Дәріс 7. Қазақстандағы рухани, шаруашылықтық «тоқыраулар» және экологиялық дағдарыстар

Дә ріс 7. Қ азақ стандағ ы рухани, шаруашылық тық «тоқ ыраулар» жә не экологиялық дағ дарыстар

Жоспар

1. Ә леуметтік-экономикалық дамудағ ы теріс қ ұ былыстар.

2. Қ оғ амдық -саяси ө мірдегі келең сіз қ ұ былыстардың етек алуы.

1. Ә леуметтік-экономикалық дамудағ ы теріс қ ұ былыстар.

ХХ ғ. 70-жылдарының басында 60-шы жылдардың ортасында басталғ ан экономикалық реформаның қ оғ амдық ө ндірістің тиімділігін арттыруғ а бағ ытталғ ан бастапқ ы идеялары бұ рмаланып жә не кө п ұ замай реформаны жү ргізу тоқ татылып, тарихымыздағ ы тоқ ырау кезең і басталғ ан болатын.

“Тоқ ырау” кезең і дейтін 1971-1985 жылдар аралығ ында Қ азақ стан экономикасы бұ рынғ ысынша техникалық прогреске қ абілетсіз, қ арабайыр ә діспен дамыды. Бұ л жылдары ө неркә сіпті ө ркендетуге 40, 8 млрд. сом немесе халық шаруашылығ ына бө лінген барлық қ аржының 32% жұ мсалды. 15 жыл ішінде ө неркә сіп ө німінің жалпы кө лемі 2 есе, ал машина жасау, химия ө неркә сібі сияқ ты салаларда 3 еседен астам артты. Энергетикада электр қ уатын ө ндіру одан ә рі шоғ ырланып, орталық тандырылды. 1975 жылы республиканың барлық кә сіпорындары дерлік бір орталық тан энергиямен жабдық талды. Шевченко қ аласында шапшаң нейтронғ а негізделген дү ние жү зіндегі аса ірі атом реакторы жұ мыс істеді. Машина жасау жә не металл ө ң деу саласындағ ы ө судің жылдық орташа қ арқ ыны 12%-ке жетті.

Бұ л кө рсеткіштер оныншы жә не он бірінші бесжылдық тарда да кеміген жоқ. 1980 жылғ а дейін 250-ге жуық кә сіпорын, ірі ө ндірістер мен цехтар іске қ осылды, ө ндірістің жаң а салалары пайда болды. Дегенмен осы жылдарда КСРО-ның бірың ғ ай халық шаруашылығ ы жү йесіне ә бден кірігіп кеткен Қ азақ стан экономикасы қ арқ ынды дами алғ ан жоқ. Республика ө неркә сібінің жартысына жуығ ы одақ тық министрліктің қ арамағ ында болды. Одақ тық ведомстволар республиканың шикізат ресурстарын ө здеріне тасып алып, аса зор пайда тапты. Бірақ, олар Қ азақ стан бюджетіне инфрақ ұ рылымды дамытуғ а қ аржы жұ мсамады. Олар ө з қ арауындағ ы кә сіпорындар арқ ылы жылына 15 млрд. сом жалпы табыс алып отырса да, республикалық бюджетке бар болғ аны 31 млн. сом немесе 1 проценттен аз қ аржы аударды. Міне, осындай жә не тағ ы да басқ а себептерге байланысты ө неркә сіп ө німінің кейбір тү рлерін ө ндіру жө ніндегі жекелеген экономикалық кө рсеткіштер бойынша жоспарлық тапсырмалар орындалмады. Ө ндірісті жоспарлауда кемшіліктер орын алды, жаң а ө ндірістік қ уаттар кешігіп іске қ осылды. Ең бек тә ртібін бұ зушылық қ а жол берілді, ғ ылым мен техниканың жетістіктері ө ндіріске жеткілікті дә режеде тез енгізілмеді. Осының ә серінен, республика ө ндіріс орындары 1981 ж. 760 млн. сом, 1982 ж. – 1, 0 млрд., 1983 ж. – 1, 3 млрд., 1984 ж. –1, 65 млрд. сомғ а жоспарлы ө німді берген жоқ. Сонымен бірге ө ндіріс тиімділігі мен ө нім сапасын арттыруда, ғ ылыми-техникалық дамуда, қ азіргі заманғ ы техника мен технологияны игеруде капиталистік мемлекеттерден кейін қ алу кү шейе тү сті.

