2. Қоғамдық-саяси өмірдегі келеңсіз құбылыстардың етек алуы.

ХХ ғ. 70-80-жылдары республиканың қ оғ амдық -саяси ө мірінде де кү рделі жағ дай қ алыптасты. КОКП-ның ә леуметтік-экономикалық саясаттағ ы қ ателері ұ лттық қ атынастарғ а да ә серін тигізбей қ ойғ ан жоқ. Брежневтік басшылық бұ л салаларды мү лтіксіз ә рі ешқ андай проблема жоқ деп санады. Ұ лт мә селесін шешудегі табыстарды асыра бағ алау кемелденген социализм концепциясынан туындады. Нақ осы кезең де ұ лт мә селесіндегі проблемалар шешілуінен гө рі шапшаң ырақ қ ордаланды.

1922 ж. федералдық мемлекет ретінде қ ұ рылғ ан КСРО іс жү зінде унитарлық мемлекетке айналып кетті. Оның қ ұ рамындағ ы Одақ тас республикалардың қ ұ қ ық тары шектеліп, нақ ты егемендігі жоқ автономия ретінде дамыды. Ұ лттардың ө зін ө зі билеуі іс жү зінде ұ мыт болды. КСРО-дан еркін шығ у қ ұ қ ы болғ анымен бірде-бір халық оны пайдалана алмады. Бұ л жерде нақ ты ө мір шындығ ы есепке алынбады, саяси демократияның бұ рмаланғ андығ ы салдарынан бұ лайша ерік білдірудің ө зі мү мкін емес еді.

Ұ лттық проблеманың бә рін тек интернационалдық тә рбиені жақ сарту арқ ылы ғ ана шешуге болады деп пайымдалды. Бұ л бағ ыттағ ы тә рбие нақ ты ө мірден алшақ жү ргізілді, интернационализм идеяларын насихаттаумен шектелді. Осы мағ ынада алғ анда интернационалдық тә рбие ұ лттық саясаттың орнына жү рді немесе бү тіндей оны ауыстырды.

Тү рі ұ лттық мә дениет, оқ у мен тә рбие іс жү зінде аударма болды. 70-80 жж. ұ лттық салт-санадан гө рі кең естік салт-сана кө бірек дә ріптелді. Қ оғ амдық -саяси ө мірде европоцентризм басым еді. КСРО халық тары мен ұ лттарының дамуындағ ы орыс мә дениетінің рө лін асыра бағ алау етек алды. Біздің тарихымыздың бө ліп алуғ а болмайтын бө лігі болып табылатын кө шпелілік ө ркениеті мен шығ ыс мә дениетінің бү кіл қ абаты жауып тасталды, адамдардың тарихи санасын жою процесі жү рді. 1917 ж. Қ азан тө ң керісіне дейінгінің бә рін ұ мытуғ а табандылық пен мә жбү р етілді. Мұ ның керісінше Кең ес дә уірінің тарихы барынша дә ріптелді. Ресми органдар мен насихат қ азақ халқ ының жә не Одақ тың басқ а халық тарының нағ ыз тарихы тек 1917 жылдан басталады деп жұ ртты сендірді.

Шұ ғ ыл интернационалдандыру, ұ лттық мү дделерді есепке алмай бюрократтық жә не кү штеп қ удалау ә дістерімен біртұ тас совет халқ ының қ алыптасуын шапшаң датуғ а тырысу ұ лт саясатында ө рескел ағ аттық тар мен елеулі қ ателіктер жіберуге ә келіп соқ тырды. Ал шынайы интернационализм “ө з” ұ лтың ның да жә не басқ а ұ лттардың да ұ лттық мү дделерін тү сініп, мойындамайынша мү мкін емес еді. Ұ лтшылдық ең алдымен ұ лттық мү дделерді кемсітуден пайда болады.

