Дәріс 13. Қоғамдық-саяси дамудағы алға басулар.

Дә ріс 13. Қ оғ амдық -саяси дамудағ ы алғ а басулар.

Жоспар

1. Қ азақ стан Республикасының қ оғ амдық -саяси дамуы.

2. Қ азақ стан - ә лемдік қ ауымдастық та.

Қ азақ стан Республикасының егемендігінің жариялануы жә не мемлекеттік тә уелсіздік алуы, бірпартиялық ө ктемдіктің жә не социалистік саяси жү йенің ыдырауы демократиялық принциптер негізінде қ ызмет жасайтын сан алуан саяси партиялар мен қ оғ амдық бірлестіктердің қ ызметіне жол ашты. Кө ппартиялық жү йеге ө тумен республика халық тарының мақ сат-мү дделерін, талап-тілектерін жү зеге асыру жолында қ ызмет жасағ ан саяси партиялар қ алыптасты. Жаң адан қ ұ рылғ ан қ оғ амдық бірлестіктер мен саяси партиялар қ оғ амдық -саяси ө мірді демократияландыру, саяси ә р алуандық, халық тың ә р тү рлі ә леуметтік топтарының мү дделері мен қ ұ қ ық тарын қ орғ ау, тұ рақ ты ә леуметтік-экономикалық дамуғ а қ ол жеткізу мақ сатында кең інен қ ызмет жасады. 1990 ж. 1 наурызғ а қ арай республикада 100-ге жуық қ оғ амдық ұ йым қ ызмет істеп тұ рды.

1991 жылы тамыз айында Мә скеуде мемлекеттік тө ң керіс жасау ә рекеті болды. Оғ ан КОКП Орталық Комитетінің кейбір жетекшілері қ атысты. Мұ ның ө зі партияның, оның басшы органдарының беделін тү сірді. Бұ л жағ дай Қ азақ стан Компартиясының жұ мысына теріс ә серін тигізді. Сө йтіп, 1991 жылғ ы қ ыркү йек айында ө ткен республика Компартиясының тө тенше съезінде оның қ ызметі тоқ татылды. Ө зін Компартияның ісін жалғ астырушымыз деп санайтын Қ азақ стан социалистік партиясы қ ұ рылды. Оның қ ұ рамында сол кезде 50-60 мың мү шесі болды. 1992 жылы наурызда Қ азақ стан социалистік партиясының кезекті съезі ө тті. Съезд республикадағ ы саяси, ә леуметтік-экономикалық жағ дай жә не партияның таяудағ ы міндеттері, партияның бағ дарламасы мен жарғ ысына ө згерістер мен толық тырулар енгізу сияқ ты мә селелерді талқ ылады.

1991 жылы қ азанда жетекшілері О. Сү лейменов пен М. Шаханов болғ ан Қ азақ стан Халық Конгресі партиясы қ ұ рылды. Сондай-ақ, бірқ атар коммунистер бұ рынғ ы Қ азақ стан Коммунистік партиясының қ ызметін қ айтадан қ алпына келтіруге ә рекет жасады.

Барлық саяси партиялар мен қ оғ амдық қ озғ алыстардың алдында тек демократиялық жолмен, Конституция талабына сай қ ызмет ету мақ саты қ ойылды. Олар парламенттік партияларғ а айналу, сайлаушылардың кө п дауысына ие болу ү шін кү рес жү ргізді. Бұ л саяси партиялар мен қ оғ амдық қ озғ алыстар тек қ ұ қ ық тық жағ дайда ө зара тү сінісу, келісу арқ ылы байланыс жасап отыруғ а тырысты.

Қ айта қ ұ ру жағ дайында Қ азақ станның қ оғ амдық ұ йымдарында да сапалық жаң а ө згерістер іске асты. 1991 жылы қ азан айында Қ азақ стан комсомолының кезектен тыс ХҮ ІІІ съезі болып ө тті. Съезд делегаттары республика комсомолын Қ азақ станның жастар одағ ына ауыстыру жө нінде шешім қ абылдады. Оның алдында республика жастарының қ ұ қ ық тары мен мү дделерін қ орғ ау міндеті қ ойылды.

Осы кезде кә сіподақ тың жергілікті, ә сіресе, бастауыш ұ йымдарының рө лін кө теруге ерекше мә н берілді. Олар ө здерінің мұ шелерінен жиналғ ан қ аржыларды ұ йым қ ажетіне жұ мсауғ а толық ерік алды. Қ азақ стан Орталық кә сіподақ комитеті жә не облыстық кә сіподақ комитеттері салалы кә сіподақ Кең естері болып қ айтадан қ ұ рылды. Соң ғ ы жылдардағ ы кә сіподақ ұ йымдарының негізгі қ ол жеткен табысы – ол ә р тү рлі саяси жә не мемлекеттік ұ йымдардан тә уелсіздік алды. Бұ қ ара халық тың мү ддесін қ орғ ауда олар кө птеген ә леуметтік-экономикалық мә селелерді мемлекеттік жә не шаруашылық органдарымен тең дә режеде келісе отырып шеше алатын жағ дайғ а қ олдарын жеткізді.

Сондай-ақ бұ л жылдары ә йелдер кең есіне балама ұ йымдар ә деттен тыс тө меннен пайда болды. Солдат аналарының комитеті, Қ азақ стан мұ сылман ә йелдерінің лигасы, кө п балалы аналар, жанұ ялар одағ ы, “Айша”, “Ақ отау” жә не Іскер ә йелдер қ ауымдастығ ы қ ұ рылды. Сө йтіп, республикада 1991 жылы барлығ ы 120-дан астам дербес қ оғ амдық негізде бірлестіктер жұ мыс істеді.

Бұ л жоғ арыда аталғ ан фактілердің барлығ ы ХХ ғ. 80-ші жылдардың 2-ші жартысында қ оғ амды қ айта қ ұ ру барысында Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси ө мірінде демократиялық қ атынастардың кең ө ріс ала бастағ анын кө рсетеді.

Қ оғ амдық -саяси қ озғ алыстардың ішінен «Азат» (1990 ж. 1 шілде), «Поколение» (1992 ж. 24 қ араша), «Лад» (1993 ж. мамыр), «Азамат» азаматтық қ озғ алысы (1996 ж. 20 сә уір) кең кө лемді қ ызметімен ерекшеленді. Қ азақ станда қ оғ амдық бірлестіктердің қ алыптасуының келесі кезең інде Қ азақ станның либералдық қ озғ алысы (1997 ж. мамыр), «Қ азақ станның болашағ ы ү шін» (1998 ж. ақ пан) жастар қ озғ алысы, «Қ азақ стан – 2030 ү шін» (1998 ж. 6 қ азан) қ оғ амдық қ озғ алысы, «Ө рлеу» (1998), «Ақ жол» қ оғ амдық қ озғ алыстары (1998), Қ азақ станның демократиялық таң дауы қ оғ амдық бірлестігі (2002), т. б. қ ұ рылды. 1989-1994 ж. аяғ ында Қ азақ станда 500-ге жуық қ оғ амдық бірлестік Қ Р Ә ділет министрлігінде тіркелді. 1998 ж. олардың саны 1500-ден асты, ал 2001 жылдың аяғ ына қ арай елде 1700-ден астам ресми тіркеуден ө ткен қ оғ амдық бірлестік қ ызмет жасады.

