Дәріс 15. «Мәңгілік ел» - ХХІ ғасырдағы Қазақстанның ұлттық идеясы.

Дә ріс 14. Жаң а қ оғ амдық сананы қ алыптастыруда «Қ азақ хандығ ының 550 жылдығ ының » аталып ө ту маң ызы

Жоспар

1. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы жә не нығ аюы

2. Қ азақ халқ ының қ алыптасуының аяқ талуы.

Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы жә не нығ аюы

Қ азақ хандығ ы туралы бізге жеткен нақ ты жазба деректердің бірі Мұ хаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и-Рашиди» атты ең бегі. Жалпы бұ л ең бек Моғ олстан хандығ ы тарихына арналғ ан. Алайда сол кездегі саяси жағ дайғ а байланысты Қ азақ хандығ ы туралы да кө п мә лімет келтірілген. Абулғ азы, Қ адырғ али Жалайыри ө з ең бектерінде Қ азақ хандығ ы, оның билеушілері туралы мә ліметтер қ алдырды. Сонымен қ атар Қ азақ хандығ ы кезең іне байланысты шығ ыс деректерінің маң ызы зор.

Қ азақ хандығ ы — шаруашылық тың дамуы, ө ндіргіш кү штердің ө суі, феодалдық қ атынастардың қ алыптасуы нә тижесінде ерте заманнан бері Орта Азияның ұ лан-байтақ ө ң ірін мекендеген кө шпенді тайпалардың бірың ғ ай этникалық топ — қ азақ халқ ының негізінде бірігуі арқ ылы XY-ғ асырдың орта шенінде қ ұ рылды. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына 1457-жылдан кейін Керей мен Жә нібек сұ лтандардың Ә білхайыр хан ү стемдігіне қ арсы кү рескен қ азақ тайпаларын бастап шығ ыс Дешті-Қ ыпшақ тан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас ө ң іріне қ оныс аударуы мұ рындық болды.

Ол кезде Жетісуді билеген Моғ олстан ханы Есенбұ ғ а (1434—1462-жылдары билік еткен) қ оныс аударғ ан қ азақ тарды Ә білхайырғ а қ арсы пайдалану ү шін қ арсы алып, қ оныс берді. Осы оқ иғ а жө нінде тарихшы Мұ хаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты ең бегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қ ыпшақ ты Ә білхайыр хан биледі. Ол Жошы ә улетінен шық қ ан сұ лтандарғ а кү н кө рсетпеді. Нә тижесінде Жә нібек хан мен Керей Моғ олстанғ а кө шіп барды. Есенбұ ғ а хан оларды қ ұ шақ жая қ арсы алып, Моғ олстанның батыс шегіндегі Шу мен Қ озыбас аймақ тарын берді. Олар барып орналасқ ан соң, Ә білхайыр хан дү ние салды да, ө збек ұ лысының шаң ырағ ы шайқ алды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның ү лкен бө лігі Керей хан, Жә нібек ханғ а кө шіп кетті. Сө йтіп, олардың маң ына жиналғ андардың саны 200 мың ғ а жетті. Оларды ө збектер - «қ азақ тар» деп атады. Қ азақ сұ лтандары 870 жылдары (1465—1466) билей бастады... ».

Алғ ашында Қ азақ хандығ ының территориясы батыс Жетісу жері, Шу ө зені мен Талас ө зенінің алабы еді. Ежелден осы алапты мекендеген тайпалар Дешті- Қ ыпшақ тан қ оныс аударғ ан қ азақ тайпаларымен етене араласып кетті. Ә білхайыр хандығ ындағ ы аласапыран соғ ыс салдарынан кү йзелген қ азақ тайпалары бұ л арағ а келіп ес жинап, етек жауып, экономикалық тұ рмысы тү зеле бастады. Мұ ны кө рген Дешті-Қ ыпшақ қ ө шпенділері Ә білхайыр хан қ ол астынан шығ ып, бө геуін бұ зғ ан судай ағ ылып, Қ азақ хандығ ына қ еліп жатты. Алайда жаң адан қ ұ рылғ ан Қ азақ хандығ ының экономикалық негізі ә лсіз еді жә не бірсыпыра қ азақ тайпалары Ә білхайыр хандығ ының, Моғ олстанның, Ноғ ай Ордасының жә не Батыс Сібір хандығ ының қ ол астында тө рт хандық қ а бө лшектеніп отырғ ан болатын. Ал Ә білхайыр хан болса ө зіне қ арсы шығ ып, Жетісуғ а қ оныс аударғ ан қ азақ тардың ө з алдына хандық қ ұ рып отырғ андығ ына жә не оғ ан кө птеген тайпалардың ағ ылып барып жатқ анына азуын басып, қ ылышын қ айрап отырды.