Қ азақ станда тіл саясатында да кемсітушілік орын алды. Орыс тілін республикада қ азақ тардың 60%-і мең герсе, қ азақ тілін орыстардың 1%–нен де азы мең герді. Қ азақ тілі тек тұ рмыстық саламен шектеліп, іс жү ргізуде, мемлекеттік, дипломатиялық, ә скери ө мірде, жоғ ары мектептерде қ олданылмады. Кітаптың 95% орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының 70% эфирге орыс тілінде шық ты. Бұ рынғ ы КСРО-дағ ы империялық тіл саясаты ең алдымен орыс тілін білмейтін адамдардың ә леуметтік ө су мү мкіндіктерін шұ ғ ыл тарылта беру мақ сатын кө здеді.

Ұ лт саясатындағ ы бұ рмалаулар, саяси ахуалдың қ аталдандырылуы, еркін ой-пікір айтуғ а ө кіметтің тө збеушілігі, ә сіресе, зиялылар арасында наразылық туғ ызды. Ол тү рліше кө рінді. Студенттер, шығ армашылық жә не ғ ылыми интеллигенция арасында республиканы орыстандыру саясаты айыпталды, қ азақ тілінің жағ дайына, республиканың егемендік қ ұ қ ының жоқ тығ ына алаң даушылық білдірілді.

Партиялық -мемлекеттік қ ұ рылым қ ызметінің 70-80-жж. басындағ ы ө зекті бағ ыты бұ рынғ ыша ұ лтшылдық қ а, жершілдіктің кө ріністеріне жә не патриархалдық қ ұ рылысты дә ріптеуге қ арсы кү рес болды. Ө згеше ойлаудың барлық тү рі қ удаланды. Ө мір сү ріп тұ рғ ан жү йенің идеологиясы мен жаттанды догмаларына сай келмеген ө з кө зқ арастарын ә дебиет пен ө нер шығ армаларында бейнелеген интеллигенцияның ө кілдері қ удалауғ а ұ шырады. Мысалы, ақ ын О. Сү лейменовтың “АзиЯ” деген талантты кітабы осындай қ асіретке ұ шырады. О. Сү лейменовтың оппоненттері “Молодая гвардия”, “Москва”, “Звезда” жә не басқ а журналдардағ ы мақ алаларында кітаптың идеологиялық бағ ыты мен мақ сатына кү мә н келтірді. Ол ұ лтшылдық, пантюркистік шығ арма жә не орысқ а қ арсы деп айыпталды.

Кең естік билік ғ алымдар арасындағ ы ой-пікір бостандығ ына барынша тиым салып отырды. Мысалы, 1976 жылы философия институтының авторлар ұ жымы даярлағ ан “Дә стү рлі қ азақ ө нерінің дү ниетанымы” деген кітапты басып шығ аруғ а тиым салды. Антрополог О. Исмағ ұ ловтың “Қ азақ станның этностық геногеографиясы” деген кітабы идеялық тұ рғ ыдан зиянды деп табылды. Авторғ а методологиялық қ ате жіберген, ру-тайпалық факторларды бү гінгі заманмен байланысты біржақ ты баяндағ ан деген айып тағ ылғ ан. Кейінірек бұ л айыптың бә рі алынып тасталды.

1979 жылы жазда Ақ молада болғ ан оқ иғ а ұ лттық қ атынастардағ ы ұ лғ ая тү скен қ арама-қ айшылық тардың кө рінісі еді. Ол ұ лттық қ атынасты тү пкілікті халық тың мү дделерін есепке алмай орталық тың ә міршілдік ә діспен реттеуінің мезгілі ө ткенін кө рсетті. Қ азақ станда 1979 жылы неміс автономиясын қ ұ ру ә рекеті жә не оғ ан қ азақ тұ рғ ындарының қ арсы шығ уы республиканың саяси тарихындағ ы маң ызды оқ иғ алардың бірі. Қ азақ станда неміс автономиялы облысын қ ұ ру туралы шешім 1979 жылы кө ктемде КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының мә жілісінде республиканың ү кіметі мен Жоғ арғ ы Кең есінің келісімінсіз қ абылданды. Қ азақ стан Компартиясы Орталық Комитетінің сол кездегі бірінші хатшысы Д. А. Қ онаевтың куә лік етуіне қ арағ анда, қ азақ жерінің қ ақ ортасынан неміс автономиялық облысын ашу туралы шешім қ абылдауғ а КСРО Мемлекеттік қ ауіпсіздік комитетінің тө рағ асы Ю. Андропов мұ рындық болғ ан кө рінеді. Бұ л автономиялы облысқ а Ақ мола, Павлодар, Қ арағ анды жә не Кө кшетау облыстарының бірсыпыра аудандары беріліп, Ерейментау қ аласы оның орталығ ы жасалмақ болып белгіленді.