Қ азақ стан Республикасы тә уелсіздік алғ аннан кейін елде кө ппартиялық жү йе қ алыптасты. Қ азақ станның социал-демократиялық партиясы (1990 ж. 26 мамыр), Қ азақ станның социалистік партиясы (1991 ж. 7 қ ыркү йек), Қ азақ стан халық конгресі партиясы (1991 ж. 5 қ азан), Қ азақ станның республикалық («Азат») партиясы (1991 ж. 4 қ ыркү йек, 1999 ж. 29 мамырда «Алаш» ұ лттық партиясы болып ө згерді), Қ азақ стан коммунистік партиясы (1991 ж. қ азан), Қ азақ стан халық бірлігі партиясы (1993 ж. 6 ақ пан), Қ азақ стан халық тық -кооперативтер партиясы (1994 ж. 15 желтоқ сан), Қ азақ стан дә уірлеу партиясы (1995 ж. 27 қ аң тар), Қ азақ станның демократиялық партиясы (1995 ж. 1 шілде), Республикалық ең бек саяси партиясы (1995 ж. 18 қ ыркү йек), т. б. қ ұ рылды.

Кө ппартиялық ты қ ұ қ ық тық жағ ынан реттеу Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 5 бабында, сондай-ақ, Қ азақ стан Республикасының «Қ оғ амдық бірлестіктер туралы» (31. 5. 1996) жә не «Саяси партиялар туралы» (2. 7. 1996) Заң дарында қ амтамасыз етілді. Қ азақ станның кө ппартиялық жү йе дамуының келесі кезең інде Қ азақ станның азаматтық партиясы (1998 ж. 17 қ араша), Қ азақ стан республикалық халық тық партиясы (1998 ж. 17 желтоқ сан), Қ азақ станның аграрлық партиясы (1999 ж. 6 қ аң тар), Республикалық «Отан» партиясы (1999 ж. 19 қ аң тар), «Азамат» демократиялық партиясы (1999 ж. 27 наурыз), Қ азақ стан ә йелдерінің демократиялық паартиясы (1999 ж. 21 маусым), Қ азақ стан патриоттарының партиясы (2000 ж. 1 шілде) қ ұ рылды. 2002 жылдың 2-ші жартысында Қ азақ станның бірлескен демократиялық, Қ азақ станның «Ақ жол» демократиялық партиясының қ ұ рылтай съездері болып ө тті. 2002 ж. 15 шілдеде қ абылданғ ан «Саяси партиялар туралы» жаң а заң да саяси партиялардың қ ұ қ ық тық негіздері, олардың қ ұ қ ық тары мен міндеттері, қ ызметінің кепілдіктері белгіленді, саяси партиялардың мемлекеттік органдармен жә не басқ а ұ йымдармен қ атынастары реттелді. Кө ппартиялық институтының пайда болуы елде азаматтық қ оғ ам орнатудың маң ызды белгілерінің бірі. Бұ л қ оғ амның саяси жү йесінің тиімділігін, елде демократияның орнық қ анын, саяси қ ұ қ ық тардың қ амтамасыз етілгенін дә лелдейді. 2002 ж. елімізде 16 партия тіркелді.

«Саяси партиялар туралы» Заң ғ а 2002 ж. ө згертулер енгізілуіне байланысты, 2003 ж. Қ азақ станның азаматтық партиясы, Қ азақ станның аграрлық партиясы, Қ азақ станның «Ақ жол» демократиялық партиясы, Қ азақ стан коммунистік партиясы, Республикалық «Отан» саяси партиясы, Қ азақ стан патриоттарының партиясы, Қ азақ стан социал-демократиялық «Ауыл» партиясы қ айта тіркеуден ө тті.

Қ азақ стандағ ы саяси партиялар мен қ оғ амдық бірлестіктер ә леуметтік ә ділдік, демократиялық қ ұ қ ық тық мемлекет пен азаматтық қ оғ ам, ұ лтаралық жә не азаматтық келісім орнатуғ а жә рдемдесіп, Қ азақ станның тұ рақ ты дамуына, ө зекті қ оғ амдық мә селелердің шешілуіне ү лесін қ осып келеді. Саяси партиялардың кө пшілігі Республика президентінің алғ ан бағ ытын, оның жү ргізіп отырғ ан саясатын жақ тайтындар болып саналады.

Қ азақ станның тә уелсіздікке қ ол жетуімен қ азақ халқ ының рухани ө мірінде жаң а мә дени процестер кең інен ө ріс алды. Халық қ а білім беру, ғ ылым мен мә дениет ө з дамуының даң ғ ыл жолына шық ты. Олар бұ рынғ ы Кең ес Одағ ы кезең індегі партиялық идеология мен саяси қ ағ идалардың қ ыспағ ынан қ ұ тылды.

Ө тпелі кезең нің қ иыншылық тарына қ арамастан Қ азақ станда білім жү йесінде кө птеген оң ө згерістер орын алды. Соң ғ ы жылдары оқ у мазмұ ны ө згерді, білім стандарттары жасалды, оқ ытудың жаң а ә дістемесі енгізілді. Бірың ғ ай орта мектептермен қ атар гимназиялар, лицейлер, жеке жә не авторлық мектептер ашылып, жұ мыс істей бастады. Кө птеген жаң а оқ улық тар шығ арылды. Мектептерде бұ рын КСРО тарихы оқ ытылып келсе, енді қ азақ халқ ының ө з тарихы терең талданып оқ ытылатын болды.

Қ азақ станның Білім жә не ғ ылым министрлігінің мә ліметтері бойынша 2000/2001 оқ у жылында елде жалпы білім беретін мектептердің саны 8007 болғ ан. Олардың 3545-і (44, 2%) қ азақ, 2356-сы (29, 4%) орыс, 13-і ұ йғ ыр, 81-і ө збек, 3 тә жік, 1 украин мектебі. Соң ғ ы жылдары республикада қ азақ тілінде оқ итын оқ ушылардың саны едә уір артып, 2003 жылы олар барлық мектеп оқ ушыларының 54, 4%-ін қ амтығ ан. Республика мектептерінде техникалық ақ параттық жә не телекоммуникациялық технологияларын енгізуде де оң қ адамдар ө ріс алды. 2001 жылы орта білім беру жү йесін ақ параттандырудың бірінші кезең і негізінен аяқ талды, нә тижесінде 58 оқ ушығ а бір компьютерден келген. “Интернет-мектепте” бағ дарламасы аясында 1414 оқ у орны, оның ішінде 868 ауыл мектебі ақ парат желісіне қ осылғ ан. Жалпы білім беретін мектептерді «интернеттендіру» жө ніндегі жұ мыстар белсенді тү рде жалғ астырылып келеді. Бү гінде интернет жү йесіне ауыл мектептерін қ осқ анда, мектептердің 95 % қ осылды.

Тә уелсіздік алғ ан жылдар ішінде 388 мектеп пайдалануғ а берілді. Соң ғ ы он жылда (1997-2007 жж. ) білім саласын мемлекеттік қ аржыландыру кө лемін 6, 7 есе арттыруғ а қ ол жеткізілді. (Тә уелсіздіктің 16 жылдығ ына арналғ ан салтанатты жиналыстағ ы Қ Р Президенті Н. Назарбаевтың сө зінен. /Егемен Қ азақ стан. 15. 12. 2007 ж. ).

Жылма жыл мұ ғ алімдердің жалақ ысы 30 пайызғ а кө теріліп келеді. 2006 жылдан бері жоғ ары оқ у орындарының таң даулы 200 оқ ытушысына конкурстық негізде қ ұ ны 15 мың АҚ Ш долларына тең «Жоғ ары оқ у орнының ү здік оқ ытушысы» гранты тапсырылып жү р. Жыл сайын республикалық бюджет қ аржысының есебінен 30 мың нан астам педагогтың қ айта дайындық тан ө туі мен біліктілігінің арттырылуы жү зеге асырылуда.