Жаң а кұ рылғ ан Қ азақ хандығ ы қ ұ рамына, яғ ни батыс Жетісу ө ң іріне он шақ ты жыл айналасында екі жү з мың дай саны бар кө шпелі тайпалардың жиналуы кең ө ріс-қ онысты керек етті. Сонымен қ атар кө шпелі елдің отырық шы-егіншілігі кө ркейген аудандармен, ә сіресе қ олө нері мен саудасы дамығ ан экономикалық орталық - Сырдария жағ алауың дағ ы қ алалармен сауда-саттык қ арым-қ атынасқ а қ олайлы жағ дай жасау маң ызды мә селеге айналды. Бұ л қ арым-қ атынастьң оң алуына тек кө шпелі ел ғ ана емес отырық шы аймақ тардағ ы халық тар да мү дделі болды. Осы жоғ арыдағ ы жағ дайлардың талабына сай, Қ азақ хандығ ының алдында ү лкен тарихи міндеттер тұ рды.

1. Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті-Қ ыпшақ даласында бұ рыннан қ алыптасқ ан дә стү рлі тә ртібін қ алпына келтіру (бұ л тә ртіп Ә білхайыр хандығ ындағ ы аласапыран кезінде бұ зылғ ан еді).

2. Шығ ыс пен батыс сауда керуен жолы ү стіне орнағ ан Сырдария жағ асындағ ы Сығ анақ, Созақ, Отырар, Яса (Тү ркістан) т. б. қ алаларды Қ азақ хандығ ына қ арату. Себебі Сырдария бойындағ ы бай қ алалар бұ дан бұ рынғ ы мемлекеттік бірлестіктердің — Ақ Орданың, Ә білхайыр хандығ ының саяси-ә кімшілік жә не сауда-экономикалық орталық тары еді. Сырдария бойындағ ы қ алаларды ө зінің экономикалық жә не ә скери тірегіне айналдыру Дешті-Қ ыпшақ даласын билеудің басты шарты болып келген. Сондық тан бұ л қ алалардың саяси-экономикалық жә не соғ ыс-стратегиялық маң ызы зор еді.

3. Қ азақ тайпаларының басын қ осып, қ азақ тың этникалық территориясын

біріктіру.

Сырдария бойындағ ы қ алалар мен Дешті-Қ ыпшақ даласы ү шін кү ресте Қ азақ хандығ ының басты бә секелесі жә не ата жауы Ә білхайыр хан болды. Қ азақ хандығ ы Ә білхайырғ а қ арсы кү ресу ү шін ең алдымен Моғ олстан мемлекетімен тату кө ршілік, одақ тық байланыс орнатты. Бұ л одақ жоң ғ ар тайшысы Амасанжының Моғ олстанғ а жә не Ә білхайыр ханның Қ азақ хандығ ына қ арсы шабуылдарынан біріге отырып қ орғ ануғ а мү мкіндік берді.

1468-жылы қ ыста Ә білхайыр хан Қ азақ хандығ ын киратпақ болып, Жетісуғ а жорық қ а аттанды, бірақ сапары сә тсіз болып, осы жорық кезінде қ аза тапты. Ә білхайыр хан ө лгеннен соң ө збек ұ лысының шаң ырағ ы шайқ алды, ішкі шиеленістер кү шейді. Ә білхайырдың қ аза болуы Қ азақ хандығ ының нығ аюына жә не оның кө лемінің кең еюіне ү лкен жағ дай тудырды. Ө збек ұ лысының ү лкен бө лігі Керей мен Жә нібек ханғ а кө шіп кетті. Қ азақ хандары Ә білхайыр ханның мұ рагерлеріне қ арсы кү ресте олардың ішкі-сыртқ ы қ айшылық тарын толық пайдаланды. Ә білхайыр ханмен билікке таласып келген Жошы ұ рпақ тары - Ахмет хан мен Махмұ д хан, батыс Сібірдің билеушісі Ибақ хан жә не Ноғ ай мырзалармен одақ таса отырып кү рес жү ргізді.

Ә білхайыр ханның мұ рагері Шайх Хайдар осы кү ресте қ аза тапты. Ә білхайыр ханның мұ рагерлерімен кү ресте Қ азақ хандары Ә білхайыр хан 40 жыл билеген Шығ ыс Дешті - Қ ыпшақ даласын жә не ондағ ы кө шпелі тайпаларды бірте-бірте ө зіне қ осып алды. XY-ғ асырдың 70-жылдарында қ азақ тар Сырдария бойымен оғ ан жалғ ас Қ аратау ө ң ірінің бірсыпыра территориясын басып алды. Сө йтіп қ азақ хандығ ының территориясы ә лдеқ айда кең ейді, оғ ан тұ с-тұ сынан қ азақ тайпалары келіп қ осылып жатты.

Алайда Сырдария жағ асындағ ы қ алалар ү шін Ә білхайырдың немересі Мұ хаммед Шайбани ханмен кү рес отыз жылдан астам уақ ытқ а созылды. Сонымен қ атар бұ л қ алаларды Тү ркістан аймағ ын билеген Ә мір Темір ә улетінен шық қ ан Ә мір Мұ хаммед Мә зит Тархан мен Моғ олстан ханы Жү ніс хан да қ олдарына тү сіруге дә мелі болды.

