Дәріс 8. Кеңестік Қазақстанды қайта құру әрекеттері

Дә ріс 8. Кең естік Қ азақ станды қ айта қ ұ ру ә рекеттері

Жоспар

1. Қ оғ амдық -экономикалық ө мірді қ айта қ ұ руғ а бағ ыт.

2. 1986 жылғ ы желтоқ сан кө терілісі

1. Қ оғ амдық -экономикалық ө мірді қ айта қ ұ руғ а бағ ыт.

ХХ ғ асырдың. 80-жылдарының орта шенінде кең естік қ оғ амда тү бегейлі ө згеріс қ ажеттігі айқ ын сезіле бастады. 1985 жылы наурыз айында КОКП Орталық Комитетінің пленумында Бас хатшы болып М. С. Горбачев сайланды. Ол сол жылдың сә уір айында ө зінің “қ айта қ ұ ру” бағ ытын айқ ындайды. Кең естер Одағ ының жаң а басшылығ ының жариялағ ан ә леуметтік-экономикалық қ айта қ ұ руғ а бағ ытталғ ан бағ ыт, кейін уақ ыт кө рсеткендей, оның алдындағ ы ө кімет басшылары сияқ ты ө зін демократиялық реформатор етіп кө рсетуге бағ ытталғ ан талпыныс еді. Оның алғ ашқ ы тө рт жылында (1985-1989 жж. ) жеделдету концепциясын жү зеге асыруғ а бағ ытталғ ан бірқ атар нә тижесіз бастамалар басталды. Жеделдетудің басты қ адамы ретінде ө ндірістік қ ұ рылымды, қ ұ рал-жабдық тарды, техникалық жү йелерді жаң арту идеясы ұ сынылды. Бұ л идеяны ұ сынушылар – академик-экономист А. Г. Аганбегян жә не т. б. тұ тыну жабдық тарын сатып алуғ а бө лінетін валютаны азайтып, ү немделген қ аржыны сырттан машина жасау ө німін сатып алуғ а жұ мсауды ұ сынды. Жоба авторлары бұ л шара 1990 ж. қ арай қ ұ рал-жабдық жә не машина жасаудың азаматтық салаларының қ ұ рал-саймандарының 90% ә лемдік стандарт дең гейіне жеткізуге мү мкіндік ә періп, ең бек ө німділігін кү рт ө сіріп, жеделдетуге алып барады деп сенді. Аграрлық салада да ғ ылыми-техникалық революцияның жетістіктерін ендіру ауыл шаруашылық ө ндірісін жеделдетеді деп есептеді.

Бірақ та, іс жү зінде, жеке меншіктің, нарық тық қ атынастың толық қ анды ендірілмеуі жеделдету тұ жырымдамасын қ иялғ а айналдырып жіберді. Ө ндіріс ө німінің тапшылығ ы заводтар мен фабрикаларды ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын жаң артуғ а ынталандырмады. Ө йткені товардың жетіспеушілігі оның сапасына деген сұ ранысты жоқ қ а шығ арды. Сондық тан да заводтар мен фабрикалар шетелдік қ ұ рал-жабдық ты сатып алу арқ ылы жеделдетуге бағ ытталғ ан партиялық бағ ытты барынша орындамауғ а тырысты. Шет елдерден валютағ а сатып алынғ ан қ ұ рал-жабдық тар іске асырылмай, заводтар мен фабрикалар алаң ында, темір жол станциялары мен қ оймаларда қ ар мен жаң быр астында жатты.

Жеделдету тұ жырымдамасы ө зінің жарамсыздығ ын ауыл шаруашылығ ында да кө рсетті. Бұ л салада оның жү зеге асырылмауының басты себебі меншікке байланысты болды. Мемлекеттік колхоздық -совхоздық жү йе ғ ылыми-техникалық революцияның, жаң а технология мен егіншіліктің ғ ылыми жү йесінің жетістіктерін қ абылдауғ а дә рменсіз болды. Арендалық ә дістерді енгізу ең беккерлердің қ аржы мен ең бек нә тижелерін иемдену, табылғ ан табысты бө лу принципін ө згертпеді. Ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тары мен ең бек нә тижесінен шеттетілген колхоздар мен совхоз ең беккерлерінің ең бек ө німділігін арттыруғ а қ ұ лқ ы болмады.