Бұ л жылдарда жалпы ө нім кө рсеткішін ө сіру ауыр ө неркә сіпте негізгі мақ сатқ а айналды. Кү рделі қ ұ рылыста да жұ мысты атқ арудың ұ зақ мерзімге созылуы салдарынан ұ лттық байлық тың едә уір бө лігі істен шығ ып қ алып жатты. Қ ымбатқ а тү сетін, жоғ ары ғ ылыми-техникалық кө рсеткіштерге жетуді қ амтамасыз етпейтін ө ндіріс орындары салынды. Бірақ, осығ ан қ арамастан республиканың басшылығ ы партияның кезекті съездерінде ірі ө неркә сіп орнының, шахтаның, мұ най кә сіпшілігінің, комбинаттардың, зауыттардың қ атарғ а қ осылғ аны туралы зор жігерленген рухта есеп беріп отырды. Ең бекті, материал мен ақ шаны кө п жұ мсағ ан кә сіпорын жә не оның басшыларының кө рсеткіші жоғ ары бағ аланды. Республика ілгерілеу қ арқ ынынан айырыла бастады, шаруашылық тың барлық саласында іркіліс кө бейіп, қ иыншылық тар ү сті-ү стіне жинақ талып, шиеленісе тү сті, шешілмеген проблемалар кө бейді. ІХ бесжылдық та жоспардың кү рт тө мендетілгеніне қ арамастан ө неркә сіп кө лемі 12, 6%-ке орындалмады. Оныншы бесжылдық - 25%-ке, ал он бірінші – 3, 6%-ке орындалғ ан жоқ. Соның салдарынан қ аралып отырғ ан жылдарда ұ лттық табыстың ө су қ арқ ыны баяулап, 80-ші жылдардың бас кезінде экономикалық тоқ ырауғ а жақ ындатқ ан дең гейге дейін тө мендеді. Мысалы, республика ұ лттық табысын 60-70%-ке ө сіру міндеті қ ойылса, ол іс жү зінде 36%-ке ғ ана орындалды. Республиканың кө птеген шаруашылық қ ызметкерлері ұ лттық байлық ты молайту қ амын ойламай, қ айта белгілі бір салағ а материал мен ең бекті, жұ мыс уақ ытын кө бірек жұ мсап, оны қ ымбатырақ бағ ағ а ө ткізуге ә уестенді. Осының салдарынан ө німнің “жалпы саны” ө скенімен, бірақ тауарлар жетіспеді. Қ азақ стан дамығ ан басқ а елдерге қ арағ анда ө німнің бір ө лшеміне шикізатты, энергияны, басқ а да қ уаттарды едә уір кө п жұ мсады. Мә селен, АҚ Ш пен Жапония ө німнің бір ө лшеміне бізге қ арағ анда шикізат пен энергияны 30-40% кем пайдаланды. Елдің экономикасының ондағ ан жылдар бойы экстенсивті жолмен дамығ аны кө бінесе осы себептен еді.