Еліміз егемендік алғ ан жылдары жоғ ары жә не орта арнаулы білім беретін оқ у орындарында да бірсыпыра жаң а ө згерістер орын алды. Республиканың жетекші оқ у орындары - ә л-Фараби атындағ ы Қ азақ ұ лттық университеті, Абай атындағ ы Алматы университеті, Қ азақ ұ лттық техникалық университеті жә не басқ алар Қ азақ станның тә уелсіз ішкі жә не сыртқ ы саясатын жү ргізуге қ абілетті маман кадрлар даярлайтын жаң а факультеттер ашты. Тү ркістандағ ы Ахмет Яассауи атындағ ы халық аралық қ азақ -тү рік университеті, Сыртқ ы істер министрлігі жанынан Дипломатиялық Академия ашылып, жұ мыс істеп жатыр. 1997 жылы республикада мемлекеттік 53 жоғ ары білім беретін жә не 40-тан астам жеке меншік жоғ ары оқ у орындары жұ мыс істеді. 2002 жылы мемлекеттік жоғ ары оқ у орындары 47-ге дейін азайды, оғ ан керісінше мемлекеттік емес жоғ ары оқ у орындарының саны 160-тан асты. 2003 жылы Қ азақ стан Білім жә не ғ ылым министрлігінің шешімімен 43 мемлекеттік, 130 жеке жоғ ары оқ у орындары қ алдырылды.

Қ азақ станның тә уелсіздік алуымен байланысты халық қ а білім беру саласында халық аралық қ арым-қ атынас кең ейді. Бү гінгі кү ндері мың дағ ан оқ ушылар, студенттер жә не аспиранттар оқ уларын шет елдерде жалғ астырып жатыр. Осы мақ сатта Қ азақ стан Президенті жанынан “Болашақ ” бағ дарламасы бойынша арнаулы қ ор қ ұ рылып, республиканың жоғ ары оқ у орындарынан жыл сайын жү здеген студент шетелдерге, соның ішінде АҚ Ш-қ а, Ұ лыбританияғ а, Францияғ а, Қ ытайғ а, Тү ркияғ а жә не т. б. жерлерге оқ уғ а жіберіледі. Қ азақ стан мемлекет есебінен жылына 3 мың студентті ә лемнің 25 университетіне оқ уғ а жіберуде. Соң ғ ы 13 жылда 2 мың қ азақ стандық шетелдердің жоғ ары оқ у орындарында білім алыпқ айтты (Егемен Қ азақ стан, 27. 11. 2007). Бү гінде жалпы саны 20 мың нан асатын қ азақ стандық шетелдерде білім алуда. Олар Қ азақ станның кадрлық ә леуетінің перспективалық негізі болады (Егемен Қ азақ стан. 15. 12. 2007).

2000 жылдан бастап қ азақ стандық ғ ылымды қ аржыландыру 7 есеге артты. Бү гінде Қ азақ станда бір мың жұ мыс істеушіге 3 ғ алымнан келеді, ал енді Ресейде бұ л кө рсеткіш 7, 5-ке, ЕО-да – 5, 8-ге, АҚ Ш-та – 9, 3-ке тең. Біздің дең гейді орташа еуропалық дең гейге дейін кө теру ү шін біз ғ ылымды қ аржыландыруды 2012 жылы 25 есе ұ лғ айтып, оны жылына 350 миллиард тең геге дейін жеткізуді жоспарлап отырмыз (Қ Р Президентінің Интернет-конференциясы. Егемен Қ азақ стан, 8. 06. 2007). Сондық тан да бү гінде ғ ылым жә не білім беру салаларында жоғ ары қ азақ стандық стандарттарғ а қ ол жеткізу ү шін барлық жағ дайлар жасалуда. Ғ ылымды дамытуда бірқ атар басым бағ ыттар белгіленді. Астанада арнаулы ғ ылыми зертханалар қ ұ рылды.

Кейінгі жылдары ә дебиет пен ұ лттық тілдің мә ртебесін кө теруде бірқ атар шаралар іске асырылуда. 30-шы жылдары нә убетке, жазық сыз жазағ а ұ шырағ ан ғ алымдарды, жазушыларды, мамандарды ақ тау жү зеге асты. А. Байтұ рсыновтың, М. Жұ мабаевтың, М. Дулатовтың, Ш. Қ ұ дайбердиевтің, Ә. Бө кейхановтың, Х. Досмұ хамедовтың, Ж. Аймауытовтың жә не басқ алардың кітаптары жарық кө рді. Іс жү ргізуді қ азақ тіліне кө шіру жө нінде жан-жақ ты шаралар белгіленіп, олар жү зеге асырылуда. Барлық жоғ ары жә не арнаулы оқ у орындарында қ азақ тілінде оқ ыту бө лімдері ашылды.

Экономикалық қ иындық тарғ а қ арамастан республикада мемлекеттік театрлардың бірде-бірі жабылғ ан жоқ. Қ айта жаң адан Кө кшетауда қ азақ тың музыкалық драма театры, Батыс Қ азақ стан облысында мә дениет институты, Мә дениет министрлігі жанынан кү рделі мә дениет мә селелері бойынша ғ ылыми орталық ашылды. Ө нерде менеджменттің тиімді ү лгілері ө мірге келді. Мысалы, Айман Мұ саходжаева " Солистер академиясы" оркестрін ұ йымдастырып, бү кіл музыкалық білім беруді қ айта қ ұ ру жө нінде ұ тымды жұ мыс жү ргізді. Соның нә тижесінде 1998 жылы Астана қ аласында тұ ң ғ ыш рет ұ лттық музыка Академиясы қ ұ рылды. Жә ния Ә убә кірова музыкалық мектептің негізінде колледж, ал жазушы Ә бдіжә міл Нұ рпейісов “ПЕН-клубын” ашты. Осының бә рі ө нер саласындағ ы дарынды адамдардың ө з идеяларын жү ргізу ү шін тиімді де пайдалы нысандар тауып жатқ анын кө рсетеді.

Мә дениетті дамытуда жоғ ары кә сіби мә дениет кадрлары мен мамандардың атқ аратын рө лі зор. Осы жағ дайды ескере отырып, мә дениет саласына қ ажетті кадрларды дайындау ісі республиканың 5 жоғ ары 39 орташа арнайы оқ у орындарында жү зеге асырылып келеді.

Еліміздің мә дениеті мен рухани ө рлеуіне Президент Н. Ә. Назарбаевтың 2000 жылды – Мә дениетті қ олдау жылы деп жариялауының ү лкен маң ызы болды. Бұ л жылы мә дениет мекемелерін дамытуғ а, олардың материалдық базасын нығ айтуғ а бағ ытталғ ан едә уір жұ мыстар атқ арылды. 727 мә дениет мекемелері жаң адан ашылды. Олардың қ атарында Астанада, Петропавлда, Оралда, Ө скеменде жә не Тү ркістан қ аласында ашылғ ан театрлар бар. Мә дениетті қ олдау жылының шарық тау шегі Тү ркістан қ аласының 1500 жылдық тойын тойлаумен сабақ тас келді. Бұ л ү лкен тойды дайындау жә не ө ткізу барысында Кү лтө бе, Отырар, Қ ожа Ахмет Яассауидің кесенесі, Ә зірет Сұ лтан мемлекеттік тарихи-мә дени қ орығ ы т. б. нысандар қ айтадан жаң ғ ыртылды. 2002 жылы Тараз қ аласының 2000 жылдығ ы ЮНЕСКО дең гейінде атап ө тілді.