Сыр бойы калалары ү шін Қ азақ хандары ө те қ ажырлы қ айрат жұ мсады. Ә білхайыр ханның немересі Мұ хаммед Шайбани Тү ркістан аймағ ына келіп, Мұ хаммед Мә зит Тарханды паналады. Мұ хаммед Мә зит Тархан Мұ хаммед Шайбаниды қ олдап, Қ азақ хандығ ына қ арсы аттандырмақ болды. Бірақ Мұ хаммед Шайбани оның бұ л ү мітін ақ тамады, керісінше оның қ олынан Тү ркістан аймағ ын тартып алды. 1470 жылы қ ыста Қ азақ ханы Керей қ ол бастап Тү ркістанғ а шабуыл жасады. Қ азақ ханы Ә з Жә нібектің ү лкен баласы Махмұ д сұ лтан Созақ қ аласын бағ ындырды, екінші баласы Еренжі Сауранды иемденді. Сауран тү бінде қ азақ тардан соқ қ ы жеген Мұ хаммед Шайбани Бұ харағ а қ ашты. Сө йтіп, Сырдария жағ асындағ ы — Созақ жә не Сауран қ алалары Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына кірді.

Екі жылдан соң Мұ хаммед Шайбани Тү ркістанғ а қ айта оралып, Ноғ ай Ордасының ә мірі Мұ са мырзаның кө мегіне сү йене отырып, Аркө к бекінісі мен Сығ анақ қ аласын басып алды. Бұ л уақ ытша жең іс еді. Бұ рындық сұ лтан мен Махмұ д сұ лтан бастағ ан қ азақ тың біріккен ә скерлері Қ аратаудағ ы Соғ ынлық асуы тү бінде, Созақ пен Сығ анақ аралығ ында, Мұ хаммед Шайбанидың ә скерлерін талқ андады. Бұ рындық сұ лтан Сығ анақ қ аласын қ айтарып алды. Бұ л шайқ аста кү йрей жең ілген Мұ хаммед Шайбани Маң қ ыстауғ а қ ашты. Сырдария жағ асындағ ы қ алалар қ айтадан Қ азақ хандығ ына ө тті, бірақ аумалы-тө кпелі жағ дай сақ талды.

Бұ л кү рес Керей ханның баласы Бұ рындық хан болғ ан кезде де (1480-1511) толастағ ан жоқ. XY ғ асырдың сексенінші жылдарында Ә мір Темір ә улетінің ө кілі Сұ лтан Ахмет мырза мен Моғ олстан ханы Сұ лтан Махмұ д арасындағ ы соғ ыста Мұ хаммед Шайбани Моғ олстан ханына болысып, оның қ олдауымен тағ ы да Аркө к, Сығ анақ қ алаларын басып алды. Бірақ қ азақ ханы Бұ рындық қ ырдан келіп Сығ анақ қ аласын қ оршады. Қ аланың тұ рғ ындары қ азақ ә скерлеріне қ ала бекінісінің қ ақ пасын ашып берді. Сонымен, бұ л аймақ Бұ рындық тың қ олына ө тті.

Бұ дан соң қ азақ тар Мұ хаммед Шайбанидың туысы Махмұ д Сұ лтан билеген Яссы (Тү ркістан) қ аласын қ оршауғ а алды. Қ азақ тардың біріккен ә скери кү шінен қ орғ анғ ан Шайбани ә скерлері Аркө к қ аласына қ ырық кү н бекінді. Алайда ү ш жыл бойы қ азақ тармен соғ ысқ ан Мұ хаммед Шайбани, Бұ рындық хан мен Қ асым сұ лтан бастағ ан қ азақ тардың қ ысымына тө теп бере алмай, 1486 жылы Тү ркістанды тастап, Хорезмге кетуге мә жбү р болды.

Қ азақ хандығ ы, Шайбани ә улеті, Ә мір Темір ә улеті жә не Моғ олстан билеушілері арасындағ ы тайталаста Қ азақ хандығ ы мен Мұ хаммед Шайбани арасындағ ы жауласу жә не Ә мір Темір ә улеті мен Моғ олстан билеушілері арасында арпалыс асқ ына тү сті. Осы кү рес барысында Моғ олстан ханы Жү ніс 1482—1485-жылдары Ташкент пен Сайрам қ алаларын басып алды.

Моғ олстан билеушілері Мұ хаммед Шайбаниды Ә мір Темір ә улетіне қ арсы жұ мсау ү шін қ олдады, ал Ә мір Темір ә улетінен шық қ ан Ә мір Мұ хаммед Мә зит Тархан оларғ а қ арсы Қ азақ хандығ ымен одақ тасты. XY ғ асырдың аяғ ында Моғ олстан ханы Сұ лтан Махмұ д Отырар қ аласын басып алды да, оны Мұ хаммед Шайбаниғ а берді. Моғ олстан ханының қ олдауына жә не Отырар сынды маң ызды стратегиялық орынғ а ие болғ ан Мұ хаммед Шайбани тағ ы да Сауран мен Яссы қ аласын басып алды.