Автономиялы облыс қ ұ ру туралы мә лімет республикағ а тез тарап, қ азақ халқ ының заң ды қ арсылығ ын туғ ызды. Маусымның 16 кү ні таң ертең негізінен облыс орталығ ындағ ы жоғ ары оқ у орындары мен техникумдарының студенттері қ атарындағ ы қ азақ жастары қ аланың орталық алаң ына жиналды. Жастар қ азақ жә не орыс тілінде “Қ азақ стан бө лінбейді! ”, “Неміс автономиясы болмасын! ” жә не басқ а ұ рандар жазылғ ан транспоранттар алып шық ты. Митинг Кремльдің неміс автономиясын қ ұ ру туралы шешімін айыптағ ан ү ндеу қ абылдады. 19 маусымда Ақ молада тағ ы бір демонстрация болды. Оны аудандардан келген соғ ыс жә не ең бек ардагерлері бастады. Оғ ан 2 мың нан 4 мың ғ а дейін адам қ атысты. Демонстрацияғ а қ атысушылар облыс басшыларына автономияны қ ұ руғ а қ арсы ү ндеу тапсырды. Ақ моладан кейін шағ ын митингілер мен демонстрациялар Атбасарда, Ерейментауда, Кө кшетауда ө тті.

КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының бұ л шешіміне республикада тұ ратын немістердің ө здері де қ арсы болды. Олар “Қ азақ станнан шаң ырақ сұ рағ анымыз жоқ, кең ес немістерінің ту тікпек жері Еділ бойы, автономия алсақ, о бастағ ы “ата” қ оныстан ірге кө тереміз”, - деп отырып алды. Бұ л жерде еске салып кететін жағ дай: бұ рын Волга бойында, нақ тырақ айтсақ Ресейдің Волгоград жә не Саратов облыстарының аумағ ында неміс автономиялық облысы бар болатын. Ол 1941 жылы Гитлерлік Германия ә скерлері КСРО-ғ а басып кіргеннен кейін Кең ес ү кіметінің шешімімен таратылып, оның мың дағ ан азаматтары Қ азақ стан жеріне жер аударылғ ан еді. Республика халқ ының наразылығ ының нә тижесінде орталық ө з шешімін ө згертуге мә жбү р болды. Сө йтіп, Қ азақ стан жерінде неміс автономиялық облысын қ ұ ру жө ніндегі шешім іске аспай қ алды. Бұ л бой кө рсетулерден соң жазалау науқ аны шектеліп жү ргізілді (бұ л тоқ ырау заманы ү шін болмағ ан оқ иғ а) жә не тіпті ә кімшілік істері бойынша да сот процесі жү рген жоқ. Алайда республиканың басшылығ ы жә не Мемлекеттік қ ауіпсіздік комитеті демонстрация туралы хабардың кең тарап кетпеуі ү шін барлық кү ш-жігерін жұ мсады. Баспасө з беттерінде бұ л оқ иғ алар туралы ештең е жазылғ ан жоқ.