Қ азақ стан тә уелсіздік алғ аннан бері аз уақ ыттың ішінде ұ лтымыздың мә дениетін тек ө з елімізде ғ ана емес, сонымен қ атар бү кіл ә лемге таныта бастады. 1995 жылы ЮНЕСКО ауқ ымында ұ лы Абайдың 150 жылдығ ы, ал 1997 жылы Мұ хтар Ә уезовтың 100 жылдық мерейтойлары, 1996 жылы 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө терілісінің 80 жылдығ ы, дарынды ақ ын, халық тар достығ ын жырлаушы Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық мерей тойын тойлау еліміздің тарихындағ ы жарқ ын оқ иғ а болды. Еліміздің Президенті жарлығ ымен 1997 жыл жалпыұ лттық татулық жә не саяси қ уғ ын-сү ргін қ ұ рбандарын еске алу жылы деп жарияланса, 1998 жыл – Халық бірлігі мен ұ лттық тарих жылы деп атап ө тілді. Тарих жылы 23 ірі-ірі ғ ылыми форумдардың ө ткізілуімен ерекшеленді. Соның ішінде Республика ұ лттық ғ ылым академиясы тарихында тұ ң ғ ыш рет АҚ Ш, Ресей, Қ ытай, Ө збекстан, Қ ырғ ызстан, Тү ркия, Жапония ғ алымдарының қ атысуымен отандық тарих проблемаларына арналғ ан арнайы сессия ө ткізілді. Сондай-ақ, “Жібек жолы жә не Қ азақ стан”, “А. Байтұ рсынов - ғ алым, ағ артушы, қ оғ ам қ айраткері”, “Қ азақ станмен шекаралас аумақ тардың тас дә уірі” сияқ ты халық аралық жә не кө птеген республикалық ғ ылыми конференциялар жоғ ары дең гейде ұ йымдастырылды. Республиканың барлық облыстарына, сондай-ақ, кө рші елдердің шекаралас аудандарына ірі-ірі 24 ғ ылыми экспедициялар аттандырылды. Сонымен қ атар Оң тү стік Қ азақ стан мен Жетісу ө ң ірінде, Ордабасы тарихи-мә дени аймағ ында, Орталық Қ азақ стан аумағ ында археологиялық зерттеулер жү ргізілді.

Қ азақ стан Республикасы Президентінің Жарлығ ымен 1999 жыл - Ұ рпақ тар бірлігі мен сабақ тастығ ы жылы деп жарияланды. Осымен байланысты ө ткен ғ асырлардан жеткен орасан зор мә дени-тарихи мұ раны сақ тап, оны жинақ тап келешек ұ рпақ тың игілігіне айналдыру міндеті қ ойылды. Ө йткені еліміздің аумағ ында 25 мың нан астам тарихи-мә дени объектілер бар, олардың 8 мың нан астамы мемлекеттің қ орғ ауына алынып, 10-ы ЮНЕСКО-ның Бү кіл дү ние жү зілік мұ раларды сақ тау орталығ ының жасалғ ан тізіміне енгізілген.

Қ азақ стан полиграфиялық баспаларынан тарихи-мә дени мұ раларды, ә лем ә дебиетінің ең ү здік ү лгілерін жарық қ а шығ ару жандана тү сті. Соң ғ ы жылдары “Қ азақ стан ұ лттық энциклопедиясының ” 10 томы, Н. Ә. Назарбаевтың “Ғ асырлар тоғ ысында”, “Сындарлы онжылдық ” т. б. ең бектері, 10 томдық “Тарихи жә не мә дени ескерткіштер” жинағ ы, Мұ стафа Шоқ ай шығ армаларының екі томдығ ы, Қ ытай мұ рағ аттары негізінде қ азақ тарихына арналғ ан бес кітап, бес томдық Қ азақ стан тарихының ү ш томы жарық кө рді. Қ азақ халқ ының 125 томдық ауыз ә дебиетін, “Алаш мұ расы” атты кө п томдық серияларын, Ә. Марғ ұ лан ең бектерінің 14 томдығ ын, М. Ә уезов, С. Мұ қ анов, Ғ. Мү сірепов, Ғ. Мұ стафин тағ ы да басқ а қ азақ ә дебиеті классиктерінің кө п томдық серияларын басып шығ ару қ олғ а алынды.

Алдағ ы кезең де республика мә дениетін дамыту ү шін барлық мү мкіндіктерді барынша пайдаланып, оғ ан қ олайлы жағ дай жасау міндеті тұ р. Осығ ан байланысты Президент Н. Ә. Назарбаев “Ішкі жә не сыртқ ы саясаттың 2004 жылғ а арналғ ан негізгі бағ ыттары” Жолдауында мә дениетті дамытудың нақ ты жолдарын “Мә дени-тарихи мұ раны сақ тау” деген бө лімінде ерекше атап кө рсетеді. Онда мынадай нақ ты міндеттер қ ойылғ ан:

Біріншіден, халық тың орасан мол мә дени мұ расын, соның ішінде осы заманғ ы ұ лттық мә дениетін, фольклорын, дә стү рлері мен салттарын зерделеудің біртұ тас жү йесін жасау.

Екіншіден, ұ лттық тарих ү шін ерекше маң ызы бар елеулі мә дени-тарихи жә не сә улет ескерткіштерін қ алпына келтіруді қ амтамасыз ету.

Ү шіншіден, ұ лттық ә дебиет пен жазудың сан ғ асырлық тә жірибесін қ орыту жә не кең ейтілген кө ркем, ғ ылыми, ө мірбаяндық дестелер жасау.

Тө ртіншіден, мемлекеттік тілде ә лемдік ғ ылыми ойдың, мә дениет пен ә дебиеттің ү здік жетістіктері негізінде гуманитарлық білім берудің толымды қ орын жасау.

Қ орытып айтқ анда, мұ ның барлығ ы елдің экономикасы оң ала бастағ ан тұ ста ә дебиет пен мә дениет, жалпы руханият мә селелеріне айрық ша назар аударатын кез келгендігін, еліміздің болашағ ы мә дени дамумен байланысты екендігін кө рсетеді.

2. Қ азақ стан - ә лемдік қ ауымдастық та.

Қ азақ стан тә уелсіздік алғ аннан кейін егемен мемлекет ретінде халық аралық қ атынастар жасауғ а, белсенді сыртқ ы саясат жү ргізуге кірісті. Қ азақ стан ө зінің сыртқ ы саясатында ү ш мә селеге ерекше назар аударды. Біріншіден, басқ а елдермен, соның ішінде бұ рынғ ы Одақ қ а кірген республикалармен, Азия, Тынық мұ хит, Таяу Шығ ыс аймағ ы, Еуропа елдері жә не АҚ Ш-пен халық аралық байланысты ө ркендету. Екіншіден, шет елдермен тек дипломатиялық байланыс қ ана орнатып қ оймай, сонымен қ атар, олармен мә дени-экономикалық байланысты кү шейту, сол арқ ылы алдың ғ ы қ атарлы ө ркениетті елдердің қ атарына қ осылу. Ү шіншіден, Қ азақ станның қ ауіпсіздігін сақ тау, дү ниежү зілік соғ ысты, ядролық қ аруды қ олдануды болдырмау.

Міне, осы бағ ытта 1991 жылдан бастап сыртқ ы саясат пен халық аралық қ атынастар саласында кө птеген шаралар іске асырылды. Қ азақ стан ө зінің барлық кө ршілерімен, негізгі ә ріптес мемлекеттерімен байыпты жә не болжауғ а болатындай байсалды қ арым-қ атынастар орнатты. Сыртқ ы саясаттың негізгі дің гегі – кө пвекторлық жол, яғ ни кө п бағ ыттылық. Ол – еліміздің геосаяси жағ ынан орналасуына байланысты ө мірдің ө зі талап етіп отырғ ан қ алыпты жағ дай. Ө ткен уақ ыт ішінде Қ азақ стан Республикасын дү ние жү зінің 180-нен астам мемлекеті таныды. Қ азақ стан 120-дан астам елмен дипломатиялық қ атынастар орнатты. Шет елдерде 40-тан астам дипломатиялық жә не консулдық ө кілдіктер ашылды. Ал Алматы мен Астанада 50-ден астам шетелдік елшілік пен миссия, халық аралық жә не ұ лтаралық ұ йымдардың ондағ ан ө кілдігі жұ мыс істейді.

