ө ң ірлерінің (Еділ, Ақ тең із, Жаң а жер, Обь, Солтү стік Двина) балыктарын Ү лкен академиялык экспедиция қ ұ рамында И. Лепехин зерттеді. Осы экспедицияғ а қ атысушы акад. П. Паллас Каспий тең ізінің су алабын, Байкал кө лі жә не Ертіс, Обь, Енисей, Амур су алабын зерттеп 300-дей тең із жә не тұ щы су балық тарының сипаттамасын берді.

19 г. К. Бэр мен Н. Данилевскийдің Каспий, Азов, Қ ара тең іздеріндегі жү ргізген зерттеулері ерекше орын алды, соның нә тижесінде балық тарды қ орғ ауд. лң ғ ылыми негізделген шаралары мен балык аулауды ұ тымды ұ йымдастыру жолдары ұ сынылды. Бұ дан кейінгі уакытта ғ ылыми-кә сіптік зерттеудің дамуына атакты ғ алым Н. М. Книповичтің жұ мыстары ө те маң ызды роль аткарды - 1898-1908, 1912, 1913, 1915 жылдардаіы Баренц, Каспий, Азов-Қ аратең із экспедияциялары. 19 ғ. аяғ ы мен 20 ғ. басында неміс ғ алымы Ф. Гейнке, дат ғ алымы К. Петерсен, Норвегия ғ алымы Ю. Иорт, т. б. балык аулау кә сібін ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттеу жұ мыстаэын жү ргізді, соның нә тижесінде балык корын аныктау тә сілдері ү сынылды.

19 ғ. аяғ ы мен 20 ғ. басында ихтиология қ арқ ынды дамып дербес ғ ылым сипатына ие болды.

Шет елдік ғ алымдардан ихтиолог Д. Джордэн мен ихтиолог- палеонтолог Э. Стеншионы атау керек. Осы ғ алымдардың зерттеулерінің дамуы орыс ихтиологы акад. Л. С. Бергтің «Система рыбообразных и рыб, ныне жі вущих и ископаемых» шыгармасында жалгасын тапты.

Ихтһ ологияның дамуына кең естік дә уірдегі ихтиологиялык бағ ыттың бастаушысы атанган Л. С. Берг (балык систематикасы, палеонтологиясы, таралуы), А. Н. Северцов (балык анатомиясы), В. В. Васнецов пен С. Г. Кржыжановский (балык морфологиясы мен эмбриологиясы), Е. К. Суворов (кә сіптік ихтиология), Г. Н. Монастырский (балык жасын жэне осу жылдамдыгын аныктау ), Г. В. Никольский (арнайы ихтиология жэне балык экологиясы оқ улық тары), т. б. ғ алымдар ү лкен ү лес қ осты. 20 ғ. ортасынан бастап ихтиологтар балық ты зерттеудің барлык саласына да кө птеген жаң алық тар енгізді. Мысалы, балык ү йірін іздеуге ультрадыбысты қ олдану, балық аулауда электр жарығ ын, балық тың қ оректенуін зерттеуге радиоактивті изотоптарды пайдалану, балык ө сіруде гипофиз гормонын инъекциялау, батискаф, т. б. аппараттармен судың лр тү рлі терең дігін зерттеу, су асты телевизиясын пайдалану жә не т. б.

Ихтиологиялык зерттеулерді дамытуғ а кө мектесетін Халыкаралык ихтиологиялык бірлестік, Халық аралық ихтиологиялык тең із зерттеу кең есі жә не т. б. ұ йымдар бар.

Қ азакстан суларының балық тарын іргелі зерттеу 18 ғ. П. Палластың ең бектерінен басталады. Ол 1768-1773 ж. Санкт-Петербургтен Байкал бойына жасағ ан саяхаты кезінде Каспий тең ізі мен Еділ, Жайық, Ертіс ө зендерінің ихтиофаунасын зерттеді. Арал тең ізінің балық тары туралы алғ ашкы деректерді Г. Мейендорф берді (1820). 1853-1857 ж. Каспий су алабын зерттеушілер (К. Бэр, Н. Данилевский) балык ү йірінің динамикасы мен судың биологиялык ө німділігі теориясының негіздерін калады. Қ азақ станның ихтиофаунасын тануда 19 г. екінші жартысында галым- саяхатиіылар Н. А. Северцов пен А. П. Федченконың, К. Ф. Кесслердің, А. И. Шренктің, Н. М. Пржевальскийдің, Ш. Уә лихановтың, т. б. жинағ ан мә ліметтері мен ғ ылыми-зерттеулерінін маң ызы ерекше болды. 19 ғ. соң ына қ арай Арал-Сырдария, Балкаш-Алакө л. Таулы Алтайдын балыктарын зерттеген Г. И. Поляков, О. Финш, А. М. Никольский, Л. С. Берг жә не т. б. ғ алымдардың ең бектері айтарлыктай.

