2. Халық шаруашылығын дамытудағы сәтсіз реформалар

Соғ ыстан кейінгі жылдары Кең естер Одағ ында экономикалық саясатты жаң артып, жаң а экономикалық даму жолына тү су мә селелері тө ң ірегінде ә ртү рлі пікірлер айтылды. 1947 жылғ а дейін Сталин халық шаруашылығ ының даму бағ ытына байланысты дә йекті шешім қ абылдамады. Ұ лы Отан соғ ысының аяқ талуымен Кең естер Одағ ы мен Батыс мемлекеттері арасында орын алғ ан алшақ тық Сталиннің соғ ыстың алдың ғ ы жылдары қ алыптасқ ан экономикалық жү йені қ алауына ә сер етті. Ендігі жерде кең естік басшылар социалистік экономиканы нығ айту негізі ретінде бірнеше бағ ыттарды белгіледі. Олар: ауыр ө неркә сіп, ә скери ө неркә сіп комплексін дамыту; Одақ тық республикалар экономикасын орталық тан басқ ару; ең беккерлердің ең бек етуге ынтасын арттырудың орнына мә жбү рлеу ә дістерін қ олдану.

Соғ ыстан кейінгі алғ ашқ ы 1946 жыл ауыл шаруашылығ ы ү шін қ иын жыл болды. Соғ ыстың ауыр зардаптары салдарынан Молдавия, Украина, орта қ аратопырақ ты аудандарда, Тө менгі Поволжьеде жә не т. б. аудандарда аштық орын алды. Қ азақ станда орта есеппен 1 га-дан 4 ц. астық алынып, астық салынбағ ан аудандардағ ы шығ ындар Қ азақ стан астығ ы арқ асында толық тырылды. Осы жылғ ы жиналғ ан астық тың 56 % мемлекетке тапсырылғ ан. Ауыл шаруашылығ ындағ ы қ иыншылық тардан арылу мақ сатында 1946 жылдың желтоқ санында КСРО Министерлер Кең есі КСРО-ның шығ ыс аудандарында егін егетін жер кө лемін ұ лғ айту жө нінде қ аулы қ абылдады. Осы қ аулы негізінде егін егетін жер кө лемін 10 млн. га кө бейту кө зделді. 1950 жылы 1946 жылмен салыстырғ анда Қ азақ стандағ ы егістік кө лемі 1 млн. 173 000 га. артады. Осы шаралардың нә тижесінен кейін Қ азақ станда жиналғ ан астық кө лемі біршама кө терілді. Бірақ та егістік кө лемі кө бейгенімен егін егу сапасы тө мен кү йінде қ ала берді. Осының салдарынан 1953 жылы жоспарланғ ан 8 млрд. пұ т орнына 5, 6 млрд. пұ т қ ана астық жиналды.

Республиканың мал шаруашылығ ы да ауыр жағ дайда болды. 1951 жылдың ө зінде ірі қ ара саны 4, 5 млн. (1928 жылы 6, 5 млн болғ ан); жылқ ы 1, 5 млн. (3, 5 млн), тү йе 127 мың (1 млн. ) болды. Тез ө сетін қ ой саны ғ ана 1928 жылғ ы санына жақ ындады: 1951 жылы 18036 мың қ ой болды (1928 жылы 18566 мың ). Ауыл шаруашылығ ындағ ы қ иын жағ дайғ а қ арамастан, республикадан жаудан азат етілген республикаларғ а кө мек ретінде ақ ысыз 17, 5 мың ірі қ ара, 22 мың жылқ ы, 350 мың қ ой жә не арнайы жең ілдетілген бағ амен 500 мың мал жіберілді.