Қ азақ стан ө зінің сыртқ ы саясатында ең жақ ын жә не ірі кө рші мемлекеттер – солтү стікте Ресеймен, ал шығ ыста Қ ытаймен тығ ыз қ арым-қ атынас орнатуғ а ерекше назар аударып келеді. Қ азақ стан мен Ресей арасында 1992 ж. 25 мамырдағ ы Достық, ынтымақ тастық жә не ө зара кө мек туралы шартқ а қ ол қ оюдың зор тарихи маң ызы бар. Екі халық тың достығ ы мен ынтымақ тастығ ын нығ айтуда 1996 ж. 27-ші сә уірде Ресей Федерациясының Президенті Б. Ельцин мен Қ азақ стан Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Алматыда кездесіп, Қ азақ стан мен Ресей бірлескен Декларациясына қ ол қ оюының маң ызы ө те зор болды. Онда Қ азақ стан мен Ресейде жү ргізіліп жатқ ан демократиялық қ айта қ ұ рулар мен саяси-экономикалық реформалардың екі ел халық тарының болашағ ы ү шін ү лкен мә ні бар екендігі атап кө рсетілді.

Ресей мен Қ азақ стан арасында ынтымақ тастық тың одан ә рі дамуында 1998 ж. 6-шілдеде Мә скеуде қ ол қ ойылғ ан мә ң гілік достық пен ынтымақ тастық туралы Декларация маң ызды рө л атқ арды. Оның негізінде екі мемлекет арасындағ ы қ аржылық ө зара келіспеушіліктерді реттеу жә не Байқ оң ыр космодромын бірлесіп пайдалану мә селелері шешілді. 2000 ж. 25 қ аң тарында Қ азақ стан Елбасы Н. Ә. Назарбаев пен Ресей Президенті В. Путиннің кездесуі болды. Онда екі жақ ты қ арым-қ атынасты одан ә рі жетілдіре тү суге жете мә н берілді. Ал 2002 ж. желтоқ санда Қ азақ стан Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Мә скеуге ресми сапары барысында екі ел арасында қ алыптасқ ан достық байланыстарды барынша терең детуге кү ш салынатыны баса айтылды. Сондай-ақ, аймақ тық жә не халық аралық кө кейкесті проблемалар тө ң ірегінде жан-жақ ты пікір алмасылды. Екі жақ ты дең гейдегі, ТМД, ЕурАзЭқ, ШЫҰ шең берлеріндегі ынтымақ тастық қ арым-қ атынастар аймақ тағ ы елдер қ ауіпсіздігінің, интеграциялануының басты кепілі болып табылатыны атап кө рсетілді.

2003 жыл Ресейдегі Қ азақ стан жылы, 2004 жыл Қ азақ стандағ ы Ресей жылы ретінде мемлекеттік дең гейде аталып ө тті. 2004 жылы екі мемлекет арасындағ ы тауар айналымы 7 млрд. долларғ а жетті, мұ ның ө зі 2003 жылғ ы сондай кө рсеткіштен 40% дерлік кө п (Егемен Қ азақ стан, 12. 01. 2005). 2005 жылдың басында Қ азақ станда тұ тастай жарғ ылық қ оры 250 миллион АҚ Ш долларынан асатын, Ресеймен бірлескен 1100 кә сіпорын болды.

Тә уелсіздік жылдары оң тү стік-шығ ыстағ ы ү лкен кө рші мемлекет - Қ ытай Халық Республикасымен тату кө ршілік жә не достық қ атынастар орнатуда едә уір табыстарғ а қ ол жетті. 1990 ж. Қ азақ стан мен Қ ытайдың темір жол арқ ылы ө зара байланысы іске асты, сө йтіп, біздің республика Тынық мұ хит жағ алауына ең қ ысқ а жолмен шығ у мү мкіндігіне ие болды. Қ азақ стан-Қ ытай қ арым-қ атынасының дамуы ө те жоғ ары қ арқ ын ала бастады. Қ азақ стан Республикасы Президентінің Қ ытай Халық Республикасына 1992 ж. тамызда барғ ан алғ ашқ ы сапарынан бастап, барлық байланыс жолдарын ашудың сә ті тү сті. Екі елдің арасында сауда соң ғ ы жылдары ондағ ан есе ө сті. 1997 ж. 25 қ ыркү йекте Алматыда ө ткен Қ азақ стан жә не Қ ытай делегациялары арасындағ ы келіссө з барысында Батыс Қ азақ стан мен Батыс Қ ытайды жалғ астыратын мұ най қ ұ бырына шығ ыстағ ы кө ршіміз тарапынан 9, 5 млрд. доллар жұ мсалатыны жө ніндегі шартқ а қ ол қ ойылды. Мұ ның ө зі саяси-экономикалық байланысты нығ айтуғ а, шекара маң ында тыныштық пен бейбіт ө мірді сақ тауғ а кепілдік берді.

1998-1999 жж. белсенді дипломатиялық ә рекеттер арқ ылы Қ ытай мен Қ азақ стан арасында тағ ы да жаң а маң ызды уағ даластық тарғ а қ ол жетті. Ең алдымен шекараны нақ тылау негізінен аяқ талды. Қ ытаймен арадағ ы шекараны айқ ындап белгілеу Қ азақ станның ұ лттық қ ауіпсіздігіне қ осымша кепілдіктер берілгенін білдірді.

Қ азақ стан Президентінің Қ ытай мемлекетіне 2002 ж. желтоқ сан айында жасағ ан сапары екі ел арасындағ ы ынтымақ тастық тың жаң а кезең ін айқ ындады. Екі мемлекет басшыларының кездесуі барысында 5 қ ұ жатқ а қ ол қ ойылды. Оның ең маң ыздысы “Қ азақ стан Республикасы мен Қ ытай Халық Республикасы арасындағ ы тату кө ршілік, достық жә не ынтымақ тастық туралы шарт” болып табылады. Сондай-ақ, бұ дан басқ а екі ел дең гейінде халық аралық ланкестікпен, сепаратизммен жә не экстремизммен кү ресте ынтымақ тастық жө нінде, екі мемлекет арасындағ ы қ ауіпті ә скери ә рекетті болдырмау туралы жә не т. б. қ ұ жаттарғ а қ ол қ ойылды. Екі арадағ ы сауда-экономикалық байланыстар жылдан-жылғ а артып, 2004 жылы оның кө лемі 3 млрд. АҚ Ш долларынан асты. Жалпы соң ғ ы жылдары Қ ХР басшыларымен ө зара кездесу, келіссө здер жү ргізу біздің елдің сыртқ ы саясатындағ ы тұ рақ ты қ ұ былысқ а айналды.