Қ азақ ханы Бұ рындық пен Қ асым жә не Жә дік сұ лтандар Мұ хаммед Мә зит Тарханмен кү ш біріктіріп, Мұ хаммед Шайбаниғ а қ арсы Созақ қ аласына шеру тартты. Созақ тың тұ рғ ындарының кө бі Бұ рындық ханғ а тілектес жә не онымен байланыста еді, сондық тан Созақ қ азақ тардың колына кө шті. Ал Сауран қ аласының халқ ы қ азақ тың біріккен қ алың қ олын кө рісімен-ақ Мұ хаммед Шайбанидің қ аланы билеуге қ алдырғ ан туыстарын ұ стап қ амады да қ азақ тарды қ алағ а кіргізді. Бұ рындық хан Сауранды қ айтарып алғ ан соң Мұ хаммед Шайбанидың тұ рағ ы Отырар қ аласының қ амалын қ оршады. Алайда Моғ олстан ханы Сұ лтан Махмұ д Ташкенттен Мұ хаммед Шайбаниды қ ұ тқ аруғ а кө мек жібергендіктен қ азақ тар Отырар қ амалын қ оршауды тоқ татты. Мұ хаммед Шайбани хан қ азақ тармен бітім жасады.

XY ғ асырдың ақ ырында Отырар, Яссы, Аркө к, Бозкент қ алалары мен Тү ркістан аймағ ының бір бө лігі Мұ хаммед Шайбаниғ а қ арады да, Сығ анақ, Сауран, Созақ қ алалары мен Тү ркістан аймағ ының солтү стік бө лігі Қ азақ хандығ ының иелігінде қ алды. Ташкент пен Сайрам қ алаларын Моғ олстан ханы Сұ лтан Махмұ д биледі.

Қ азақ хандығ ы ө зінің шаң ырағ ы қ ө терілген батыс Жетісудағ ы иеліктерін, Сырдария бойындағ ы отырық шы-егіншілік аудандар мен сауда, қ олө нер жә не мә дениет орталығ ы болғ ан Сығ анақ, Созақ, Сауран қ алаларын иемденіп, ө з иеліктерін едә уір ұ лғ айтты жә не билігін нығ айтты. Қ азақ хандарының билігінің нығ аюы Шайбани ханды Дешті-Қ ыпшақ тайпаларының біраз бө легімен Мауереннахрғ а ығ ысуғ а мә жбү р етті. Мұ хаммед Шайбани 1500 жылы ондағ ы Ә мір Темір ә улетін талқ андап, Мауереннахрды жаулап алды да, Шайбани ә улетінің негізін қ алады. Бұ л кезең де ішкі қ ырқ ыстардың кү шейуі, толассыз соғ ыстардың халық шаруашылығ ына тигізген зардабы салдарынан ауыр дағ дарысқ а тап болып отырғ ан Мауереннахр билеушілері (Ә мір Темір ә улеті) пә лендей қ арулы қ арсылық кө рсете алмады. Мұ хаммед Шайбани ханғ а ілесіп Мауереннахрғ а келген кө шпелі тайпалар да бірте-бірте жергілікті отырық шы халық қ а сің іп, олардың тілі мен мә дениетін қ абылдап, ө здерінің бұ рынғ ы (Дешті-Қ ыпшақ тағ ы) ө згешеліктерінен бірте-бірте айырылды. Бұ л кө шпелі тайпалар Дешті Қ ыпшақ тан ала келген «ө збек» деген атау бірте-бірте Мауереннахрдың байырғ ы тұ рғ ындарына сің ісіп кетті. Бірақ олар «ө збек» деген атау ғ ана болмаса, жергілікті халық тың тұ рмыс-тіршілігіне ық пал жасай алмады.

XY ғ асыр мен XYI ғ асырдың арасында (1500 жылы) Мұ хаммед Шайбани ханның Дешті Қ ыпшақ тан ығ ысып барып қ ос ө зен аралығ ын (Мауереннахрды) жаулап алуы Орта Азия тарихындағ ы, ә сіресе қ азақ пен ө збек ү шін елеулі оқ иғ а болды. Бұ л ең алдымен Қ азақ хандығ ының жерін кең ейтіп, беделін арттырып, елдігін нығ айтты. Бұ рынғ ы дә уірлерде бытыраң қ ы болып келген қ азақ тайпаларының басын бір жерге қ осуғ а, қ азақ тың этникалық территориясын біріктіруге, сонау YI-YII ғ асырлардан басталғ ан қ азақ тардың халық болып қ алыптасу ү рдісін біржолата аяқ тауғ а мү мкіндік берді. Бұ рын Ақ Орда мен Ә білхайыр хандығ ында қ олданылғ ан «ө збек-қ азақ » деген жалпы атау бір-бірінен ажырады. «Қ азақ » термині бірте-бірте Дешті-Қ ыпшақ пен Жетісуда қ алыптасқ ан халық тың тұ рақ ты атына айналды. «Ө збек» термині Мұ хаммед Шайбаниғ а еріп кеткен тайпалардың этникалық атауы ретінде Орта Азияда ғ ана қ олданылды.