Ауыл шаруашылығ ы жұ мысшыларының ең бек ақ ысы ө те тө мен болды. Ө йткені, мемлекеттің ауыл шаруашылығ ы ө німдерін сатып алу бағ асы ө те тө мен еді. Мысалы, астық бағ асы ө з қ ұ нының сегізден бір бө лігін ғ ана жапты. 1946 жылы мемлекет 1 колхозғ а 143 000 сом ақ ша жұ мсаса, 1950 жылы 170 000 сом ақ ша жұ мсалғ ан. Сондық тан колхозшының айлық ең бекақ ысы 40 сом болды, немесе тек 60 % колхозшының бір кү ндік жұ мысына 1 кг астық тиесілі болса, қ алғ анынікі бұ дан да тө мен болғ ан. Шаруаның колхоздан алғ ан жалақ ысына кү н кө руі мү мкін болмағ андық тан, оның негізгі кү н кө ріс кө зі - ө зінің ауласындағ ы жер болды. Осығ ан байланысты республика ауыл шаруашылығ ы халық тың азық -тү лікке, ө ндірістің шикізатқ а сұ ранысын қ анағ аттандыра алмады. Республика ауыл шаруашылығ ын дағ дарыстан шығ арудың 2 жолы болды. Бірінші жолы - ө ндірістік қ атынастарды қ айта қ арау, нақ тырақ айтқ анда, осы уақ ытқ а дейінгі жү ргізіліп келе жатқ ан бағ ыттан бас тарту, жерді жеке меншікке беру, нарық тық қ атынасқ а кө шу, осы арқ ылы ауыл ең беккерлерінің ө з ең бегінің нә тижесіне ынтасын арттыру. Екінші жолы - ауыл шаруашылығ ын дамытудың экстенсивті жолы, яғ ни осы уақ ытқ а дейінгі жү ргізіліп келе жатқ ан бағ ытты сақ тай отырып, оны жеделдету жолы.

1953-1964 жылдары КОКП ОК-нің бірінші хатшысы жә не Министрлер Кең есінің тө рағ асы Н. С. Хрущев тұ сында ауыл шаруашылығ ының қ атаң басшылығ ынан, орталық жоспарлауды колхоздар мен совхоздардың тә уелсіздігімен ұ штастыруғ а бағ ытталғ ан талпынушылық байқ алды. Оның негізі 1953 жылы КОКП ОК-нің қ ырқ ү йек Пленумының шешімдері болып табылады. Ұ лттық табыс ауылдық жерлердің пайдасына бө ліне бастады, салық саясаты ө згерді, ауыл шаруашылық ө ндірісін сатып алу жә не дайындау бағ алары кө терілді. Сталиндік қ атаң бақ ылаудан бас тарту кө п ұ замай-ақ ө з нә тижесін бере бастады.

Бірақ та бұ л кезең дегі аграрлық саясат тұ рақ ты болмады. 1954 жылдан бастап тез арада ауыл шаруашылығ ының тарихта болмағ ан дамуын қ амтамасыз ету ү мітімен Қ азақ станғ а тікелей қ атысты тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру науқ аны басталды. Қ азақ стан басшылығ ы бұ л бастаманы қ олдай қ оймады. Осығ ан байланысты, 1954 жылы 11 ақ панда ө ткен Қ азақ стан КП ОК-нің Пленумында бірінші хатшы Ж. Шаяхметов, 2-ші хатшы Л. И. Афонов босатылып, олардың орнына орталық тан жіберілген Р. К. Понаморенко жә не Л. И. Брежнев сайланды. Жергілікті жердің қ азақ басшылары сынғ а ұ шырап, ү ш айдың ішінде тың ө лкесіндегі алты облыстың 1-ші хатшылары ауыстырылды.