Қ азақ станның сыртқ ы саясатында АҚ Ш-пен қ арым-қ атынасының маң ызы ө те зор. АҚ Ш Қ азақ стан Республикасын тә уелсіз мемлекет ретінде танығ ан 1991 ж. 25 желтоқ саннан бастап, екі мемлекет арасында елші дә режесіндегі толық қ анды дипломатиялық қ атынастар орнады. 1991 ж. желтоқ санында Мемлекеттік хатшы Дж. Бейкер Алматығ а келіп, Н. Ә. Назарбаев жә не басқ а да ресми адамдармен келіссө здер жү ргізді. 1992 ж. кө кек айында Қ азақ станғ а Еуропадағ ы қ ауіпсіздік жә не қ арым-қ атынастар жө ніндегі АҚ Ш Конгресі комиссиясының делегациясы келді. Сол жылғ ы мамырда Қ азақ стан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев Америка Қ ұ рама Штаттарына алғ ашқ ы сапармен барды. Осы сапардың барысында: “Сауда қ атынастары жө ніндегі келісім”, “Қ аржы салымдарын ө зара қ орғ ау жө ніндегі шарт”, “Қ азақ стан Республикасы жә не АҚ Ш ү кіметтері арасындағ ы ө зара тү сіністік жө ніндегі меморандум”, “Қ ос қ абат салық салуды болдырмау жө ніндегі конвенция келісімі туралы бірлескен мә лімдемелерге” қ ол қ ойылды. Сө йтіп, екі жақ ты қ арым-қ атынастардың шарттық -қ ұ қ ылық негіздері қ аланды.

Осыдан кейінгі жылдары Қ азақ стан мен АҚ Ш қ арым-қ атынастары серпінді тү рде дамып келеді. Қ азіргі кезде АҚ Ш Қ азақ стан экономикасының аса ірі инвесторы болып отыр. Вашингтон Қ азақ станғ а Орталық Азиядағ ы тұ рақ тылық пен қ ауіпсіздік тұ ғ ыры, ө зінің осы аймақ тағ ы басты серіктесі ретінде қ арайды. 1999 ж. желтоқ сан айында Қ азақ стан Президенті Н. Назарбаев АҚ Ш-қ а тағ ы да бес кү ндік сапар жасап, екі ел арасындағ ы байланысқ а жаң а жол ашты. Екі мемлекет арасындағ ы келісім барысында ХХІ ғ. басындағ ы басымдық беретін басты бағ ыттары айқ ындалды.

Біздің мемлекетіміздің тә уелсіздігіне он жыл толуына орай жіберген қ ұ ттық тау хатында АҚ Ш Президенті Дж. Буш Қ азақ стан Халық аралық қ оғ амдастық ү шін аймақ тағ ы тұ рақ сыздық пен жанжалдарғ а қ арсы шешуші рө л атқ аратынын қ уаттады. 2001 жылы желтоқ санда Президент Н. Ә. Назарбаевтың АҚ Ш-қ а ресми сапары барысында " Жаң а Қ азақ стан-Америка қ атынастары туралы” бірлескен мә лімдемеге қ ол қ ойылды.

Сонымен қ атар, Қ азақ стан ү шін Тү ркия, Пә кістан, Ү ндістан, Иран мемлекеттерімен, сондай-ақ Азияның Жапония, Оң тү стік Корея сияқ ты жә не басқ а елдерімен ынтымақ тастық тың да мә ні ө те зор.

Қ азақ станғ а ортақ шекарасы, қ алыптасқ ан шаруашылық, тарихи жә не мә дени-этникалық байланыстары бар Орта Азиядағ ы - Ө збекстан, Қ ырғ ызстан, Тә жікстан, Тү рікменстан мемлекеттерімен тығ ыз қ арым-қ атынас жасау ө те маң ызды. Осы бағ ытта 1994 жылы Орталық Азия экономикалық қ ауымдастығ ы қ ұ рылды. Оғ ан Қ азақ стан, Ө збекстан, Қ ырғ ызстан кейіннен 1998 ж. 4-ші мемлекет Тә жікстан қ осылды. Осы елдер арасындағ ы жасалғ ан Шартқ а сә йкес Мемлекетаралық кең ес пен оның негізгі институттары – Премьер-министрлер кең есі жә не олардың тұ рақ ты органы – Атқ ару комитеті қ ұ рылды. Ортақ экономикалық кең істік туралы шартқ а қ ол қ ойылғ аннан кейінгі жылдар ішінде кө п жақ ты ынтымақ тастық тың маң ызды бағ ыттары, кө кейкесті халық аралық кү рделі мә селелер жә не республикалардың экономикалық интеграциясы бойынша 200-ден астам қ ұ жаттар қ абылданды. Солардың ішіндегі ең маң ыздысы – Орталық Азия экономикалық қ ауымдастығ ының 2005 жылғ а дейінгі интеграциялық даму стратегиясы. 2002 жылдың ақ пан айынан бастап Орталық Азия экономикалық қ ауымдастығ ы жаң а келісілген қ ұ жат негізінде “Орталық Азия ынтымақ тастығ ы” болып қ айта қ ұ рылды.

Қ азақ станның сыртқ ы саясатындағ ы басты кө ң іл аударып отырғ ан мә селелердің бірі – елдің шекаралық қ ауіпсіздігін сақ тау. Бізбен солтү стікте бірнеше мың шақ ырым шекараласатын Ресеймен, оң тү стік-шығ ыста Қ ытаймен шекараны тұ рақ тандырып бекіту ө те қ ажет іс еді. Шекара – мемлекеттік егемендіктің басты белгілерінің бірі. Сондық тан бұ л маң ызды саяси проблема Ресей мен Қ азақ стан ү кіметтері арасындағ ы кездесулерде ә лденеше рет ә ң гіме арқ ауы болды. Осының нә тижесінде екі ел арасында 1992 ж. 15 мамырда ұ жымдық қ ауіпсіздік туралы шартқ а жә не 1999 ж. 28 наурызда Қ азақ стан мен Ресей арасындағ ы Ә скери ынтымақ тастық туралы шартқ а қ ол қ ойылды. Бұ л шарттар бойынша Қ азақ стан мен Ресей ә рі қ арай да аймақ тық қ ауіпсіздікті бірлесіп нығ айту жә не қ орғ аныс саласындағ ы ынтымақ тастық ты дамыту, сө йтіп сыртқ ы саясат саласында ө зара бірлесіп ә рекет ету кө зделген. Ресей мен Қ азақ стан арасындағ ы қ ауіпсіздік жә не сыртқ ы саясат мә селесі екі ел арасындағ ы 1998 жылы шілдеде қ абылданғ ан “Мә ң гі достық жә не одақ тастық туралы декларацияда”, сондай-ақ, экономикалық ынтымақ тастық туралы алдағ ы 10 жылғ а (1998-2007 жж. ) арналғ ан экономикалық бағ дарламада ө зінің даму кө рінісін тапты. Осы келісімдер негізінде Қ азақ стан-Ресей шекара белдеулерінде делимитациялау шаралары жү ргізіле бастады. Ал 2000 жылы қ аң тарда Мә скеуде ө ткен екі мемлекет басшыларының кездесуінде басты ү ш бағ ыт туралы келісім жасалды. Біріншісі – екі ел саясатындағ ы қ арым-қ атынастың сабақ тастығ ы. Екіншісі - қ ауіпсіздік мә селесіндегі ынтымақ тастық. Ү шіншісі – шекараны нақ тылау мә селесі.