Осы жылдарда индустриялық дамудың, кә сіпорындардың кө птеп салынуының нә тижесінде қ оршағ ан ортағ а орасан зор зиян келтірілді. Сырдария жә не Ә мудария ө зендерінің суларын мақ та егісіне кө птеп бө луден Арал тең ізі тартылып, оның суы азайды. Арал тең ізі атырабына ө ндіргіш кү штерді орналастыруда жіберілген стратегиялық қ ателіктер, жер жә не су қ орын есепсіз пайдалану, мақ та мен кү ріш дақ ылдарын ө сіруге басымдық беру салдарынан тең із тү бі 27 мың шаршы шақ ырымғ а дейінгі аумақ та қ ұ рғ ап, жалаң аш қ алды. Тең із суының тұ здылығ ы 3 еседен астам ө сіп, Арал ө зінің балық ө неркә сібінен тұ тастай айырылды. Оның ү стіне қ ұ рғ ап қ алғ ан тең із тү бінен тұ з бен шаң ның кө терілуі кү шейе тү сіп, Арал аймағ ының климаты кү рт нашарлап кетті. Айналадағ ы табиғ и орта тепе-тең дігінің бұ зылуы халық тың тұ рмыс жағ дайы мен денсаулығ ына қ атер тө ндірді. Адам ө лімі, ә сіресе, балалардың шетінеуі кө бейді. Аймақ тұ рғ ындарының 80%-і ә р тү рлі сырқ аттарғ а шалдық ты. Бұ л экологиялық апат іс жү зінде ұ лттың генетикалық ө сіп-ө нуі мү мкіндігін сақ тап қ алу туралы мә селе кө теруге мә жбү р етті, ө йткені Арал аймағ ы негізінен республиканың байырғ ы халқ ы - қ азақ тар мекендейтін аудан.

Осындай ауыр жағ дай Семей ө ң ірінде де орын алды. Семей жә не басқ а полигондарда барлығ ы 500-ден аса ядролық қ арулар жарылды. Бұ л жарылыстардың халық тың денсаулығ ына жә не қ оршағ ан ортағ а тигізген зияны мен зардабы туралы ондағ ан жылдар бойы айтылмады. Ғ алымдардың мә ліметі бойынша полигонда сынақ жасалғ ан жылдары кемінде 500 мың Семей ө ң ірі тұ рғ ындары ионды радиацияның сә улесіне ұ шырады, ә сіресе, онкологиялық сипаттағ ы аурулар кө п шық ты. 1975-1985 жж. бұ л аурулардан ө лгендер тек Семей облысының ө зінде ғ ана 7 есе ө сті, бала туу азайғ аны, жынданып ауру жә не ө зін-ө зі ө лтіру кө бейгені байқ алды. Семей полигонынан басқ а ә р жылдарда Республика территориясында 27 жерде қ уаты ә ртү рлі 38 ядролық жарылыс жасалды. Бұ ндай жарылыстар, ә сіресе, Атырау облысында кө бірек болды, мұ нда жаппай қ ырып-жоятын қ арудың 17-сі сыналғ ан. Сегіз ядролық заряд Орал ө ң іріндегі полигондарда, қ алғ андары Ақ тө бе, Ақ мола, Оң тү стік Қ азақ стан облыстарында жарылғ ан. Бактериологиялық қ арулар сынау полигоны Арал тең ізіндегі Барсакелмес аралында жү ргізілді.

70-80-ші жылдары мә дениет саласын нығ айтуда біраз жұ мыстар істелді. Селолық жерлерде 6 мың нан астам клубтар мен мә дениет сарайлары қ ызмет кө рсетті. Оларда 12 мың нан астам кө ркемө нерпаздар ұ жымы істеді. Ауыл-село тұ рғ ындарының тұ рмысына теледидар, радио, баспасө з, кино бұ рынғ ыдан кө бірек ене бастады. Қ азақ станның село зиялыларының мә дени дә режесі сан жә не сапа жағ ынан едә уір ө сумен сипатталды. Орта есеппен бір колхоз бен совхозғ а 70-ші жылдардың басында 45 жоғ ары жә не арнайы орта білімі бар маманнан келді.