Ө ндірісті кө лемі жағ ынан басымырақ ө сіру идеяларында тә рбиеленген республика басшылығ ы ү сті-ү стіне жаң а шығ ындар жұ мсау ә дісімен ә рекет жасады, отын, энергетика салаларын ұ лғ айтты, ө ндіріске табиғ и ресурстарды жеделдете тартты. Мысалы, Маң ғ ыстауда ө ндіретін мұ найдың жә не онымен қ осылып шығ атын газдың тек қ ана 8-10% ғ ана пайдаланылды. Аса ірі кә сіпорындар салу арқ ылы шикізат салаларын дамытуғ а бағ ыт ұ стау ғ ылыми прогресс арқ ылы ө ркендейтін ө ндірісті тежеді, ө ң деу, қ айталап ө ң деу, жаң а тауарлар шығ ару салалары баяу дамыды.

Ө ндірістің тең естірілмеуі, ә кімшілік арқ ылы басқ арылуы жағ дайында жылдық, тоқ сандық жә не айлық тапсырмаларды ө згертіп отыру ү йреншікті іске айналды. 1981-1985 жылдары Қ азақ станда ә ртү рлі министрліктер мен ведомстволардың жоспарлары 300-ден астам рет ө згертілген. Кү рделі қ ұ рылыстарда бітпеген объектілер саны ө сті, жоспарлы қ ұ рылыстардың орнына жоспардан тыс кө птеген қ ұ рылыстар салынды, қ осып жазу, қ ұ рылыс материалдарын талан-таражғ а салу кө бейді. 70-жылдарда қ ұ рылыста бригадалық -мердігерлікті дамыту қ озғ алысы басталды. Оның негізінде жұ мысшылардың ө ндірісте қ орларды пайдалануда тә ртіп орнату, ең бекақ ы тө леуде тең гермешілікті жою, неғ ұ рлым кө бірек дербестік алу жолындағ ы ұ мтылысы жатқ ан еді. Бригадалық мердігерлікті сө з жү зінде бә рі қ олдады жә не насихатттады, ал іс жү зінде мердігерлік ә діс кө птеген нұ сқ аулар арқ ылы жоқ қ а шығ арылды.

Бұ л кезде Қ азақ станда экономиканы дамытуда интенсивті жолғ а кө шу жә не ғ ылыми-техникалық прогресті ө рістетуге бағ ыт алынды. Қ ызық ты идеялар мен ұ сыныстар аз болғ ан жоқ, жаң ашылдар мен ө нертапқ ыштардың саны кө бейді, тек 1981-1985 жылдары жаң ашыл ұ сыныстар берген авторлардың саны 818, 8 мың адамғ а жетті. Алайда, олар ө ндіріске ғ ылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін енгізу практикасында аз ық пал жасады. Кө птеген кә сіпорындарда ө ндірістің бү кіл процесі емес, тек жеке учаскелері ғ ана автоматтандырылды немесе комплексті механикаландырылды. 80-ші жылдардың орта кезінде ө неркә сіптегі жұ мысшылардың ү штен бірі, қ ұ рылыста жартысынан астамы ауыр қ ол ең бегін атқ арды, олардың творчестволық белсенділігі тө мен болды. Кә сіпорындарда социалистік жарысты ұ йымдастыру жасанды сипат алды. Ресми мә лімет бойынша бұ л жылдары жарысқ а жұ мысшылардың 90% қ атысқ анымен, мұ ның ө ндірістің ө су қ арқ ынына, ең бек ө німділігіне, ө німнің сапасын жақ сартуғ а, ө ндірісті жетілдіруге ық палы болғ ан жоқ. Ө ндірісте немқ ұ райлылық, салақ тық, ынта-жігерсіздік тағ ы басқ а да келең сіз кө ріністер ү йреншікті ә детке айналды.