Маскү немдікпен жә не тә ртіпсіздікпен кү рес қ айта қ ұ рудың алғ ашқ ы жылында ең бек ө німділігін шамалы ғ ана арттыруғ а қ ол жеткізді. Оның есесіне маскү немдікпен кү рес мемлекеттік бюджетті азайтып, тұ тыну саласындағ ы жағ дайды шиеленістіріп жіберді.

Халық аралық аренада кең естік басшылық ө з беделін ө сіру мақ сатында 1985 жылы ядролық сынақ ты біржақ ты тоқ татты. Келесі бір оң қ адам 1979 ж. желтоқ санда басталғ ан ауғ ан жанжалын тоқ тату болып табылады. Кең естер Одағ ы 1988 жылы ө з ә скерін Ауғ аныстаннан шығ ара бастап, оны 1989 жылы ақ панда аяқ тады. Ауғ аныстандағ ы соғ ыс елге жыл сайын 5 млрд. сом шығ ын ә келіп отырғ ан болатын. Бұ л соғ ыс Қ азақ станғ а соқ пай ө ткен жоқ. Республикадан оғ ан 21979 адам қ атысып, оның 780-дейі қ аза тауып, 393-і мү гедек болып, 22-сі хабарсыз кетті. Бұ л шаралар Кең естер Одағ ының ә лемде беделін біршама ө сірді. Кең ес-Қ ытай қ атынасы жақ сарды. Бірақ та, КСРО ә лі де болса бұ рынғ ысынша орасан мол армия мен ә скери-ө неркә сіп комплексін ұ стап отырды. 1987 жылдан бастап ядролық сынақ ты қ айтадан бастады.

«Қ айта қ ұ ру» тұ жырымдамасы ұ лт мә селесін де одан ә рі шиеленістіре тү сті. Қ азақ станда Одақ тың барлық жерлеріндегі сияқ ты басқ ару ісінде жағ ымпаздық, парақ орлық, рушылдық, жершілдік сияқ ты кө птеген келең сіз қ ұ былыстар кең інен орын алды. Бұ л жылдары ұ лт саясатында, ә леуметтік-экономикалық жә не кадр мә селелерінде кө птеген ауытқ ушылық қ а жол берілді. Жалпы барлық кең ес қ оғ амы ү шін бұ л кезде қ оғ амдық ойдың мә ні ө згеріп, сө з бен істің арасында алшақ тық, қ айшылық кең ө ріс алды. Кадр мә селелерін шешу партия комитеттерінің тек бірінші басшыларының айтуымен, солардың таң дауымен жү ретін болды. Оларды іріктеуде тек туыстық, жерлестік, бастық қ а берілгендік жағ дайлар маң ызды рө л атқ арды. Бұ л Коммунистік партияның, соның ішінде Қ азақ стан Компартиясының да барлық дең гейінде кө рініс тапты. Кө птеген басшы партия қ ызметкерлері мен партия комитеттері ескіше қ ызмет етті. Осыдан келіп, аса маң ызды мә селелерді шешуде принципсіздік, тұ рақ сыздық, қ оғ амдағ ы жағ ымсыз жағ дайларды жасыруғ а, аздағ ан жақ сы істерді ерекше мадақ тап, жоғ ары кө теруге, болып жатқ ан істердің барлығ ын тек жақ сы жағ ынан кө рсетуге тырысты.