1970 жылғ а қ арсы теледидар республиканың барлық облыстарына дерлік енді. Қ азақ станда теледидардың 15 программалық орталығ ы жә не осынша студиясы, сондай-ақ теледидар бағ дарламасын тарататын жә не қ абылдап алып қ айта тарататын жү йелер істеді. 4 республикалық жә не 19 облыстық бағ дарламалар арқ ылы радио хабарлары қ азақ, орыс, ұ йғ ыр, корей тілдерінде жү ргізілді. 1976 жылдың аяғ ында 10282 кино қ ондырғ ысы болып, олар бір жылда 290 миллион кино кө рерменіне қ ызмет кө рсетті.

Халық ағ арту ісі де бірсыпыра алғ а басты. Мысалы, республиканың жалпы білім беретін 10154 мектебінде 1970 жылы 3 млн. 140, 8 мың бала оқ ыса, 1977 жылы 9217 мектепте 3 млн. 266, 1 мың бала оқ ыды. Мектептің оқ у ісінің алдына 70-ші жылдары жаппай орта білім беру міндеті қ ойылды. 1984 ж. балаларды алты жастан бастап оқ ытуғ а кө шу, ең бекпен ұ штастыра оқ ыту ү шін оқ у-материалдық база жасау, оқ у бағ дарламасына жаң а пә ндер қ осу жө ніндегі мектеп реформасы басталды. Бірақ, осымен бірге мектептегі оқ у ісін дамытуда кемшіліктер де орын алды. Мектептерге партиялық ә мір кү шейе тү сті. Оқ у-тә рбие процестерін саясаттандырудың ү стіне жалпы кө рсеткішті қ уалау, оқ у процестерін жасанды жү ргізу, оқ ушылардың оқ уғ а немқ ұ райды қ арауы қ осылды. Ұ лттық мектептерді қ ысқ арту тенденциясы кү шейіп, орыс мектептерінің саны кө бейді. Мектептегі оқ у ісінің дағ дарысы экономикадағ ы, саясат пен идеологиядағ ы бұ рмалаулардың кө рінісі еді.

1970 жылы Қ азақ станда 46 жоғ ары жә не 190 арнаулы орта оқ у орны болып, оларда 416 мың нан астам студент білім алды. Студенттер 160 мамандық бойынша ә зірленді. Республиканың техникумдарында жастар 182 мамандық бойынша оқ ытылды. 1986 жылы республикада жоғ ары оқ у орындарының саны 55-ке, ал арнаулы орта оқ у орындарының саны 246-ғ а жетті. Жоғ ары оқ у орындары мен техникумдарда 550 мың дай студент оқ ыды. Республика халқ ының ә рбір 10 мың адамына 160 студенттен келді.

ХХ ғ. 70-80 жж. қ азақ ә дебиеті І. Есенберлиннің, Ә. Нұ ршайық овтың, М. Мақ атаевтың, Т. Айбергеновтың, О. Сү лейменовтың, М. Шахановтың, Қ. Мырзалиевтің, Ф. Оң ғ арсынованың, Ә. Кекілбаевтың, О. Бө кеевтің жә не басқ алардың шығ армалары арқ асында елеулі табыстарғ а жетті. Сазгерлер Ш. Қ алдаяқ овтың, Л. Хамидидің, Н. Тлендиевтің, Ә. Еспаевтың, І. Жақ ановтың ә ндері Қ азақ станның музыкалық мә дениетінің алтын қ орына кірді.

“Ботагө з”, ”Ақ қ ан жұ лдыз”, “Менің атым Қ ожа”, “Қ ыз Жібек”, “Атаманның ақ ыры”, “Транссібір экспресі”, “Бейбарыс сұ лтан” кинофильмдері республика кино ө нерінің таң даулы туындылары деп бағ аланды. Қ азақ киносының табыстары кө бінше артистер Н. Жантуриннің, Ы. Ноғ айбаевтың, А. Ә шімовтың, Ә. Боранбаевтың, режиссерлар Ш. Аймановтың, М. Бегалиннің, С. Ходжиковтың, А. Қ арсақ паевтың, Т. Теменовтың жә не басқ алардың шығ армашылық қ ызметтерімен байланысты.