Бұ рынғ ы Кең естер Одағ ы, оның ішінде Қ азақ станда тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру науқ аны 3 кезең нен тұ рады: 1) 1954-1955 жж. 2) 1956-1958 жж. 3) 1959-1965 жж. Тың игеру жылдарында негізінен солтү стік обылыстарда жү здеген совхоз орталық тары салынды. Ә міршіл-ә кімшіл басшылық қ а совхоздар тиімді болғ андық тан, тың игерудің алғ ашқ ы жылында ғ ана 300 жаң а совхоз ұ йымдастырылса, 1955 жылдың соң ына қ арай олардың саны 631-ге жетті. Ал 1958 жылдың ақ пан айынан бастап колхоздар совхоздарғ а, МТС-тар жө ндеу станцияларына айналдыра бастады. Тың игерудің тек алғ ашқ ы кезең інде республикағ а ө зге республикалардан 640 мың адам кө шіріліп ә келініп, Қ азақ станда 18 млн. га. тың жер, немесе бұ рынғ ы Одақ тағ ы жыртылғ ан жерлердің 60, 6% игеріліп, республикадағ ы егістік кө лемі 22, 4 млн. гектарғ а жетті. Осының арқ асында 1956 жылы Қ азақ стан алғ аш рет миллиард пұ т астық алып, Ленин орденімен марапатталды. Қ азақ станның ә р азаматына ө ндірілетін астық 2 мың кг. жетті. Оның ү стінде тың астығ ы сапалы болғ андық тан негізінен экспортқ а шығ арыла бастады.

Орталық басшылық 1956 жылдың ақ пан айында ө ткен КОКП-ның ХХ съезінде Қ азақ КСР-нің алдына жаң а міндет – астық ө ндіруді 5 есе арттыру міндетін қ ойды. Осығ ан сай 60-шы жылдардың ортасына қ арай Қ азақ станда жыртылғ ан тың жә не тың айғ ан жер кө лемі 25 млн. гектарғ а жетті. Бірақ та тың игерудің алғ ашқ ы жылдарында қ ол жеткен табыс одан ә рі ұ штасып кете алмады. Ө йткені, жаң адан игерілген тың жерлер 60-шы жылдардың ортасына қ арай ө з мү мкіндіктерін сарқ и бастағ ан болатын, осының салдарынан ә рбір гектардан жоспарланғ ан 14-15 ц. астық орнына 1954-1958 жылдары 7, 4 ц. жиналса, 1961-1964 жылдары – 6, 1 ц., ал 1964 жылы – 3, 1 ц. ғ ана астық алынды. Осы кезден бастап еліміз АҚ Ш, Канада, Аргентина, Франциядан астық сатып алуғ а кіріседі.

Қ азіргі таң да экономистер тың жә не тың айғ ан жерлерді игермей-ақ, астық ө ндіру кезіндегі астық ты аудандардағ ы ә р гектардан 1 ц. ө сірсе, бұ л тың игеру нә тижесімен тең ескен болар еді, - деген пікірде. Оның ү стіне тың игеру жылдарындағ ы қ оныс аудару саясаты елдегі демографиялық жағ дайды одан ә рі кү рделендіріп, бұ рынғ ы Кең естер Одағ ының Европалық бө лігі ү шін де, Қ азақ стан ү шін де тиімсіз сипатта болды. Ө йткені, сол кездің ө зінде-ақ Одақ тың европалық бө лігінде жылдан жылғ а селолық жерлерде тұ рғ ындар саны азайып, ал біздің республикамызда керісінше, ө сіп отырғ ан болатын. Осы ерекшеліктер ескерілмей, онсызда саны кеміп отырғ ан европалық аудандардан тек 1954-1962 жылдары ғ ана Қ азақ станғ а 2 млн. астам адам кө шіріліп ә келінді. Осының нә тижесінде бір жағ ынан Ресейдің, Украинаның жә не т. б. республикалардың бірқ атар аудандарында мың дағ ан селолар бос қ алды. Екінші жағ ынан 20-30-шы жылдары жергілікті тұ рғ ындарғ а қ арсы бағ ытталғ ан қ уғ ын-сү ргін салдарынан кү рт кеміген қ азақ халқ ы, енді тың герлердің кө птеп келуіне байланысты, 1959 жылы санақ бойынша алатын ү лесі 30%-ке дейін тө мендеп кетті.

Тың игеру жылдарында жаппай қ оныс аудару науқ аны рухани, ізеттілік саласына да ү лкен зиян алып келді. Қ азақ тіліндегі мектептер саны 700-ге кеміп, қ азақ тілінде шығ арылатын ә дебиеттердің, баспасө здің саны кү рт тө мендеп кетті. 3 мың нан астам елді мекеннің аты ө згертіліп, тарихи ұ лттық санағ а шек қ ойылды.