ХХ ғ. 80 жылдары Қ азақ станда ұ лттық табыс кісі басына шақ қ анда Одақ тық дең гейден 12% кейін қ алды. Сондай-ақ республикада ү й қ ұ рылысы, мектеп, балалар бақ шасы жә не басқ а да мә дени-ә леуметтік қ ұ рылыстар салуда да ілгерілеу болғ ан жоқ. Мысалы, 80-жылдары Одақ бойынша 10 мың адамғ а жыл сайын 75 пә тер салынса, Қ азақ станда тек – 69, Одақ та ә рбір 10 мың адамғ а 404 дә рігерден келсе, мұ нда тек 352 дә рігерден келді. 1987 жылы мектеп жасына дейінгі баланы балалар мекемелерімен қ амту 53% ғ ана болды. Экологиялық жағ дай тө тенше тү рде кү йзеліске тү сті. Табиғ и ресурстарды пайдаланудағ ы ведомствалық мү дде қ оршағ ан ортаны қ орғ ау шараларының жү зеге асуына кедергі жасады. Соның нә тижесінде кө птеген территория, су мен ауа бассейндері ластанды. Қ азақ станның бірқ атар аймақ тары экологиялық зардап шегіуші аудандарғ а айналды. Табиғ и ортаны қ орғ ау жұ мысының жеткіліксіздігінен кө птеген қ алаларда ауаның ластануы ө те жоғ ары дең гейге жетті. Ә сіресе, Қ ызылорда, Ақ тө бе, Семей облыстарында экологиялық ө те ауыр жағ дай қ алыптасты. Арал аймағ ында кө птеген аурулар тарап, балалар ө лімі ө сті.

Міне, осымен байланысты 1986 жылғ ы ақ пан айында болып ө ткен Қ азақ стан Компартиясы ХҮ І съезінде жасағ ан баяндамасында, ол кезде республика Министрлер Кең есінің тө рағ асы болып істеген Н. Ә. Назарбаев жә не съезде шығ ып сө йлеген басқ а да делегаттар мұ ндай келең сіз жағ дайларды ө ткір сынғ а алды. Олар кө птеген кү рделі жә не маң ызды мә селелерді партия комитеттерінің уақ тылы шешпейтінін, олардың қ ызметі ауқ ымынан тыс қ алатынын, проблемалық мә селелерді шешуге ескіше қ араудың кең інен орын алып отырғ анын ешқ андай бү кпесіз айтып берді.