Қ азақ хандығ ы Қ асым хан тұ сында (1511-1521жж. ) нығ ая тү сті. Қ асым 1445 жылдар шамасында туғ ан. Қ асымның 1513 жылы кү зде Шу ө зені жағ асында Шағ атай ұ рпағ ы Саид ханмен жү здесуі болғ анда, олардың замандасы Мырза Хайдар Дулатидың айтуы бойынша: «Қ асым ханның жасы алпыстан асып, жетпіске жақ ындағ ан еді». Бұ рындық ханның тұ сында Қ асым ә скери қ олбасшы болды. Хандық та беделі жоғ ары болса да, ү лкенге бағ ыну дә стү рін ұ станып, Бұ рындық ханның айтқ анынан шық пады. Шайбани ханның 1504 жылы кө ктемдегі Ә ндижанғ а жорығ ы тұ сында Қ асым хан маң ғ ыттардың кө мегімен бү кіл Қ ыпшақ даласына ү стемдікті қ олына алды. Сө йтіп оның Ташкент пен Тү ркістанғ а шабуыл жасауғ а мү мкіндігі болды.

Қ асым хан феодал ақ сү йектердің қ арсылығ ын ә лсіретіп, хандық тың ә скери қ уатын арттырды. Ө зіне қ арасты қ азақ жерін кең ейте тү сті. «Тарих-и- Рашиди», «Шайбанинама» жә не т. б. деректерге қ арағ анда XYI ғ асырдың екінші он жылдығ ында Қ асым хан қ азіргі қ азақ жерінің далалық аймағ ын тү гел бағ ындырды. Бұ л кезде хандық тың шекарасы оң тү стікте Сыр жағ алауы мен Тү ркістанның маң ызды қ алаларын, оң тү стік-шығ ыста Жетісудың кө п бө лігін, солтү стік-батыста Жайық ө зені жағ алауын қ амтыды. Қ асым ханның Қ азақ хандығ ын кү шейту, қ азақ тайпаларын жә не қ азақ тардың этникалық территориясын біріктіру жолындағ ы жең істері елдің іші мен сыртындағ ы беделін арттырды. Мұ хаммед Хайдар Дулати: «Қ азақ хандары мен сұ лтандары арасында Қ асым хандай қ ұ діретті ешкім болғ ан емес» деп жазды.

Бұ л тұ ста Қ азақ хандығ ы сол кезең нің халық аралық қ атынасына да кең тартылды. Қ асым хан Ұ лы князь Василий III (1505-1533) кезіндегі Мә скеу мемлекетімен дипломатиялық қ атынаста болды. Осы кезең де қ азақ халқ ы туралы мә лімет батыс Европағ а да белгілі болды. Мә скеуге бірнеше рет келген (1517, 1526 ) Австрия дипломаты Сегизмунд Герберштейн ө зінің дипломатиялық жазбаларында Қ азақ хандығ ы туралы баяндағ ан.

Қ асым ханның билігінің соң ғ ы кезең інде Шайбанидтермен қ арым-қ атынасы ө те кү рделі болды. Деректер бойынша олардың арасындағ ы негізгі кү рес Ташкент қ аласы ү шін болды. Қ асым хан ө зінің замандастары Рузбихан, Бабырдың еске тү сірулері бойынша жылқ ы малының ө те білгірі жә не ә скери талантты қ олбасшы ретінде суреттеледі. Хан билігі ө те кү шті болғ ан жә не де халық саны осы кезде бір миллионғ а жеткен. Қ асым дә стү рлі ә дет-ғ ұ рыптарды ұ станғ ан хан болды. Осы дә стү рлі ә дет-ғ ұ рыптарды заң дар жинағ ы етіп, елді басқ аруда кең қ олданғ ан. Бұ л заң сол кезде мұ сылман елдерінде жаппай қ олданылып жү рген ислам дінінің (шариғ ат) заң ынан ө згеше, кө шпелі қ азақ ө міріне ү йлесімді заң болды. Сондық тан да халық арасында бұ л заң дар жинағ ы Қ асым ханның атымен байланыстырылып: «Қ асым ханның қ асқ а жолы» деп аталды. Бұ л заң ғ а кірген ережелер мынадай:

1. Мү лік заң ы (мал, мү лік, жер дауын шешу ережелері);