Аралда 1929 ж. Бү кілодактык балық шарушылығ ы ғ ылыми-зерттеу институтының тұ ракты стансасы, 1933 ж. Балкашта бө лімшесі, кейінірек Алтай ихтиологиялык базасы ұ йымдастырылды (1959). Қ азакстан ихтиофаунасын зерттеудің жаң а кезең і КСРО Ғ А-ның 1932 ж. Қ азақ станда ұ йымдастырылғ ан базасымен байланысты. Осы кезең де Қ азакстанның ихтиофаунасын зерттеуде Г. В. Никольский (Арал су алабы), П. Ф. Домрачев (Балкан су алабы) жә не т. б. ғ алымдар елеулі ү лес косты. 1959 ж. Казахстан Ғ А-ның Зоология институтында ә уелі сектор, кейіннен ихтиология жә не гидробиология бө лімшесі Арал, Балкаш, Алтай бө лімшелерін камтитын Қ азак балық шаруашылығ ы ғ ылыми-зерттеу институтына (КазНИИРХ - кә зір НПЦ Рыбное хозяйство) айналды. 1961 ж. Қ азМУ-де (казіргі ә л-Фараби атындағ ы Қ азак ұ лттык университет! ) ихтиология жә не гидробиология кафедрасы ашылды.

Республика. мыздың ірілі-уақ ты суларын терең зерттеу 20 ғ. 40- жылдарынан басталды. Бү л кездегі ихтиологиялык зерттеу жұ мыстары, негізінен, республика ғ алымдарының кү шімен аткарылды. 1945-1950 ж. Аралда, Балқ ашта, Зайсанда тұ ракты зерттеулер жү ргізілді. Олардың негізгі максаты ө ндірістік бағ алы балық қ орын зерттеу жә не балык аулауды тиімді ү йымдастыру болды.

20г. 60-жылдарынан Қ азакстанның ә р ө ң іріне лайық балык шаруаіьоілық тарын қ ү ру мә селесі биологиялық тұ рғ ыдан дә лелденді, кә сіптік мә ні бар бағ алы балық тар жерсіндірілді, кө птеген балык тү рлерінің морфологиялық жә не физиологиялық ерекшеліктері, қ оректенуі, паразит фаунасы мен аурулары зерттелді. Республика ө зен- кө лдерінде биологиялық ө німдер қ алыптасуының заң дылыктары, балык ө сіру технологиясы іздестірілуде, балық фаунасы жө ніндегі мә ліметтер жү йеге келтіріліп, қ орытылуда. Осы жұ мыстарғ а тікелей араласып, басшылык еткен Н. З. Хү саинова мен В. П. Митрофановтың аттарын атаган жө н. 1986-1992 жылдары В. П. Митрофановтың басшылығ ымен шыккан 5 томдык «Рыбы Казахстана» жинағ ы бұ рынғ ы ССРО кө леміндегі елеулі ең бек болды, бұ л республикамызда осы салада аткарылғ ан іргелі жұ мыстардың нә тижесі еді

I бө лім

Балық тар кұ рылысының ерекшеліктері

Балыктар омыртқ алы жануарлардың ішіндегі ең кө псанды жә не ә ртү рлі пішінді топ. Бү л олардың ө те ә ртү рлі жағ дайларда тіршілік етуімен байланысты. Балық тар тропикалық, қ оң ыржай жә не полярлы зоналардың шағ ын кара суларында, ағ ысы қ атты ө зендері мен жылғ аларында, тең іздері мен мү хиттарында тіршілік етеді. Балық тар 6000 м биіктегі тау суларында, мұ хиттардың тұ ң ғ иық тарында, жер асты ү ң гірлердегі суларда да кездеседі. Бұ лар температурасы 2°С суык сулардан 40°С асатын ыссы суларда да, сондай-ақ тұ щы, кермек жә не тұ здылығ ы 807_оо болатын суларда да тіршілік ете алады, тек тұ зсыз (тазартылғ ан) жә не тұ здык суларда болмайды.

Балық тардың ә рбір тү ріне нақ тылы тіршілік жағ дайы тә н, бү лардың қ ұ рылысы мен тіршілігі айтарлық тай солардың ерекшелігіне байланысты. Ү зақ тарихи даму барысында балық тар судың қ ү рамының кө птү рлілігіне бейімделген, сондыктан пішіні мен тү сі де ә ртү рлі, кө птеген айрық ша органдары дамығ ан немесе жоғ алғ ан.

Негізінен суда жү зетін балық тардың арасында ауада қ алық тайтын, жерде жорғ алайтын немесе секіретін тү рлері де кездеседі. Балық тардың кейбіреуі микроскоптық балдырлармен - фитопланктон, екіншілері - жоғ ары сатыдағ ы су ө сімдіктерімен, басқ алары зоопланктонмен немесе зообентоспен қ оректенеді, ө те ү лкен жануарларды жей алатын тү рлері де кездеседі. Кө птеген балық тү рлері ұ рпағ ын қ орғ айды, бұ ндайда ө зі опат болатын жағ дайлар жиі кездеседі. Балыктар жұ мыртқ а (уылдырык) салып кө бейеді, дегенмен тіріжұ мыртқ а немесе тірі туатындары да бар. Кейбір балық тг р ө те жоғ ары кернеулі электр тогын бө ле алады, ал антарктикалық ақ қ анды-балық тың қ анында эритроциттер болмайды, қ аны тү ссіз жә не т. т.