Алғ ашқ ыда Орталық басшылығ ын Қ азақ станның шикізаттық даму бағ ыты мен оның Д. А. Қ онаев бастағ ан басшылығ ы қ анағ аттандырды. Бірақ та «қ айта қ ұ руғ а» сай жү зеге асырыла бастағ ан косметикалық реформалар республика басшылығ ын ауыстыруды қ ажет етті. Қ азақ станның жоғ арғ ы билік органдарына орталық тан басшы кадрлар жіберу жалғ аса тү сті. Оларды қ ызметке жібергенде жергілікті жердің пікірі, республиканың тарихи жағ дайы, оның салт-дә стү рі есепке алынбады. Мұ ндай жағ дай 1986 жылғ ы 16 желтоқ сан кү ні Қ азақ стан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Д. А. Қ онаевты орнынан алғ ан кезде айрық ша кө зге тү сті. Пленум мә жілісі небары 18 минутқ а созылды. Осы уақ ыт ішінде Қ азақ стан Компартиясының 1-ші хатшысы Д. А. Қ онаев қ ызметінен алынып, оның орнына Мә скеу жіберген Г. В. Колбин сайланды. Мұ ның ө зі қ айта қ ұ ру мен демократиядан ү лкен ү міт кү тіп отырғ ан республика халқ ының, соның ішінде қ азақ жастарының наразылығ ын туғ ызды. Пленум ө ткеннен кейін екінші кү ні Орталық партия комитеті ү йі алдындағ ы алаң ғ а ө здерінің пленум шешімімен келіспейтіндігін білдіру ү шін жұ мысшы жә не студент жастар, оқ ушылар, т. б. жиналды. Олардың қ олдарында ұ стағ ан ұ рандарының арасында “Ә р халық тың ө з ұ лттық кө семі болу керек” деген ұ ран бар еді. Мұ ндай кө семнің Қ азақ станда тұ ратын орыс халқ ы ө кілдерінен де мү мкін екендігі айтылды. Алаң да болып жатқ ан жағ дай, республика басшыларының, соның ішінде Г. В. Колбиннің ойында қ азақ жастарының арасында елдегі социалистік қ ұ рылысқ а қ арсы астыртын ә рекет, ұ лтшыл ұ йым бар деген пайымдау мен арам пиғ ылды туғ ызды. Бірақ ондай ұ йымның бар-жоқ тығ ы кейін қ анша тексерсе де анық талмады. Алаң да жиналғ ан халық пен милиция жә не ә скерлер арасында қ ақ тығ ысулар болды. Ереуілге қ атысушылар таспен, таяқ пен қ аруланып жазалаушыларғ а қ арсылық кө рсетті. Мұ здай суғ а тоғ ыту ү шін алаң ғ а ә келінген бірнеше ө рт сө ндіргіш машиналарды жастар ө ртеп жіберді. Қ ақ тығ ысудың барысында Е. Сыпатаев жә не С. Савицкий деген азаматтар қ аза тапты. Ү кімет органдары алаң ғ а шығ ушыларғ а қ арсы кү ш қ олдана бастады. Алматығ а басқ а жерлерден арнайы ә скери бө лімдер ә келінді. Бейбіт шеруді басып-жаншу кезінде тә ртіп сақ тау органдары заң дылық ты ө рескел бұ зып темір таяқ тарды, сапер кү ректерін, иттерді пайдаланды. Жастарды прокурордың шешімінсіз тү рмеде ұ стап, партия органдары қ ұ қ ық қ орғ ау органдарына айыптау қ орытындыларын тезірек шығ ару жө нінде қ ысым жасады.

1987 жылғ ы шілдеде КОКП Орталық Комитеті “Қ азақ республикалық партия ұ йымдарының ең бекшілерге интернационалдық жә не патриоттық тә рбие беру жұ мысы туралы” арнайы қ аулы қ абылдады. Онда 1986 жылғ ы желтоқ сандағ ы оқ иғ а Қ азақ стандағ ы ұ лтшылдық тың кө рінісі деп бағ аланды. Бірақ кейіннен бұ л шешім қ ате деп табылды. Ө йткені қ азақ халқ ы ешуақ ытта ұ лтшыл болып кө рген емес еді. Мә селені Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есі жанынан арнайы қ ұ рылғ ан Мұ хтар Шаханов бастағ ан комиссия тексерді. Оның барысында, қ азіргі кезең нің талабымен қ арағ анда, алғ аш рет демократия жә не жариялылық жағ дайындағ ы халық тың еркіндік ү шін кө терген талабы мен ескі партиялық ойлау арасындағ ы қ ақ тығ ыстың болғ андығ ы ашып кө рсетілді.

Қ азақ жастарының 1986 жылғ ы желтоқ сандағ ы бас кө теруінің тү рі ұ лттық болғ анымен мазмұ ны ұ лтшылдық емес еді. Ол басқ а халық тарғ а, соның ішінде орыс халқ ына қ арсы бағ ытталмағ ан болатын. Бұ л ереуіл саяси сипаттағ ы бейбіт демонстрация еді, мемлекеттік қ ұ рылысты қ ұ латуғ а шақ ырғ ан жоқ ты. Бірақ республиканың жә не орталық тың партиялық -бюрократиялық қ ұ рылымы тарапынан ол экстремистік (Экстремист – шектен шық қ ан кө зқ арасты жақ таушы) пиғ ылдағ ы ұ лтшыл жастар тобының бү лігі деп бағ аланды. Ө мір сү ріп тұ рғ ан жү йе оны “Қ азақ ұ лтшылдығ ы” деп айыптауғ а дейін барды.