Тарихта бұ рын болып кө рмеген кө лемді жерді жырту орны толмас экологиялық апаттарғ а, мал жайылымының кү рт қ ысқ аруына алып келді. Тың игерудің алғ ашқ ы жылдарында жердің қ ұ нарлы бет қ ыртысы (гомусы) шаң -боранғ а ұ шырап ұ шып кетуі салдарынан 18 млн. га астам жер эррозияғ а ұ шырады. Қ алың дығ ы 1 см. қ ара топырақ тың (гомус) қ алыптасуы ү шін, кем дегенде 2-3 ғ асыр уақ ыт керек еді. Жайылым азаюы салдарынан ұ сақ мал ө сіру қ арқ ыны 3 есе азайды, жылқ ы 1916 жылы 4 340 мың болса, 1961 жылы – 1158 мың ғ а дейін, ал тү йе 1928 жылғ ы санынан 8 есе кеміді.

60-шы жылдардағ ы ауыл шаруашылығ ының жағ дайы қ айтадан ауырлап, ө зінің ө су дең гейін тоқ татқ ан болатын. Себебі, жаң адан игерілген жерлер ө з мү мкіндіктерін сарқ ыды, колхозшылар мен ауыл шаруашылығ ы ең беккерлерінің материалдық жағ дайы тө мен болғ андық тан ең бекке ынтасы болмады. Сонымен бірге ауыл шаруашылығ ы ө з дең гейінде қ аржыланбады, ауыл шаруашылығ ы ө німін сату бағ асы реттелінбеді. Жер ө ң деу мә дениетін, топырақ қ ұ нарлығ ын кө теру, сумен қ амтамасыз ету дұ рыс жолғ а қ ойылмады. Мал бағ у, егін салу барысында жергілікті жердің географиялық, климаттық ерекшеліктері мү лдем ескерілмеді.

Тың игеру барысында орын алып отырғ ан кемшіліктердің бірқ атары КОКП ОК 1965 жылдың наурыз, 1966 ж. мамыр пленумдарында ашылып, оларды жоюдың шаралары белгіленді. Ауыл шаруалышығ ының берік негізін жасау, жоспарлауды жақ сарту, колхоздар мен совхоздарда шаруашылық есепті енгізу, ең бектің материалдық жә не моральдік қ ызығ ушылығ ын ұ штастыру міндеттері қ ойылды. Егістіктің зоналық тиімді пайдалану жү йесі, тың ө ндіруге бейімделген техникалар ендіріле бастады. 1966-1970 жылдары республика ауыл шаруашылығ ын дамытуғ а 5, 5 млрд. сом қ аржы бө лінді. Осының арқ асында 8-ші бесжылдық та ауыл шаруашылық ө німі 54% ө сіп, Қ азақ стан Кең естер Одағ ының ө зіндік ерекше ауыл шаруашылық ауданына айналды. Оның ү лесіне Одақ тағ ы ауыл шаруашылығ ы ө німінің 11% тиді. Мемлекеттік қ орғ а республикадан ә рбір 4-ші тонна жү н, 12-ші тонна ет жә не 5-ші тонна астық тү сті.

Енді, қ аралып отырғ ан кезең дегі ө неркә сіптегі жағ дайғ а келер болсақ, соғ ыстан кейінгі жылдары Қ азақ стан экономикасының жағ дайы ауыр болды. Осығ ан қ арамастан Қ азақ стан шикізат кө зі ретінде қ аралып, соғ ыстан зардап шеккен аудандарды қ алпына келтіру базаларының біріне айналды. Оның соғ ыстан кейінгі даму жоспары 1946 жылы 18 наурызда Жоғ арғ ы Кең естің бірінші сессиясында бекітілген “1946-1950 жылдары халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру жә не одан ә рі дамыту заң ымен” белгіленді. Бесжылдық та республика халық шаруашылығ ын дамытуғ а 8, 8 млрд. сом қ аржы бө лініп, ө неркә сіп ө німін соғ ысқ а дейінгі 1940 жылғ ы кө рсеткіштен 2, 2 есе асыру жоспарланды. Қ азақ металлургия заводының қ ұ рылысын аяқ тау, Қ арағ анды металлургия қ ұ рылысын бастау кө зделді.