Тоқ ырау кезең ін қ амтығ ан ү ш бесжылдық аралығ ында ауыл шаруашылығ ын 1965 жылдан басталғ ан реформалау ә рі жалғ астырылды. Аграрлық салағ а қ аржыны кө птеп бө лу, селоның ә леуметтік проблемаларын шешу, шаруашылық есепті енгізу, ауыл шаруашылық ө німдерінің сатып алу бағ асын арттыру шаралары белгіленді. Осы бағ ытта тек 1971-1978 жж. ауыл шаруашылық саласына 58, 2 млрд. сом бө лінді. Мұ ның нә тижесінде 1985 жылғ а дейін негізгі егін шаруашылығ ы жұ мыстары – жер жырту, тұ қ ым себу, дә нді дақ ылдарды жинау, мал шаруашылығ ы саласындағ ы жұ мыстар 75-90% техникаландырылды. Алайда, ауыл шаруашылығ ы проблемаларын тек кү рделі қ аржыны кө бейту арқ ылы шешу жолы тиісті нә тиже бермеді. Аграрлық секторда аса маң ызды орын алатын жердің қ ұ нарлылығ ын арттыру, электрлендіру, ауыл шаруашылығ ы ө німдерін сақ тайтын жә не ө ң дейтін кә сіпорындар жеткілікті дә режеде салынбады. Сондай-ақ село ең беккерлерінің ә леуметтік-экономикалық проблемалары шешілмей қ алды, сө йтіп бұ л салада кү ткен бетбұ рыс болмады, нә тижесінде ауыл шаруашылық ө німдерін ө ндіру тұ рақ сыз болды. Егістіктің шығ ымдылығ ы азайды, мал шаруашылық ө німдерін ө ндіру тө мендеді.

Бұ л кезде ауыл шаруашылығ ы секторының қ ұ рамында едә уір ұ йымдық ө згерістер енгізіліп, колхоздардың есебінен совхоздардың саны кө бейді. 1960 жылы республикада 879 совхоз бен 1355 колхоз болса, 1985 жылы колхоздар есебінен совхоздар саны 2140-қ а ө сіп, 388 колхоз қ алды. Сө йтіп, меншіктің кооперативтік-колхоздық тү рінің ү лес салмағ ы едә уір тө мендеді. Бірақ, осығ ан қ арамастан колхоздық меншіктің одан ә рі жетілуін байқ ауғ а болады. 1971-1985 жылдары совхоздардың ө німі кө беймей бір орында тұ рып қ алса, колхоздарда ол орта есеппен 200 мың сомғ а дейін ө сті.

Мал шаруашылығ ының жем-шө п базасы нығ айтылды, жем-шө птік дақ ылдар егілетін алқ аптар ұ лғ айтылды. Дегенмен мұ ның барлығ ы тек экстенсивтік шаруашылық негізінде іске асырылды. Атап айтқ анда, жемшө птік дақ ылдар егілетін алқ аптар сегізінші бесжылдық тағ ы 6678, 4 мың гектардың орнына ІХ бесжылдық та 8824, 6 мың гектарғ а дейін жеткізілді. 1985 жылы жоспарланғ ан 50 млн. қ ойдың орнына тек қ ана 35 млн. қ ой болды. Оғ ан шопанның ауыр ең бегіне немқ ұ райлы қ арау, малды кү тіп бағ удағ ы қ азақ тың ең бек дә стү рін елемеу, халық тың ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан, сыннан ө ткен технологиясының жоғ алып кетуі ү лкен ә серін тигізді.

Бір айтып кететін жағ дай, бұ л жылдары мал шаруашылығ ын ө неркә сіптік негізге кө шіру басталды. Сондай-ақ ет жә не сү т ө ндіретін кешендер мен мал бордақ ылайтын алаң дар салынды, малды ө сіріп, кү тетін мамандандырылғ ан шаруашылық бірлестіктері, қ ұ нажындар ө сіретін фермалар қ ұ рылды. Жалпы қ уаты 23 мың ірі қ ара малды жедел ө сіріп, бордақ ылайтын тө рт кешен: Алматы облысы бойынша 10 мың басқ а арналғ ан “Жетіген”, Шығ ыс Қ азақ стан облысында 5 мың басқ а есептелген “Ждановский”, Орал облысында 5 мың басқ а арналғ ан “Правда” газеті атындағ ы, Ақ мола облысында 3 мың басқ а арналғ ан “Шалқ ар” кешендері жұ мыс істеді. Қ арағ анды облысында шошқ а ө сіріп бордақ ылайтын “Волынский” кешені қ атарғ а қ осылды. 1976 жылдың басына қ арай 575 мың бас ірі қ ара мал, 418 мың шошқ а, 1, 7 миллионнан астам қ ой ө неркә сіптік негізде кү тіп бағ ылды.