Желтоқ сан оқ иғ асы бойынша тергеу барысында 99 адам сотталды, 264 адам жоғ ары оқ у орындарынан, 758 адам комсомолдан шығ арылды. 1164 комсомол мү шесіне, 210 партия мү шесіне ә ртү рлі жаза берілді, 52 адам КОКП қ атарынан шығ арылды. Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулық сақ тау жә не Кө лік министрліктерінен 309 адам жұ мыстан босатылды, жоғ ары оқ у орындарының 12 ректоры қ ызметінен алынды.

Алматыдағ ы желтоқ сан оқ иғ асынан кейін Г. В. Колбиннің саясатының қ атаң жә не валюнтаристік бағ ытына жол берілді. Басшылық жү йесінде ү лкен кадрлық тазалау жү зеге асырылды, мә дениет пен баспасө зге бақ ылау кү шейді, жоғ арғ ы оқ у орындарына студенттер Қ азақ стандағ ы ұ лттардың алатын проценттік ү лесіне сай қ абылдана бастады. Орталық қ а жіберілетін фондыларды азайту нә тижесінде қ ол жеткен ө згерістерге жалғ ан сипаттама берілді.

Осылайша «қ айта қ ұ рудың » алғ ашқ ы кезең інің нә тижелері экономиканы жә не қ оғ амдық -саяси ө мірді жоғ арыдан жү зеге асырылғ ан жең іл-желпі шаралармен реформалау мү мкін еместігін айдан-айқ ын кө рсетті. 1988 жылдан бастап Коммунистік партия тарапына сындар айтылып, жаң а қ оғ амдық ұ йымдар қ ұ рыла бастады. 1987 жылы тамызда тұ ң ғ ыш тә уелсіз ұ йым - ә леуметтік-экологиялық «инициатива» бірлестігі қ ұ рылып, ол ө зінің алдына соғ ысқ а қ арсы тұ ру, экологияны, бейбітшілікті қ орғ ау, қ оғ амды демократияландыру мақ сатын қ ойды. Жұ мысшы қ озғ алысы да елеулі саяси кү шке айналды. Оның қ атарында Қ арағ анды кө мір бассейнінің шахтерлары ерекше роль атқ арды. 1989 жылы Жаң аө зендегі оқ иғ а ә леуметтік-экономикалық саладағ ы кө кейтесті мә селелерді кө терді.

Бір ерекше айтып кететін жағ дай, қ айта қ ұ ру жағ дайында бұ қ аралық хабарлама органдары елдегі, соның ішінде Қ азақ станда болып жатқ ан жағ дайларды, ө згерістерді ешқ андай бү кпесіз ашық жариялап отырды. Ә сіресе, республикада орын алғ ан ә леуметтік жә не ұ лттық қ айшылық тар жө нінде жан-жақ ты айтылды. Соның арқ асында халық тың азаматтық жә не ұ лттық сана-сезімі едә уір ө сті. Қ оғ амда орын алғ ан жұ мыссыздық, балалар ө лімі, халық тың мә дени-тұ рмыстық, ү й-жай жө нінде ә леуметтік зерттеулер жү ргізіліп, оның қ орытындылары ашық жарияланып отырды. Мұ ның ө зі бұ қ ара халық тың саяси-ә леуметтік белсенділігін кү шейтуге кө мектесті. Қ айта қ ұ ру барысында қ азақ халқ ы ө зінің тарихы, ұ лттық қ айта даму, ана тілі, мемлекеттік егемендік алу жө нінде талаптарын қ оя бастады, бұ л мә селелер жаң а қ ырынан кө рініс тапты.