Қ азақ станның кө рші мемлекеттермен шекарасының жалпы ұ зындығ ы 15 мың ғ а жуық шақ ырымды қ ұ райды. Соның ішінде Қ азақ станның Қ ырғ ыз Республикасымен мемлекеттік шекарасы шамамен 1050 шақ ырым, Ресей Федерациясымен – 7, 5 мың нан астам шақ ырым, Туркменстанмен – 400 шақ ырым, Ө збекстанмен – 1660 шақ ырым. Ресеймен шекараны делимитациялау мә селесі 1998 жылғ ы 6 шілдеде екі ел басшыларының бірлескен мә лімдемесінен жә не сол жылғ ы 12 желтоқ сандағ ы мемлекеттік шекараны делимитациялау жө ніндегі хаттамадан басталды. Алты жыл аралығ ындағ ы қ ұ жаттарды ә зірлеумен тың ғ ылық ты айналысқ ан сарапшылар шекаралық сызық тың барлық нү ктелері бойынша ортақ келісімге келді. Қ азақ стан Президенті Н. Ә. Назарбаев пен Ресей президенті В. Путин 2005 жылғ ы 18 қ аң тарда Қ азақ стан-Ресей мемлекеттік шекарасы туралы шартқ а қ ол қ ойды. Шын мә нінде, тарихи деп бағ алауғ а болатын осы қ ұ жат бойынша екі ел ү шін де айрық ша маң ызы бар шекара мә селесі халық аралық нормаларғ а сә йкес шешімін тапты. Елбасы атап ө ткендей, “қ адым замандардан қ азақ -орыс елдері арасында шекара бірінші рет заң ды тү рде тартылып отыр”. Ә лемдегі жерү стілік ең ұ зын саналатын, жалпы аралығ ы 7591 шақ ырымды қ ұ райтын бұ л шекара сызық тары белгіленіп жә не мойындалып, екі мемлекет арасындағ ы мызғ ымас достық тың сенімді кепілі ретінде бағ аланды.

Қ азақ стан тә уелсіздік алғ аннан кейін Қ ытаймен арадағ ы шекараны заң дастыруғ а кірісті. Ө зара тү сіністік пен мү дделілік бұ рын-соң ды болмағ ан табысқ а қ ол жеткізді. 1994 жылдың сә уір айында Қ азақ стан Президенті Н. Назарбаев пен Қ ХР Премьер-министрі Ли Пэн екі ел арасындағ ы шекара сызығ ын заң дастырып, белгілеу (делимитация) жө ніндегі келісім-шартқ а қ ол қ ойды. Жалпы ұ зындығ ы 1718 шақ ырымғ а созылып жатқ ан желінің екі шағ ын учаскесінен (бұ рынғ ы Талдық орғ ан жә не Семей облыстарындағ ы) басқ асы тү гел заң жолымен бекітілді. Келесі кезектегі мә селелерді шешу ү шін делимитациялық комиссия қ ұ рылды. Жоғ ары дә режелі кездесу кезінде шекара мә селелерін толық реттеуге қ атысты келіссө здерді одан ә рі жалғ астыру жө нінде уағ даластық қ а қ ол жетті. Бұ л бағ ытта 1996-1998 жж. ү ш арнайы келісім болды. Соның нә тижесінде 1999 ж. қ арашада Цзянь-Цземинь мен Н. Назарбаев шекаралық мә селелердің толық ү йлестірілуі туралы арнайы коммюникеге қ ол қ ойылды. Сө йтіп, Қ ытаймен шекараны межелеу негізінен аяқ талды.

Сонымен қ атар, Қ азақ стан бұ л жылдары ө зінің жақ ын кө ршілері - Қ ырғ ызстанмен, Ө збекстанмен жә не Тү ркменстанмен арадағ ы шекара мә селелерін іс жү зінде тү пкілікті реттеуге қ ол жеткізді.

Шекара мә селесін Азия елдерінде тұ рақ ты шешуде Шанхай ынтымақ тастық ұ йымы (ШЫҰ ) маң ызды рө л атқ арады. 1996 жылғ ы сә уірде Шанхайдағ ы кездесу кезінде Ресей, Қ ытай, Қ азақ стан, Тә жікстан, Қ ырғ ызстан басшылары шекараларды бұ збау, олардың арасындағ ы бейтарап аймақ тық қ ашық тық ты 100 шақ ырымғ а дейін жеткізу келісіміне қ ол қ ойылды. Кейін бұ л келісімге Ө збекстан қ осылды.

“Шанхай келісімі” негізінде алты ел басшыларының жыл сайынғ ы кездесуі 1997 ж. Мә скеуде, 1998 ж. Алматыда, 1999 ж. Бішкек, 2000 ж. Душанбе, 2001 ж. Алматыда болып ө тті. Онда аймақ тық қ ауіпсіздік пен ынтымақ тастық ты нығ айту мә селелері жан-жақ ты талқ ыланып, осының нә тижесінде Декларациялар қ абылданды. 2002 жылғ ы маусымда Шанхай ынтымақ тастық ұ йымының кезекті саммиті Санкт-Петербург қ аласында болып ө тті. Оның жұ мысында ШЫҰ қ ұ рылымын орнық тыру іс жү зінде кө рініс тапты. ШЫҰ -ның Секретариаты Пекинде, ал Аймақ тық терроризмге қ арсы қ ұ рылымның штабпә тері Бішкекте орналасатын болды. Бұ л кездесуде 3 қ ұ жатқ а – ШЫҰ Хартиясына, аймақ тық терроризмге қ арсы қ ұ рылым жө ніндегі Келісімге жә не ШЫҰ -ғ а қ атысушы мемлекеттер басшыларының Декларациясына қ ол қ ойылды.

Қ азақ станның сыртқ ы саясатындағ ы басты мақ сат – бейбітшілік, соғ ысты болғ ызбау. 1992 ж. БҰ Ұ Бас Ассамблеясының 47 сессиясында Президент Н. Назарбаев Азияда ө зара ынтымақ пен сенім шараларын орнық тыру туралы мә селе кө терді. Оғ ан сә йкес 1993 ж. кө ктемде Алматыда осы мә селеге байланысты шақ ырылғ ан бірінші бас қ осуғ а оннан аса мемлекеттен ө кілдер келген болса, сол жылғ ы тамыз айындағ ы кездесуге 17 елден сарапшылар тобы келді. Қ азақ стан Хельсинки процесіне қ осылып, Еуропадағ ы қ ауіпсіздік пен ынтымақ тастық жө ніндегі ұ йымның жұ мысына қ атысты (1992 ж. ). Ал 1996 ж. 31 қ ыркү йекте Қ азақ стан БҰ Ұ -ғ а мү ше 129 елдің қ атарында ядролық қ аруды таратпау жө ніндегі шартқ а қ ол қ ойды.

Қ азақ станның СШҚ -І-Шарты мен ядролық қ аруды таратпау туралы шартқ а қ осылуы ә лемдік маң ызы бар оқ иғ а. Мұ ның ө зі елдің қ ауіпсіздігінің кепілдіктерін кү шейтті. 1994-1995 жж. басты ядролық державалар – АҚ Ш, Ұ лыбритания, Ресей, Қ ХР мен Франция Қ азақ станғ а қ ауіпсіздіктің бірлескен жә не жан-жақ ты кепілдіктерін берді.

Қ азақ стан саяси-ә скери одақ - НАТО-мен ынтымақ тастық қ а маң ызды орын береді. Бұ л ынтымақ тастық “Бейбітшілік ү шін ә ріптестік” бағ дарламасы аясында дамып, еліміздің қ арулы кү штері ү шін кадрлар даярлауғ а қ ызмет етеді.

Қ азақ стан Республикасының тә уелсіздігі мен шекарасының тұ тастығ ын қ орғ ау ү шін ө зінің жеке Қ арулы Кү штерін қ ұ рудың зор маң ызы болды. Оны іске асыру Елбасының 1992 ж. мамырдағ ы “Қ азақ стан Республикасының Қ арулы Кү штерін қ ұ ру туралы” жарлығ ымен басталды. 2000 ж. 10 ақ панда 1999-2005 жылдарғ а арналғ ан жаң а ә скери доктрина жә не ұ лттық қ ауіпсіздік стратегиясы қ абылданды. Осы қ ұ жаттарғ а сә йкес армия елдің ішкі жалпы ө німінің бір пайызынан кем емес кө лемде қ аржыландырылатыны кө зделді. Доктрина негізінде Қ азақ стан жерінде ә скери аумақ тық қ ұ рылымғ а кө шіру жү зеге асырылып, елдің барлық аймағ ын қ амтығ ан Оң тү стік, Шығ ыс, Батыс жә не Орталық ә скери округтері қ ұ рылды. Сө йтіп, біздің елімізде қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету ең басты мә селе болып қ ала береді.