Қ ылмыс заң ы (кісі ө лтіру, ел шабу, мал талау, ұ рлық қ ылмыстарына жаза);
Ә скери заң ( қ осын қ ұ ру, аламан міндеті, ердің қ ұ ны, тұ лпар ат);
Елшілік жоралары (шешендік, халық аралық қ атынастарда сыпайылық, ә дептілік);
Жұ ртшылық заң ы (ас, той, мереке ү стіндегі ережелер);

Қ асым хан кезінде Қ азақ хандығ ы біраз кү шейді. Алайда хандық бір орталық қ а бағ ынғ ан мемлекет дең гейіне кө теріле алмады. Қ асым хан қ айтыс болғ ан соң Қ азақ хандығ ындағ ы ішкі жағ дай бірден айқ ындалды. Оның мұ рагерлері арасында билікке таласқ ан дау басталды. Соның нә тижесінде ішкі тартыс, қ айшылық пен қ ырқ ыстар кү шейді. Қ азақ хандығ ы осы ішкі феодалдық қ ырқ ыстар нә тижесінде ыдырап, бө лшектенді.

Қ орыта айтқ анда, Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы қ азақ халқ ының тарихында тө тенше маң ызды оқ иғ а болды. Ол ұ лан-байтақ ө ң ірді мекендеген қ азақ тайпаларының басын қ осып шоғ ырландыруда, қ азақ тың этникалық территориясын біріктіруде, қ азақ тың байырғ ы заманнан басталғ ан ө з алдына жеке ел болып қ алыптасуын біржолата аяқ татуда аса маң ызды жә не тү бегейлі шешуші рө л атқ арды.

Қ азақ халқ ының қ алыптасуының аяқ талуы

Халық тың қ алыптасуы ө те кү рделі жә не ұ зақ ү рдіс болып табылады. Халық болып қ алыптасу ү шін тө мендегідей жағ дайлар қ ажет:

1. Белгілі дең гейдегі мә дениеттің дамуы;

2. Шекаралары белгіленген территория;

3. Белгілі дең гейде қ оғ амдық – этникалық сананың қ алыптасуы;

4. Біртұ тас қ алыптасқ ан ортақ тіл;

5. Этникалық ө кілдердің кө пшілігіне тә н белгілі сипаттағ ы сыртқ ы пішін;

6. Этностың негізгі этносаяси немесе тарихи-географиялық белгілерін кө рсететін мемлекеттің атауы.

Қ азақ халқ ының қ алыптасу ү рдісін оқ ып-ү йренген кезде Қ азақ стан жерін мекендеген ертедегі тайпалардың ө мір тарихына кө ң іл аудару керек. Дә стү рлі тү рде Қ азақ стан жерін мекендеген тайпаларды зерттеу қ ола дә уірінен басталады. Біздің заманымызғ а дейінгі 2-1 мың жылдық тарда Қ азақ стан жә не оғ ан шекаралас жерлерді мекендеген тайпаларды олардың мә дениетіне қ арай андроновтық тар дейді. Андроновтық тар туралы толық мә лімет жоқ. Алайда ғ алымдар қ азақ этносы ө зінің расалық -генетикалық бастауын осы қ ола дә уірінен алады деп есептейді. Оны қ азақ тың ұ лттық мә дениетімен андроновтық тардың мә дениетінің ұ қ састығ ы дә лелдейді. Мысалы, андроновтық тардың қ ыштан істелінген заттарындағ ы ө рнектер қ азіргі қ азақ кілемдеріндегі ө рнек нақ ыштарымен сә йкес келеді. Отқ а, ата-баба рухына табыну, кө птеп қ ой, жылқ ы малдарын ө сіру жә не оны тамақ ретінде пайдалану андроновтық тар мен қ азақ тардың ө мір салтының ұ қ састығ ының белгісі болып табылады.

Қ азақ стан жерін мекендеген ү йсін, сақ, ғ ұ н, қ аң лы жә не сармат тайпалары қ азақ тардың арғ ы тегі болып табылады. Кейбір ғ алымдардың пікірі бойынша ү йсін тайпалары мен кейінгі қ азақ этносының арасында тікелей этногенетикалық байланыс бар. Оларда кө шпелі ө мір салты мал шаруашылығ ымен байланысты, киіз ү йді кең пайдаланғ ан, ет-сү т ө німдерін тамақ қ а пайдаланғ ан, бидайдан нан пісірген жә не т. б. айқ ындаушы ұ қ састық тар кө п. Сонымен қ атар қ оғ амдық - ә леуметтік қ ұ рылымда да ұ қ састық бар. Ү йсін мемлекеті ү ш бө лікке бө лінген: сол қ анат, оң қ анат жә не орталық қ анат. Осы бө ліністер олардың қ азақ жү здерімен сә йкестігін кө рсетеді. Бұ л этногенетикалық ұ қ састық ты дә лелдейді.