Біздің қ оғ амымызда демократиялық қ атынастардың одан ә рі терең деп ө рістеуі кең естердің қ ызметінен айқ ын кө ріне бастады. “Барлық ө кімет Кең естерге берілсін! ” деген ұ ран жанданды. Бұ л мә селені бастапқ ы кезде кең естерге партия басшылығ ын кү шейту арқ ылы шешу ү шін кү ш салынды, бірақ одан ештеме шық пады. Ө йткені, компартияның қ ызметінде елеулі кемшіліктер мен тоқ ыраушылық орын алды. Алайда, осығ ан қ арамастан, 1987 жылғ ы шілде айында алғ аш рет Қ азақ станда жергілікті кең естерге халық депутаттарын сайлау округтер бойынша кө п мандатты негізде іске асырылды. Республиканың 19 ауданында кө п мандатты округтік сайлау барысында депутаттық қ а кандидат болып 2270 адам ұ сынылды. Оның 1701-і депутат болып сайланып, қ алғ андары резерв ретінде қ алдырылды. 185 ауылдық жә не селолық кең естерге 6291 депутат сайланды, ал 1928 адам резервке кіргізілді. Жаң а сайлау жү йесі бойынша Шығ ыс Қ азақ стан облысы ең беккерлері арасында КСРО Ғ ылым Академиясы ә леуметтану институтының зерттеуі жү ргізілді. Сайлаушылардың басым кө пшілігі бұ л жаң а тә ртіпті мақ ұ лдады. Ө йткені, кө птеген ең бек ұ жымдары депутаттық қ а кандидат етіп ө здерінің қ алаулыларын ұ сынуғ а қ олдары жетті, ал кандидаттар бұ қ ара халық пен кездесу барысында ө здерінің бағ дарламаларын анық тауғ а, онымен ең бекшілерді жан-жақ ты таныстыруғ а мү мкіндік алды.

1988 жылғ ы шілде-тамыз айларында ө ткен Бү кілодақ тық ХІХ партия конференциясында Кең ес қ оғ амының саяси жү йесіне реформа жү ргізу қ ажеттігі атап кө рсетілді. Онда ең басты мә селе – халық депутаттары Кең естерінің толық қ анды ө кіметін барлық жерлерде қ айтадан қ алпына келтіру кө зделді. Конференцияның шешімдеріне сә йкес қ ысқ а уақ ыт ішінде ең жоғ арғ ы мемлекет органдарын қ айта қ ұ ру жоспарланды. Ол 1988 жылғ ы 1 желтоқ санда қ абылданғ ан “КСРО Конституциясына қ осымша ө згерістер енгізу туралы” жә не “КСРО халық депутаттарын сайлау” жө ніндегі заң дарда ө зінің шынайы кө рінісін тапты.

Толғ ағ ы жеткен мә селелерді ө зі шешуге республиканың қ ұ қ ылы болуы Қ азақ станның ө ткен кезең інде жіберілген ағ аттық тарын тү зетуге мү мкіндік туғ ызды. 1988 жылы Қ азақ стан Компартиясы Орталық Комитетінің қ аулысымен 30-40-жылдары жә не 50-жылдардың бас кезінде сотталғ ан жә не жазағ а ұ шырағ ан халқ ымыздың даң қ ты ө кілдерінің есімі халқ ына қ айтарылды. Ә сіресе Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лының, Ахмет Байтұ рсыновтың, Мағ жан Жұ мабаевтың, Жү сіпбек Аймауытовтың, Міржақ ып Дулатовтың шығ армашылық мұ раларының ақ талуы жұ ртшылық арасында зор қ олдауғ а ие болды. Сө йтіп, қ азақ халқ ының аталғ ан бес арысы 1988 жылы ресми ақ талды.

«Қ айта қ ұ рудың » екінші кезең і 1989 ж. кө ктемдегі сайлауғ а байланысты басталды. Сайлау науқ аны кезінде нарық тық экономикағ а жә не меншікке кө шу ү шін, ұ лттық республикалар мен аймақ тардың қ ұ қ ығ ын кең ейту ү шін белсенді кү рес басталды. Демократиялық процесстердің даму барысында кө рнекті рө л атқ арғ ан 1989 ж. наурыз айында ө ткен КСРО халық депутаттарының І съезі болды. Осы съезде Г. В. Колбин одақ тық халық бақ ылау комитетінің тө рағ асы болып тағ айындалып, Мә скеуге кетті. Оның орнына осы жылғ ы шілдеде Н. Ә. Назарбаев сайланды.