Балық тардың сыртқ ы қ ұ рылысы жә не қ озғ алысы

Дене пішіні жә не пластикалық белгілері. Балық тардың ә ртү рлі жағ дайда тіршілік етуі олардың пішінінің ә ртү рлі болуына себеп болды. Ә сіресе кө п кездесетін пішіндер тө мендегідей.

Ұ ршық тектес (торпедотектес). Денесі жақ сы сү йірленген, тұ мсығ ы ү шкір. Бұ л типке ү зақ уақ ыт жоғ ары жылдамдық пен жү зе алатындар жатады: тунецтер, скумбриялар, албырттар. Кө шілік

балыктардың дене пішіні осы типке жақ ын (кефалдар (басқ ын), майшабақ тар, трескалар жә не т. б. ).

Ж е е т е к т е с. Денесі ұ зын, арқ а жә не аналь канаттары қ ұ йрығ ына жақ ын орналасқ ан. Бү л пішінді балық тар ұ зак уакыт жақ сы жү зеалмайды, жасырынып тұ рып ө зінің жеміне, не жауынан ісұ тылу ү шін жай оғ ындай тез кимылдайды (шортан, сарган, сайра).

Таспатектес. Денесі ұ зын, екі бү йірінен қ ысың қ ы (сығ ылғ ан). Ү лкен терең дікте тіршілік ететіндер. Жә йімен денесін ию арқ ылы жү зеді. Ө кілдері: кылыш-балык, майшабак королі.

Жыланбалыктектес. Денесі ұ зарғ ан, кө лденең кесіндісінде сопақ. Жә йімен денесін ию арқ ылы жү зеді. Бұ ндай пішінділер: миногалар, миксиналар, жыланбалық тар, шырма-балық тар.

Ж а л п а к. Кейбір балық тардың денесі биік, екі бү йірінен сығ ылғ ан (камбалалар, тырандар, ай-балыктар), екіншілерінің денесі дорсо- вентральді сығ ылғ ан (скаттар, тең із шайтаны). Су тү біне жакын тіршілік ететін, аз қ озғ алатын балыктар.

Шартектес. Бұ ндай пішін кірпі-балыккка, пинагорғ а тә н. Судың таязында тіршілік ететін кірпі-балык кауіп туғ ан кезде ө зінің ерекше

1 сурет. Балық денеснің пішіні:

1 - скумбрия; 2 - сарган; 3-тиран; 4 - ай-балык; 5 - камбала; 6 - жыланбалык: 7- тең ізтебені; 8 - майшабак королі; 9 - кузовок; 10 - кірпі-балык; 11 - тең із аты; 12-скаат. кабина су толтырып шарғ а айналады. Бү ндай пішінді балық тар ө те акырын жү зеді (1 сур. ).

Кө піеген балық тарды аталғ ан топтардың бірде-біреуіне жатқ ызуғ а болмайды - аралык пішінді болады, ал кейбіреулері тіпті таң каларлык (атша-шү беректі, желкенділер, макрурустектестер немесе ұ зынкү йрыктылар, тебентектестер, денесінің кө п бө лігін сү йек қ аптағ ан кузовиктер, т. б. ) (2 сур. ).

2 сурет. Қ алың шө птер балыктары:

1 - тең із атша-шү беректі

(Phyllopteryx eques); 2 - балық -клоун (Histrio histrio); 3 - алютера (Alutera scripta); 4 - тең із тебені (Syngnathus acus).

Балык д e н e c i бас, кеу де, қ ұ йрыктан тү рады. Бас пен кеуденің шекарасы шеміршекті балыктардасоң ғ ы желбезек саң ылауы, ал сү йекті балыктарда желбезек кақ пағ ының сыртқ ы жиегі (желбезек жарғ ағ ынсыз), кеуде менқ ү йрық тың шекарасы аналь тесігі. Нағ ыз дұ рысы - кеуде жә не қ ұ йрық омыртқ аларының шекарасы.

Бас. Балық тардың басының пішіні ә ртү рлілеу жә не ол тіршілік ортасына бейімделу. Семсер-балық тың ү стің гі жак сү йектері семсердей ұ зарғ ан - ол шабуыл қ ұ ралы жә не ү лкен жылдамдық пен жү зуді қ амтамасыз етеді. Тасбекіренің басы кү ректей жалпақ, тебен-балыкта - тү тік, ал балғ а-акулада балғ а сияқ ты, оның екі ү шында кө здері болады.

12 3 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