Бесжылдық ты мерзімінен бұ рын орындау жолында социалистік жарыс кең інен қ анат жайып, ә сіресе, қ ара металлургия саласы ү лкен табыстарғ а жетті. Теміртаудағ ы қ азақ металлургиялық заводында 2 мартен пеші, 3 прокат жү йесі, Ақ тө бе ферросплав заводында ө ндірістің 3-ші кезегі іске қ осылды. Тү сті металлургия саласында Ө скемен қ орғ асын-мырыш комбинаты салынып, ол алғ ашқ ы мырышты бере бастады. Алты жаң а кө мір шахтасы, Қ аратон жә не Мұ найлы кә сіпшіліктері қ атарғ а қ осылып, мұ най ө ндіру соғ ысқ а дейінгі дең геймен салыстырғ анда 52% артты. Электр қ уатын ө ндіру 1945 жылмен салыстырғ анда 2, 3 есе ө сті.

Жең іл ө неркә сіп саласында Петропавлдағ ы тігін фабрикасы, Жамбылдағ ы, Қ ызылордадағ ы, Павлодардағ ы тері заводтары ө з ө німдерін бере бастады. Осығ ан қ арамастан тұ тыну тауарлары халық тың сұ ранысын қ анағ аттандыра алмады. 1950 жылғ ы мә лімет бойынша Қ азақ станда тұ тыну заттарын ө ндіретін 65 қ ана ө неркә сіп орны болды. Республикада мақ та, тү біт, тері кө п мө лшерде орталық қ а жіберіліп, одан дайындалғ ан дайын мақ та ө німінің 0, 1%, тү біт ө німінің 1, 4%, тері аяқ -киімнің 1, 7% ғ ана пайдаланды. Ө йткені, қ аржының басым бө лігі бұ рынғ ысынша ә скери-ө неркә сіп салаларына жұ мсалды.

50-ші жылдардың екінші жартысынан кейінгі жылдардағ ы Қ азақ станның индустриялық дамуының негізгі бағ ыттары 1956 жылы ө ткен КОКП-ның ХХ съезінде қ абылданғ ан халық шаруашылығ ын дамытудың 6-шы бесжылдық, 1959 жылы ХХІ съезде қ абылданғ ан 1959-1965 жылдарғ а арналғ ан жетіжылдық жә не 1966 ж. XXІІІ съезде қ абылданғ ан 8-ші бесжылдық жоспарлармен белгіленді. 60-шы жылдардың ө зінде ғ ана 700-дей кә сіпорын қ атарғ а қ осылды. Оның ішінде Жезқ азғ ан байыту комбинаты, Ө скемен су-электр станциясы, Бұ қ тырма су-электр станциясының бірінші кезегі, Қ арағ анды 2-жылу электр станциясы, Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаты, Павлодар трактор зауыты, Алматы мақ та-мата комбинаты, Жамбыл былғ ары аяқ -киім комбинаты жә не т. б. болды. “Қ азақ сельмаш” зауыты ауылшаруашылық машиналары бө лшектерін шығ аруғ а мамандандырылып, егін шаруашылығ ы мен мал шаруашылығ ындағ ы жұ мыстардың механизацияландырылуын қ амтамасыз ететін жаң а машиналар мен жабдық тар шығ ара бастады.