Саяси ө мірде болғ ан ө згерістер ұ лттық сананың оянуын туғ ызды. Мұ ның айқ ын кө ріністерінің бірі ядролық қ аруғ а қ арсы халық тық қ озғ алыс болды. 1989 ж. ақ пандағ ы республика жұ ртшылығ ының жиынында тұ ң ғ ыш «Невада-Семей» қ озғ алысының бастамасы салынды. Оны белгілі қ оғ ам қ айраткері, ақ ын О. Сү лейменов басқ арды. Бұ л қ озғ алыс бү кіл Қ азақ стан халқ ы тарапынан қ олдау тауып, осы жылдың 6 тамызында Семей облысы Қ арауыл ауылында ө ткен жиында КСРО мен АҚ Ш-тың халық тары мен Президенттеріне ядролық сынауғ а бірлесіп мораторий жариялау қ ажеттігі жө нінде ү ндеу қ абылдады. Одақ тық ү кімет Семей полигонындағ ы жарылысты азайтуғ а мә жбү р болып, 1989 ж. полигонда жоспарланғ ан 18 жарылыстың 11-ін тоқ татты. «Невада-Семей» қ озғ алысының бастамасы бойынша 1990 ж. мамырда Алматыда ә лемдегі барлық антиядролық қ озғ алыстардың барлық ядролық державаларда қ аруды сынауды толық тоқ тату жолындағ ы кү ш-жігерін біріктіру мақ сатында «Дү ние жү зінің сайлаушылары ядролық қ аруғ а қ арсы» деген халық аралық конгресс ө тті.

Елдегі жү ріп жатқ ан саяси реформаның екінші кезең і – республикаларды, ө лкелерді, облыстарды, қ алаларды, аудандар мен округтерді басқ арудың жаң а жү йесін қ ұ ру еді. Ондағ ы негізгі мақ сат – бұ қ ара халық ө кілдері органдарының рө лін тек орталық та ғ ана емес, сондай-ақ жергілікті жерлерде де кө теру болатын. Оны тә жірибе жү зінде іске асыру ү шін партия комитеттерің бірінші хатшылары халық депутаттары Кең есінің тө рағ аларына ұ сынылды. Бірақ мұ ндай ө згеріс барлық жерлерде бірдей міндетті еместігі айтылды. Міне, осының нә тижесінде 1990 жылғ ы жергілікті кең естер сайлауының қ орытындысы бойынша Қ азақ станда 9 қ алалық жә не аудандық Кең естерге кандидаттар бө лек-бө лек сайланды.

Жаң а тә ртіпке сә йкес 1990 жылғ ы наурызда Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есіне сайлау ұ йымшылдық пен ө тті. Онда Қ азақ стан Компартиясы Орталық Комитетінің 1-ші хатшысы Н. Ә. Назарбаев Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есінің тө рағ асы болып сайланды. Осыдан кө п кешікпей-ақ орталық тағ ы сияқ ты біздің республикамызда да президенттік қ ызмет енгізілді. Сө йтіп, 1990 жылғ ы 24 сә уірде Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есі Н. Ә. Назарбаевты республиканың тұ ң ғ ыш президенті етіп сайлады. Н. Ә. Назарбаевтың президент болып сайлануы республикада саяси-экономикалық мә селелерді шешуде жаң а идеялардың ө рістеуіне ық палын тигізді. Оның бастамасымен Қ азақ станда елді басқ ару ісіне кө птеген жаң алық тар, халық шаруашылығ ын басқ арудың барлық сатыларында сапалы жаң а ө згерістер енгізілді. Республика Жоғ арғ ы кең есі 1986 ж. 17-18 желтоқ санда Алматыда болғ ан оқ иғ ағ а байланысты жағ дайларғ а тү пкілікті бағ а беру жө нінде арнайы комиссия қ ұ рды.