Бірақ, осы жылдарда ауыл шаруашылығ ында келең сіз жағ дайлар қ алыптаса бастады. Мал аурулары кө бейіп, нә тижесінде мал саны азайып кетті. Азық -тү ліктік астық ө ндіру жө нінен одақ та алдың ғ ы орындардың біріне шық қ ан республика жыл сайын жемге арнап басқ а жерлерден миллиондағ ан тонна астық сатып алып отырды. Мұ нда ауыл шаруашылығ ы ө німдерін ө ң деу, сақ тау, халық қ а сату ісі сұ ранысты қ анағ аттандырмады. Кө ліктің, элеваторлардың, қ оймалардың жетіспеушілігінен, жолдың нашарлығ ынан жыл сайын жиналып алынғ ан ө німнің 20%-тен 40%-ке дейінгісі ысырап болды. Ауыл тұ рғ ындарының ең бегі тиісінше бағ аланбай, олар қ алаларғ а, басқ а жақ тарғ а кө шіп кетуге мә жбү р болды.

Аграрлық сектор саласында енгізілген жаң а сатып алу бағ асы кө бінше ө німнің ө зіндік қ ұ нын ақ тамады. Зиянмен жұ мыс істейтін шаруашылық тардың саны артты. Егер 1970 жылы ондай шаруашылық тардың ү лес саны совхоздардың 26%-ін, колхоздардың 4%-ін қ амтыса, 1985 жылы совхоздардың 53%, колхоздардың 49% зиянмен жұ мыс істеді. Ауыл, село ең бекшілеріне ең бекақ ы тө леуде тең гермешілік кү шейді, адамдар кө бінесе ақ шаны жұ мыстың нә тижесі ү шін емес, жұ мысқ а шық қ аны ү шін алды. Ең бекте ақ ы тө леу оның ө німділігінің ө суінен басып озды.

Республиканың жергілікті жерлеріндегі ауыл шаруашылығ ы ө ндірісін ұ тымды ұ йымдастыру, оның тиімділігін арттыру бағ ытындағ ы кейбір ізденістер басшы органдар тарапынан қ олдау таппады. 80-ші жылдардың басында жү ргізілген сансыз кө п қ айта қ ұ рулар, эксперименттер, бағ аның, интеграция мен мамандандырудың жаң а тү рлерін жә не т. б. енгізу ауыл шаруашылығ ының берекесін кетірді. Одан болдырғ ан ауыл шаруашылығ ы қ атаң ә кімшілік бақ ылауғ а алынып, аяғ ында келіп дағ дарысқ а ұ шырады. Істің жағ дайын жаң а шешімдер қ абылдау жолымен ө згертуге тырысу елеулі нә тиже бермеді.