Соғ ыс жылдары Қ азақ станда соғ ыс тұ тқ ындарын қ абылдау ү шін мынадай лагерлер қ ұ рылғ ан болатын: Балхаш қ аласындағ ы № 37, Жезқ азғ андағ ы №39, Қ арағ андығ а жақ ын Спасск қ аласындағ ы №99. Бұ л лагерлерде 1947 жылғ ы мә лімет бойынша 35375 неміс ә скери тұ тқ ындары, 3615 жапон тұ тқ ындары болды. Бұ л тұ тқ ындар Қ арағ анды, Саран, Теміртау, Майқ ұ дық, Пришахтинск, Балхаш, Ақ мола облысындағ ы ө неркә сіп орындарында да ең бектенді. 1945-1950 жылдары №99 лагерьдегі тұ тқ ындар саны 118 923 адамғ а кө бейді. Лагерь «Қ арағ анды кө мір”, «Шахтақ ұ рылыс”, «Жилдорқ ұ рылыс”, «Жилқ ұ рылыс” жә не т. б. ө неркә сіп орындарын ақ ысыз жұ мыс кү шімен қ амтамасыз етті. 1948 жылы халық шаруашылығ ында ә скери тұ тқ ындар саны 1 035 339-ғ а жетті. Олар 16 халық комиссариаттары салаларында ең бектенді. Яғ ни, жинақ қ оры ГУЛАГ жү йесіндегі тұ тқ ындардың ақ ысыз ең бегі есебінен толық тырылып отырды. Қ азақ стан территориясындағ ы ә скери тұ тқ ындар 1945 жылдан бастап біртіндеп еліне қ айтарыла бастайды.

Кең естік ө неркә сіп ауыр индустрия мен қ орғ аныс комплексінің басым дамуына негізделгендіктен, Қ азақ станда да ә скери ө неркә сіп комплекстері кө птеп қ ұ рылды. Соның ішінде қ азақ жерінде орналасқ ан ядролық сынақ полигондары халық тың қ асіретіне айналды. 1948 жылы КСРО Министрлер Кең есінің қ аулысымен Семей полигоны салынды. Осы полигонда 1949-1963-ші жылдар аралығ ында ә уеде 113 ядролық заряд сыналды. 1966 жылдан бастап Каспий маң ындағ ы Азғ ыр полигонында ядролық қ ару сынала басталды. Сынақ тар нә тижесінде Қ азақ станның кең аумағ ына радиоактивті газдар тарады. Радиация зардаптары қ азіргі таң ғ а дейін халық тың денсаулығ ына кері ә серін тигізуде. Ядролық сынақ тар жү ргізілген жылдары ү кімет тарапынан халық ты радиациядан қ орғ ау шаралары жү ргізілмеді, керісінше, радиация тарағ ан аумақ та медициналық тексеруге тиым салынып, радиация зардаптары айтылмады.

1950 жылдың басында Байқ оң ыр ғ арыш айлағ ы салынды. Бұ л қ ұ рылыс ауданы 6717 шаршы шақ ырым жерде орналасты. Ракета ұ шқ андағ ы жарылыстан 4, 6 млн. га жерге жанармай шашырап, зиянды жанармай ауа қ абаттарын, жердегі су, жайылым шө птерді уландырды. Космодром кө п мө лшерде су жұ мсайтындық тан, Сырдария ө зенінің дең гейі жылдан-жылғ а азая тү сті.

Сталин қ айтыс болғ аннан кейін Хрушев тұ сында «қ ырғ и-қ абақ соғ ыс” ө ршіп, жең іл жә не тамақ ө ндіріс салаларына тежеу жасалынып, шикізат пен отын ө ндірілетін салалар жедел қ арқ ынмен дамығ андық тан, халық тың материалдық жағ дайы тө мен қ алпында қ ала берді. Республикада 200-дей жаң а ө ндіріс орындары салынды.

Қ азақ станнан орталық қ а шикізат жіберу ү шін темір жол қ ұ рылысы жедел қ арқ ынмен дамып, 1953 жылы Мойынты – Шу темір жол торабы пайдалануғ а берілді. Сібір, Оң тү стік Қ азақ стан мен Орта Азияны байланыстарғ ан Павлодар темір жолы ашылды. Ал Қ азақ станның мұ найлы аудандарын игеруге байланысты Батыс Қ азақ станда Мақ ат-Ақ тау, Ақ тау-Жетібай-Ө зен, Атырау-Астрахань, Бейнеу-Қ оң ырат секілді темір жол жү йелері салынды. Халық шаруашылығ ын дамытуда темір жол транспортымен бірге республикада автомобиль, қ ұ быр, ә уе, су жолдары да негізгі рө л атқ арды. Алматыда, Қ останайда, Павлодарда, Ақ тө беде жаң а ірі автомобиль жө ндеу зауыттары қ айта қ ұ рылды. Республикада 60-шы жылдары қ ұ быр транспорты Маң ғ ыстау тү бегінің мұ най байлығ ын игеруге байланысты Ө зен-Жетібай-Шевченко, Ө зен-Атырау-Куйбышев мұ най қ ұ бырлары іске қ осылды. Транспорттағ ы бұ л нә тижелерге қ арамастан Қ азақ станда сол уақ ытта жол қ атынасымен қ амтылудың жеткіліксіздігі байқ алды.