1992 ж. наурызда Қ азақ станның Біріккен Ұ лттар Ұ йымына мү ше болып қ абылдануы республика ү шін орасан зор маң ызы бар оқ иғ а болды. Осыдан кейін елімізге басқ а да халық аралық ұ йымдарғ а мү ше болып кіруге жол ашылды. Атап айтқ анда, Қ азақ стан негізгі валюта-қ аржы ұ йымдарына – Халық аралық Валюта қ орына, Дү ниежү зілік қ айта қ ұ ру жә не даму банкіне, Еуропа жә не Азия даму банкіне мү ше болып енді. 1997 ж. басында Қ азақ стан 60-тан астам халық аралық ұ йымдарғ а мү ше болып қ абылданды. Нә тижесінде Қ азақ станның шет елдермен экономикалық байланыстары арта тү сті, оғ ан берілетін инвестициялық қ аржылардың кө лемі артты. Мысалы, 1992-1995 жж. халық аралық қ аржы институтының Қ азақ станғ а бө лген қ аржысының мө лшері 2 млрд. АҚ Ш долларынан асып тү сті. Тә уелсіздік алғ алы бері 800-ге жуық мемлекетаралық жә не ү кіметаралық келісім-шарттарғ а қ ол қ ойылды.

Қ азақ станғ а тікелей инвестиция берушілердің тізімінің басында АҚ Ш орналасқ ан, одан кейін Ұ лыбритания, Италия, Канада, Нидерланды, Германия, ал Азия аймағ ынан Қ ытай, Жапония, Индонезия жә не Оң тү стік Корея бар. Қ азақ стан АҚ Ш-пен экономикалық қ арым-қ атынасқ а ерекше кө ң іл бө леді. Американдық “Шеврон” компаниясымен Тең із мұ най кө здерін игеру жө ніндегі ірі шартқ а қ ол қ ойылды. Қ азіргі кезде АҚ Ш Қ азақ станның ең маң ызды экономикалық ә ріптестерінің бірі болып табылады. Біздің елімізде 350-ден астам Қ азақ стан-Американ бірлескен кә сіпорны жұ мыс істейді, сондай-ақ 100-ден астам американ компанияларының ө кілдіктері тіркелген.

Қ азақ стан экономикасының дамуында сыртқ ы сауданың маң ызы зор. Егемендік алғ ан жылдардан бері Қ азақ стан дү ние жү зінің 180-нен астам елімен сауда қ атынасын орнатты. Осының нә тижесінде сыртқ а шығ аратын жә не сырттан бізге алып келетін тауарлардың кө лемі жылдан-жылғ а ө сіп келеді. 2001 ж. Қ азақ станның сыртқ ы сауда кө лемі 14 млрд. доллардан асты. Қ азақ станның сауда айналымының шамамен 62% ТМД елдерінің ү лесіне, 24% Еуропа елдерінің (35 ел), 13% Азия аймағ ы елдерінің ү лесіне тиеді.

Біз ашық сыртқ ы сауда саясатын дә йекті жү ргізіп келеміз. Айталық, 2004 жылы сыртқ ы сауда айналымы кө лемінің оң сальдосы (Сальдо – белгілі бір уақ ыт кезең індегі ақ шалай тү сімдер мен шығ ындар арасындағ ы айырма) 7 млрд. доллардан асатын 33 млрд. АҚ Ш долларына жетті. Бұ л 1994 жылмен салыстырғ анда 3 еседен астам ө сті деген сө з. Тә уелсіздіктің алғ ашқ ы жылдарында негізінен ТМД-ның ауқ ымымен шектелген біздің сыртқ ы саудамыздың географиясы да біршама тарамдала тү сті. Қ азақ стан тауар айналымының қ ұ рылымында 2004 жылы Еуропалық одақ қ а мү ше елдер, Ресей, Швейцария мен Қ ытай алғ ашқ ы орындарғ а шық ты. Осылайша біз ә лемдік экономиканың бө лінбес бө лігіне айналып, жаһ андық бә секелестік арнасына ендік (Қ азақ стан экономикалық, ә леуметтік жә не саяси жедел жаң ару жолында. Қ азақ стан Республикасы Президенті Н. Назарбаевтың Қ азақ стан халқ ына Жолдауы. // Егемен Қ азақ стан, 19 ақ пан 2005 ж. ).

2007 жылы 30 қ арашада Мадридте ЕҚ ЫҰ -ғ а мү ше мемлекеттер Сыртқ ы істер министрлері кең есінің жалпы отырысында Қ азақ стан Ұ йымның 2010 жылғ ы тө рағ асы болып сайланды. 2010 жылы Қ азақ станғ а Еуропадағ ы қ ауіпсіздік жә не ынтымақ тастық жө ніндегі ұ йымғ а тө рағ алық ету мү мкіндігін берген ә лемнің 56 мемлекетінің шешімі – еліміз қ ол жеткізген тағ ы бір ірі жетістік. Бұ л – елбасы Н. Ә. Назарбаевтың халық аралық зор беделінің ерен табысы, еліміздегі ұ лан-ғ айыр оң ө згерістердің, біздегі демократияның айшық ты нә тижесі. Біздің еліміз халық аралық мойындауда жә не ө зінің дамуында жаң а сапалық дә режеге кө терілді. ЕҚ ЫҰ – дү ние жү зіндегі аса беделді халық аралық ұ йымдардың бірінен саналады. Қ азақ стан – ЕҚ ЫҰ -ғ а тө рағ алық ететін бірінші ТМД елі, ол бірінші тү ркі елі, ол тарихи тұ рғ ыда ө ркениетті ислам кең істігіне жататын бірінші ел, ең соң ында, ол бірінші азиялық ел.

Қ орыта келгенде, тә уелсіз Қ азақ стан дү ние жү зінің кө птеген елдерімен тең дең гейде дипломатиялық жә не экономикалық қ арым-қ атынастар орнатты. Тә уелсіздік жылдары еліміздің сыртқ ы саясаттағ ы кү ш-жігерінің арқ асында орасан зор тарихи маң ызы бар міндеттер орындалды. Қ азақ стан дү ниежү зілік қ ауымдастық та лайық ты ө з орнын алды. Егер 1991 жылы ә лемдік қ оғ амдастық тың іс жү зінде Қ азақ станғ а қ андай да бір ық ыласы аумай келсе, бү гінгі кү ні Қ азақ станды ә бден танып, қ ұ рметтеп отыр. Қ азақ стан Орталық Азияның кө шбасшысына, халық аралық қ ұ рметті ә ріптеске, халық аралық лаң кестікке, есірткінің жайылуы мен ядролық қ арудың таралуына қ арсы белсене кү ресетін мемлекетке айналды.

Тә уелсіздік жылдарында Қ азақ стан ә лемдік қ ауымдастық тың толық қ анды мү шесі болды, оның бастамалары тә жірибе жү зінде ә рқ ашан кең қ олдау тапты жә не нақ ты іс жү зіне асырылып отырды. Бү гін біздің еліміз халық аралық дә режеде танылудың жаң а сапалық дең гейіне кө терілді. Қ азақ станның 2010 жылы Еуропадағ ы қ ауіпсіздік жә не ынтымақ тастық ұ йымына тө рағ алық етуі туралы шешім оның сенімді дә лелі болды.

⇐ Предыдущая 41 42 43 44 45 46 474849 50 Следующая ⇒