ХХ ғ. 70 жә не 80 жж. бірінші жартысында Қ азақ станда халық тың ә леуметтік жағ дайын кө теруде бірсыпыра істер атқ арылды, жұ мысшылар мен қ ызметшілердің орташа айлық табысы едә уір ө сті. 70-жылдардың І-ші жартысында халық шаруашылығ ының ө ндірістік салаларында жаң а ең бек ақ ы белгіленді, ең тө менгі жалақ ы 70 сомғ а жеткізілді. Колхозшылардың кепілді ең бек ақ ысы кө бейді, халық тың тө мен айлық алатындары орташа айлық алатындар дә режесіне кө терілді. Осы жылдары халық ты қ оғ амдық тұ тыну қ оры есебінен қ амтамасыз ету біраз жақ сарды. Оның едә уір бө лігі жә рдем, зейнетақ ы жә не стипендия тө леуге, тегін білім алуғ а, денсаулық сақ тауғ а, мә дени жә не тұ рмыстық қ ызмет кө рсетуге жұ мсалды. 1971 жылы колхозшылар ү шін де жұ мысшылар мен қ ызметкерлерге белгіленгендей зейнетақ ы белгілеу тә ртібі енгізілді. 1972-1974 жж. соғ ыс жә не ең бек мү гедектеріне айлық орташа зейнетақ ы 33%-ке кө бейтілді, ал 1975 ж. Отан соғ ысының мү гедектеріне қ осымша жең ілдіктер енгізілді.

Алайда, бұ л шаралардың халық тың тұ рмыс дә режесін кө теруге ық палы аз тиді. Ө йткені мемлекеттің жә не кә сіпорындардың бағ аны кө теруі, тауарлар сапасының нашарлауы, тапшылық тың ө суі, ең бек ақ ы тө леудегі тең гермешілік жә не т. б. халық тың тұ рмыс жағ дайының тө мендеуіне ә кеп соқ тырды. Оғ ан ақ шаның қ ұ нсыздануы ә сер етті, тек 1970-1986 жж. қ ұ нсыздану 20%-ке ө сті. Ә леуметтік саладағ ы ең ө ткір проблеманың бірі тұ рғ ын ү й проблемасы болды. Халық санының ө суіне байланысты тұ рғ ын ү ймен қ амтамасыз ету мә селесі аяғ ына дейін шешілмеді, оғ ан ү й салуғ а бө лінген қ аржының азаюы себеп болды, тұ рғ ын ү й қ ұ рылысының жоспары орындалмады. Тек, 11-ші бесжылдық та ғ ана республикада 1, 2 млн. шаршы метр тұ рғ ын ү й пайдалануғ а берілмеді, мектеп, аурухана, балалар бақ шасын салу жоспары орындалмады.

Сө йтіп, тоқ ырау кезіндегі келең сіз процесстер ә леуметтік саланы мық тап шарпыды. Ә леуметтік-мә дени саланы дамытуғ а қ аржы бө лудің “қ алдық тық принциптері” қ алыптасты, яғ ни ол салағ а таза ө ндірістік мақ саттардан артылғ ан қ аржы ғ ана бө лінді.

Қ орыта келгенде, 70-80-жылдары республика экономикасында тұ тастай Одақ тың халық шаруашылығ ына тә н ү йлесімсіздіктердің бә рі кө ріне бастады. Бұ л ең алдымен басқ арудың ә міршіл-ә кімшілдік ә дістерінің ә бден орнығ уы еді. Экономикалық ынталандыруды жоқ қ а шығ ара отырып, қ алыптасқ ан жү йе экономиканы экстенсивтік даму жолында ұ зақ ұ стап қ алды. Мемлекеттік меншіктің іс жү зінде ведомстволық меншікке айналдырылуы ө ндіріс қ ызметкерлерін қ ұ рал-жабдық тарынан алыстатуғ а алып келді. Ең бекақ ы тө леу жү йесі ең бектің нә тижесімен байланыстырылмады. Кә сіпорындардың ешқ андай дербестігі болғ ан жоқ. Халық шаруашылығ ы иесіздіктен, жаң а техника мен технологияны нашар енгізуден ү лкен зиян шегіп жатты. Экономикалық ведомстволар тү ріндегі орталық тың ә міріне бағ ыну республикадағ ы жағ дайды одан ә рі қ иындата тү сті. 80-ші жылдардың ортасында республика экономикасы дағ дарыс жағ дайына ұ шырады.

⇐ Предыдущая 35 36 37 38 394041 42 43 44 Следующая ⇒