Ө неркә сіптегі прогресс Қ азақ стандағ ы индустрия саласында жұ мысшы табының ө суіне мү мкіндік жасады. 1970 жылы 3, 4 млн. жұ мысшы болды, бұ л 1940 жылдан 5 есе кө п еді. Жұ мысшы табы ірі кә сіпорындарда кө птеп шоғ ырланды. Мысалы, Қ арағ анды металлургия жә не Ащысай полиметалл комбинаттары жұ мысшылардың кө п шоғ ырланғ ан ортасы болды. Бірақ та экономикалық реформалардың сә тсіздігі қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рамына жә не тұ рмыс жағ дайына ө з ә серін тигізді. Жергілікті ұ лт ө кілдерінен маман жұ мысшы кадрларын даярлауғ а қ амқ орлық жасалмағ андық тан, 1957-1973 жылдар жұ мысшылар арасында қ азақ тардың алатын ү лесі 17, 4%-тен, 11, 7%-ке дейін тө мендеді. 1970 жылдың басында қ азақ тар тек мұ най жә не газ саласында ғ ана басым болды.

Осығ ан қ арамастан республикада машина жасау жеткіліксіз қ арқ ынмен дамыды, ө неркә сіп ө ндірісінде оның ү лес салмағ ы 1961 жылы - 10, 4%, 1970 жылы – 10, 6% дейін ғ ана ө сті. Республиканың машина, қ ұ рал-жабдық тар жө ніндегі қ ұ рамының 72% басқ а республикалардан ә келу арқ ылы шешілді. Республика ө ндірісінің дамуы негізінен шаруашылық айналымғ а шикізаттың жаң а кө здерін қ осу арқ ылы қ амтамасыз етіліп, ө неркә сіптің шығ арушы жә не ө ң деуші салалары арасындағ ы алшақ тық терең дей тү сті.

60-шы жылдары халық шаруашылығ ын ә міршіл-ә кімшілдік, бюрократтық жолмен басшылық жасаудың тиімсіз екендігі сезіліп, елдің сол кездегі басшылығ ы оны қ айта қ арауғ а талпыныс жасады. 1959 жылы тү сті металлургияның барлық кә сіпорындары Қ азақ станның қ арамағ ына берілді. КОКП ОК 1965 жылғ ы қ ырқ ү йек пленумында экономикадағ ы ә кімшілдік айыпталып, ө ндіріс басшылығ ын салалық принцип бойынша ұ йымдастыру қ ажет деп табылып, ө ндірістің салалары бойынша одақ тық, республикалық жә не жалпыодақ тық министрліктер қ ұ ру жө нінде шешім қ абылданады. Ө ндіріс орындарына біршама ө зіндік еркіндік беріліп, жаң аша жоспарлау мен экономикалық ынталандыруғ а кө ше бастады. Халық шаруашылық кең естері жойылып, жаң адан қ ұ рылғ ан министрліктердің қ ызмет ауқ ымы кең ейді. Ә р министрлік ө з саласын қ аржыландыру, басқ ару, шикізат пен жабдық ты бө лу, ө нім сапасын қ адағ алау жә не т. б. кү рделі міндеттерді атқ арды. Ө ндіріс орындарына да біршама еркіндік берілгендіктен, оларғ а ө зін-ө зі қ аржыландыруғ а, жұ мысшылардың сапалы ең бегіне тө ленетін ең бекақ ы кө лемін кө теруге рұ қ сат берілді. Сонымен бірге ө неркә сіп ынтасын арттыру ү шін ең бекақ ы қ орында ө неркә сіп кірісінің жартысы қ алдырылды. Бұ л жағ дай ең бек сапасын, ө нім сапасын ө сіруге, шикізатты ү немді пайдалануғ а жол ашты. 60-шы жылдардың соң ына қ арай жаң а жоспарлау жү йесіне 1467 ө неркә сіп немесе барлық ө неркә сіп орнының 80% кө шті.