Ғ алымдар қ азақ халқ ының қ алыптасуын тү рік этногенезінің басталуына жатқ ызады. Тү ркі кезең індегі шаруашылық -мә дени ө мір кейін тү ркі халық тарының кө біне тә н болды. Қ азақ стан жерін мекендеген тү ркі тайпалары монгол шапқ ыншылығ ы қ арсаң ында біртұ тас халық болып қ алыптасуғ а даяр еді. Оғ ан қ имақ -қ ыпшақ конфедерациясы мысал болады. Олардың Алтайдан Еділге дейін алып жатқ ан территориясын парсы ақ ыны, саяхатшы Насир Хосроу «Қ ышақ даласы» деп атағ ан. Алайда монғ ол шапқ ыншылығ ы бұ л жердегі тайпаларды басқ ару жү йесіне жә не де шаруашылық жағ дайына, ә дет - дә стү рге ө згеріс ә келді. Монғ олдардың жаулап алу саясаты этникалық қ ұ рамғ а біршама ө згеріс жасады. Қ азақ стан территориясы ә ртү рлі этникалық топтардың қ оныстану аренасына айналды.

Ұ лы қ оныс аудару кезең інде, сосын тү ркі жә не монғ ол шапқ ыншылығ ы дә уіріндегі этникалық араласу қ азақ тардың сыртқ ы тү ріне ү лкен ө згеріс ә келді. Сонымен бірге этномиграциялық процесс нә тижесінде жергілікті тайпалар басқ а тайпалармен араласып, оларды ассимиляциялады. Сондық тан да қ азақ тардың арғ ы тегіне Қ азақ стан территориясы ө зіне Отан болғ ан тайпаларды жатқ ызуғ а болады.

XIY-XY ғ ғ. Қ азақ стан жә не оғ ан шекаралас аймақ тарда Ақ Орда, Моғ олстан, Ә білхайыр хандығ ы, Ноғ ай Ордасы деген мемлекеттер болғ аны белгілі. Ол мемлекеттер тұ рғ ындарын ө збектер, ө збек-қ азақ тар, моғ олдар жә не ноғ айлар деп атағ ан. Бұ л атауларда ө зіндік этникалық жә не саяси мә н болғ ан. Егер де «халық » деген тү сінік этникалық қ ұ рылым тұ рғ ысынан қ аралса, онда оны «этноним» терминімен белгілейді (ө збектер, қ азақ тар, қ ырғ ыздар). Халық ө зінің атымен мемлекетке ат берсе, онда ол «политоним» терминімен анық талады (моғ олдар Моғ олстан мемлекетінің халқ ы, ноғ айлар – Ноғ ай Ордасының халқ ы), яғ ни бұ л этносаяси ұ ғ ым. Тарихи-этнографиялық ә дебиетте тарихи – этнографиялық ө ң ірде қ ұ рылғ ан мемлекеттің тұ рғ ындарын этносаяси қ ауымдастық деп атайды.

Халық этникалық жә не саяси жағ ынан да тұ тас болу ү шін ең алдымен ө зінің тә уелсіз мемлекеті болу керек. Біртұ тастық қ а ұ мтылғ ан тайпалар саси жағ ынан Ақ Орда, Ә білхайыр хандығ ы, Ноғ ай ордасы жә не Моғ олстан сияқ ты мемлекеттерге бө лшектенді. Алайда осы мемлекеттер қ азақ мемлекеттілігінің қ ұ рылуына, ө зіндік этникалық кең істіктің қ алыптасуына негіз болды. Қ азақ тайпалары мен рулары ә р мемлекеттің қ ұ рамына кеткенімен, олар бір тілде сө йледі.

Қ азақ халқ ының рулық – тайпалық қ ұ рамына келсек, ол ү ш жү зден жә не тө мендегідей тайпалардан тұ рды. Ұ лы жү здің тайпалық қ ұ рамы: Жалайыр, Дулат, Албан, Суан, Қ аң лы, Шапырашты, Сары ү йсін, Ошақ ты, Ысты. Орта жү здің тайпалық қ ұ рамы: Арғ ын, Найман, Қ ыпшақ, Қ оң ырат, Уақ, Керей. Кіші жү здің тайпалық қ ұ рамы: Жетіру, алты ата Ә лімұ лы, он екі ата Байұ лы. Сонымен қ атар Қ азақ халқ ының қ ұ рамына тө релер мен қ ожалар кіреді.

Қ азақ халқ ының қ алыптасуы XY ғ. екінші жартысы мен XYI ғ. бас кезінде, тә уелсіз Қ азақ хандығ ы қ алыптасқ ан кезде аяқ талды. Сө йтіп, халық тың қ алыптасуының тағ ы бір жағ дайы - ө з мемлекетінің аты қ алыптасты.