Ә. Қ ашаубаев негізін салып кеткен ә н ө неріндегі игі дә стү рді Б. Тө легенова, Е. Серкебаев, Ә. Дінішев, Р. Жаманова, Р. Бағ ланова, Р. Рымбаева т. б. жалғ астырып байыта тү сті.

70-80-ші жылдары ғ ылым саласында да біраз табыстарғ а қ ол жетті. Республика Ғ ылым Академиясының бірсыпыра ғ ылыми зерттеулерін дү ние жү зі таныды. 1976 жылы биолог ғ алым М. Ә. Айтхожин генетика мен микробиология саласында Лениндік сыйлық қ а ие болды. Ғ алымдардың зерттеулері оң тү стік Маң ғ ыстауда жә не Орал-Ембі атырабында мұ най мен газдың ірі кендерін игеруге, Ертіс-Қ арағ анды каналын салуғ а, егін шаруашылығ ында топырақ қ орғ ау жү йесін енгізуге кө мектесті. Осы жылдары бес томдық “Қ азақ КСР тарихы”, он томдық “Қ азақ тілінің тү сіндірме сө здігі”, он бір томдық “Қ азақ станның металлогениясы”, тоғ ыз кітаптан тұ ратын “Қ азақ станның сү т қ оректілері”, тоғ ыз томдық “Қ азақ станның ө сімдіктері” жә не диалектикалық логика жө нінде бірсыпыра іргелі монографиялар мен зерттеулер жарық кө рді. Ә л-Фарабидің, Ш. Уә лихановтың, Ы. Алтынсариннің мұ раларының зерттеліп басылып шығ арылуы қ оғ амдық ғ ылымдағ ы елеулі оқ иғ а болды.

Алайда Қ азақ стан ғ ылымының табыстарымен бірге оның қ айшылық тары мен шешілмеген ірі проблемалары да болды. Машина жасау, радиоэлектроника, радиотехника, автоматика сияқ ты ғ ылыми-техникалық прогрестің аса маң ызды салалары бойынша ғ ылыми кадрларды даярлау жә не ғ ылыми мекемелерді ұ йымдастыру кенже қ алып келді. Академиялық, жоғ ары оқ у орындарындағ ы жә не салалық ғ ылымды нашар ұ штастыру кө п тақ ырыптылық қ а, ғ ылыми кү штердің шашырап кетуіне, олардың аса маң ызды бағ ыттарды зерттеуге тиісінше шоғ ырландырылмауына, ғ ылыми жұ мыстардың бірін-бірі қ айталауына ә кеп соқ ты. Ғ ылыми зерттеулердің тиімділігі кү рт тө мендеді. Мысалы, 1985 жылы ө ндіріске енгізілген бір зерттеудің экономикалық тиімділігі 1980 жылмен салыстырғ анда екі есе тө мендеді. Республиканың бірде-бір ғ ылыми мекемесі елде қ ұ рылғ ан ғ ылыми-ө ндірістік комплекстердің қ ұ рамына кіре алмады. Сө йтіп, экономикадағ ы тежеу мен тоқ ырау қ ұ былыстары қ оғ ам ө мірінің мә дени салаларына да, ғ ылымның дамуына да салқ ынын тигізбей қ оймады. Мә дени салалардың мә селелерін жете бағ аламау, олардың дамуына қ аржыны “қ алдық ты” принцип бойынша бө лу республика мә дениетінің кең кө лемде дамуына ө зінің теріс ә серін тигізді.

Сонымен, тоқ ырау ө мірдің барлық салаларында: қ оғ амдық -саяси ө мірде, идеологияда, мә дениетте, адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынаста жә не т. б. орын алды. Брежневтің жеке басына табыну етек алғ ан жағ дайда, ә сіресе, 70-ші жылдардың аяғ ы мен 80-ші жылдардың бас кезінде бұ л жағ дай барғ ан сайын ө рши тү сті.

⇐ Предыдущая 36 37 38 39 404142 43 44 45 Следующая ⇒