Бұ л реформа нә тижесі жоғ ары болды. Сегізінші бесжылдық та (1966-1970 жж. ) халық шаруашылығ ы жоспарлы экономикағ а кө шкен кезден бері алғ аш рет ең жоғ арғ ы кө рсеткішке жетті. Сегізінші бесжылдық та ө ндіріс кү ші жоғ арғ ы қ арқ ынмен дамыды. Қ азақ стан Одақ бойынша кө мір ө ндіруден, қ орғ асын қ орытудан алғ а шық ты. Мұ най ө ндіру, химия ө неркә сібінің маң ызы артты. Кен орындары кө птеп ашылып, жаң а ө неркә сіп аудандары ашылды. Бесжылдық тың соң ына қ арай 445 ірі ө неркә сіп орындары мен цехтар ашылып, зауыттар мен фабрикалар қ айта жабдық талды. Қ азақ станда минералды тұ з, синтетикалық каучук, химия ө ндірістері кең ейді. Қ аратау бассейніндегі фосфорит қ оры, КСРО–дағ ы сары фосфор мен тың айтқ ыш шығ аратын ірі орталық қ а айналды. Соколов-Сарыбай тау-кен комбинатының ө німі Орал металлургия зауытының жә не т. б. ө неркә сіп орындарының шикізат кө зіне айналды. Қ арағ анды металл зауытының Одақ бойынша маң ызы ө сті. Ол жоғ арғ ы сапалы шойын, мыс ө ндірді. Республика хром ө ндіруден бірінші орынғ а, темір жә не марганец ө німдерін ө ндіруден ү шінші орынғ а кө терілді. Машина жасау ө німін ө ндіру 1, 6 рет, соның ішінде ауыл шаруашылығ ы машиналарын ө ндіру 2 есе артты. Қ азақ станда машина жә не машина жабдық тарының 300 жаң а тү рі шығ арылды. Республикадағ ы трактор жасау саласының негізі болғ ан Павлодар трактор зауыты іске қ осылды.

Жең іл ө неркә сіп салалары да біршама дамыды. Қ азақ стан жең іл ө неркә сібі 1970 жылы Одақ бойынша ө ң дірілген барлық ө німнің 16%-ін берді.

Осыларғ а қ арамастан 60-шы жылдардың 2-ші жартысындағ ы экономикалық реформалар сә тсіз аяқ талды. КОКП ОК-нің бірінші хатшысы Л. И. Брежнев басқ арғ ан басшылық ө ткеннен сабақ алмады. Осының салдарынан ауыл шаруашылығ ына, ө ндіріске қ атысты қ аулы-қ арарлар бұ рынғ ысынша ә кімшіл-ә міршіл сипатта қ ала берді. Қ абылданғ ан қ аулылар іс жү зінде кең ес атқ ару комитеттері мен шаруашылық ұ йымдарының атқ аратын міндеттерін облыстық, аудандық жә не бастауыш партия ұ йымдарына жү ктеп, ө ндіріс орындары, колхоздар мен совхоздарды ө зіндік еркіндіктен айырды. Реформалар кредиттік-қ аржылық жү йемен, материалдық -техникалық жабдық таумен байланыстырылмады. Осылардың салдарынан бір жағ ынан Қ азақ станның экономикасының қ уаты арта тү ссе, екінші жағ ынан оның орталық қ а тә уелділігі кү шейе тү сті.

⇐ Предыдущая 34 35 36 37 383940 41 42 43 Следующая ⇒