Қ азақ хандығ ында біртіндеп ру-тайпалық сана ә лсіреп, жалпы қ азақ тарғ а тә н этникалық сана кү шейді. «Қ азақ жері», «қ азақ мемлекеті», «қ азақ елі» деген тү сініктер кең ө ріс алды. Этникалық тарихи-хронологиялық қ алыптасудың ү ш тү рі бар: ру-тайпа, халық, ұ лт. Бұ л ә р бірлестікте ө зіндік этникалық сана болады. Этникалық сана - бұ л адамның ө зін белгілі этникалық бірлестіктің мү шесі деп санауы. Халық болып қ алыптасуының алғ ашқ ы кезең інде қ азақ тарда халық тық этникалық сананың орына ру-тайпалық сана басым болды. Мысалы: «Сен қ ай рудансың? » деген сұ рақ қ а жауап беруші ең алдымен ө зінің руын, сосын тайпасын, сосын жү зін айтатын болғ ан. Олар ө зін қ азақ пыз деп елден тыс шық қ анда ғ ана айтады.

«Қ азақ » (этноним) деген атаудың шығ уы туралы кө п пікір бар. Ғ ылыми тұ рғ ыдан жазба ә дебиетте «қ азақ » атауының пайда болуы туралы толық тұ жырым жоқ. Енесейде табылғ ан YIII ғ асырдағ ы тү рік ескерткішінде «қ азғ ақ ұ ғ ылым» - «қ азақ ұ лым» деген сө з тіркесі кездеседі. IX-X ғ асырларда Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ станды мекендеген ү ш қ арлық тайпаларының жалпы «хасақ тар» деген аты болғ ан. Қ арлық тардың қ азақ этногенезіне тікелей қ атысы болғ аны белгілі.

X-XI ғ асырларғ а қ атысты араб қ ұ жаттарында, сонымен бірге орыс жылнамаларында Қ ара тең іздің солтү стік шығ ыс жағ алауындағ ы Касаг қ аласы туралы, касагтар елі туралы деректер бар. Кейбір ғ алымдардың пікірінше бұ л жерде қ азақ тардың ү лкен қ онысы болғ ан, олар бірігіп, XI ғ асырда Дон мен Днепр жағ алауына орнық қ ан. X ғ асырда билік қ ұ рғ ан Византия императоры Константин Багрянородныйдың айтуы бойынша Кавказдың солтү стік–батысында «қ азақ тар елі» бар. Азербайжанның батысында бү гінгі кү нге дейін Қ азақ ауданы бар.

Ең алғ аш “Қ азақ ” сө зі мұ сылман жазба деректеріндегі авторы белгісіз тү ркі-араб сө здігінде кездеседі. Ол сө здік мамлюктік Қ ыпшақ елінде қ ұ рылғ ан деген болжам бар. Сө здік 1245 жылғ ы қ олжазба тү рінде жеткен жә не 1894 жылы Германияның Лейден деген қ аласында басылып шығ арылғ ан. Бұ л сө здікте қ азақ терминінің «ү йсіз», «кезбе», «қ уғ ындалушы», «еркін» деген мағ ыналары берілген. Сонымен бұ л сө здікте қ азақ термині ә леуметтік мағ ынағ а ие болып отыр. Осылай руынан, тайпасынан бө лініп, ө з заң дары бойынша ө мір сү рген адамдар тобын атағ ан.

«Қ азақ » сө зінің осы мағ ынасынан шығ а отырып, жоғ арыда кө рсетілген деректерде еркін, ү йсіз-кезбелердің кө рсетілген аудандарда қ оныстануы туралы айтылғ ан деген қ ортынды жасауғ а болады.

XY ғ асырдың екінші жартысында «қ азақ » термині ө збек ханы Ә білхайырдан Шу мен Талас ө ң іріне кө шкен тайпалар тобына бекиді. Жә нібек пен Керейдің Ө збек ұ лысынан Жетісуғ а кө шуі қ азақ халқ ының этногенезінде шешуші роль атқ арды. Бірақ негізгі роль халық тың қ алыптасуында емес, оның қ азіргі кездегі атауында болды. Ү дере кө шу қ азақ халқ ының қ алыптасуын айқ ындағ ан жоқ, тек қ алыптасып келе жатқ ан ү рдісті тездетті. Бұ л ү рдістің ө тпелі сипатына «ө збек-қ азақ » термині дә лел болады. Қ азақ халқ ының қ алыптасуының аяқ талу кезең і белгілі тайпалар топтарының кө птеген факторлардың ық палымен ә ртү рлі даму сатысында тұ рғ ан Шығ ыс Дешт-Қ ыпшақ тұ рғ ындарынан бө ліну ү рдісімен сипатталады. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы жә не нығ аюы тү рлі хандық тарғ а қ арап келген қ азақ тайпаларын қ азақ хандығ ына топтастырды. Қ азақ тың этникалық территориясын біріктірді, осы арқ ылы қ азақ тың халық болып қ алыптасу барысы біржолата аяқ талды.

Дә ріс 15. «Мә ң гілік ел» - ХХІ ғ асырдағ ы Қ азақ станның ұ лттық идеясы.

⇐ Предыдущая 41 42 43 44 45 46 47 484950 Следующая ⇒