Қ оғ амды демократияландыруда халық депутаттары Кең есінің заң шығ ару қ ызметі маң ызды рө л атқ арды. Бұ л салада он екінші шақ ырылғ ан Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есі (1990 ж. сә уір) жетекші орын алды. 1990-1991 жж. қ абылданғ ан республика заң дарында ә рбір адамның бостандық тары мен адамгершілік қ асиеттерін кө рсетуіне қ ажетті жағ дайларды қ амтамасыз етуге зор кө ң іл бө лінді. Қ алыптасқ ан жағ дайдың талаптарына сай республика заң дарын жаң арту қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ ру жолындағ ы елеулі қ адам болды. Заң дар Қ азақ станның саяси жә не экономикалық егемендігін іс жү зінде нығ айтуғ а, демократия жолына бү кіл саналы кү штерді топтастыруғ а бағ ытталды. Олар азаматтардың қ ұ қ ық тарын едә уір кең ейтіп, республиканы мекендейтін барлық ұ лттар ө кілдерінің талап-тілегіне жауап беретін еді. Республика парламентінің қ азақ тіліне мемлекеттік тіл дә режесін берген “Қ азақ КСР-нің тіл туралы заң ын” 1989 ж. қ ыркү йекте қ абылдауы маң ызы зор оқ иғ а болды.

Елде жү зеге асырылып жатқ ан демократиялық ө згерістер бұ қ ара халық арасында ә ртү рлі кө зқ арастардың, тү рлі қ оғ амдық пікірлердің ашық айтылуына жә не бірқ атар саяси партиялар қ ұ рылып, олардың еркін жұ мыс істеуіне жағ дай жасалды. Мысалы, 1990 жылы Қ азақ стан социал-демократиялық партиясы қ ұ рылды. Бұ л партияның алдына қ ойғ ан басты мақ саты – республикалық парламент сайлауына қ атынасып, оның қ ұ рамына ө здерінің ө кілдерін депутат етіп ө ткізу еді. Сондай-ақ, партия қ оғ амдағ ы жеке меншікті мойындады жә не ө зінің қ ызметінде кә сіпкерлікті қ олдап отыруды кө здеді.

1990 жылы Қ азақ станда “Азат” азаматтық қ озғ алысы қ алыптасты. Оның басты мақ саты - Қ азақ станның мемлекеттік тә уелсіздігін, заң алдында барлық азаматтардың тең қ ұ қ ық тылығ ын, ә леуметтік ә ділеттілікті қ орғ ау болды. Одан басқ а республикада “Алаш”, “Желтоқ сан”, т. б. саяси қ озғ алыстар пайда болды. Мұ ның ө зі Қ азақ станда кө ппартиялық жү йенің қ алыптаса бастағ анын кө рсетті.

Қ орыта келгенде, ХХ ғ асырдың 70-ші – 80-ші жылдары қ оғ амдық -саяси ө мірдегі жә не ә леуметтік-экономикалық дамудағ ы теріс қ ұ былыстар одан ә рі ө сіп, қ оғ амдағ ы қ айшылық тар мейлінше шиеленісе тү сті. Сол кездегі кү шпен ұ стап тұ рғ ан кең естік тоталитарлық жү йенің қ ұ лдырауы жағ дайында басқ аша болуы мү мкін де емес еді. 1985 жылдан басталғ ан қ оғ амдық -экономикалық ө мірді қ айта қ ұ ру, горбачевтік социализмді “жаң арту” ә рекеттері ешқ андай оң нә тиже бермеді, КСРО-ны тө ніп келе жатқ ан терең дағ дарыстан қ ұ тқ ара алмады жә не қ ұ тқ ара да алмайтын еді. Керісінше, кең естік ә міршіл-ә кімшіл жү йе тоқ ырауғ а ұ шырап, қ оғ амның барлық салаларын қ амтығ ан дағ дарыс одан ә рі терең дей тү сті.

⇐ Предыдущая 37 38 39 40 414243 44 45 46 Следующая ⇒