2. Республика экономикасын соғыс мүддесіне бағындыру

Соғ ыстың алғ ашқ ы айларында Кең естер мемлекеті соғ ысқ а дейінгі жылдары салынғ ан ө ндіріс қ уатының кө п бө лігінен айырылды. Бұ л жағ даймен бір мезгілде мемлекет экономикасын ә скери ө мірге бейімдеу іс-шаралары жү зеге асырылды. Қ ысқ а мерзім ішінде республика халық шаруашылығ ын соғ ысқ а бейімдеп қ айта қ ұ ру қ иын болды. Бірінші кезекте елдің қ орғ аныс мұ қ тажына жұ мыс істейтін халық шаруашылығ ы материалдық жә не адам ресурстарымен қ амтамасыз етілді. Халық шаруашылығ ы салаларында негізінен ә йелдер, қ ариялар, жасө спірім балалар ең бектенді. Соғ ыс уақ ытының талабына сай жұ мыс кү ні ұ зартылды жә не ең бек демалыстары жойылды. Барлық азық -тү лік пен шикізат қ орлары майданғ а жіберілгендіктен халық азық -тү лік жә не ө неркә сіп ө німдерімен белгіленген мө лшерде ғ ана қ амтамасыз етілді.

Соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінде КСРО ү кіметі жанынан эвакуация жө ніндегі Кең ес қ ұ рылды. Ал, Қ азақ КСР Халық Комиссарлар Кең есі жанынан эвакуациямен келген халық ты, ө неркә сіп орындарын орналастыру жө ніндегі бө лімдер ашылды. 1941 жылдың жазынан бастап Қ азақ станғ а кө шірілген халық ты ә келген эшалондар келе бастады. Қ азақ Республикасына ә сіресе, 1941 жылғ ы тамыз-желтоқ сан айларында халық кө п келді. 1941 жылдың аяғ ында тылғ а кө шірілген 12 млн. халық тың 386492-сі Қ азақ станғ а орналастырылды. Бұ л кө рсеткіш 1942 жылы 532, 5 мың ғ а ө сті. Жергілікті ө кімет ұ йымдары эвакуациямен келген халық тың мұ қ тажын қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан шараларды жү зеге асырды.

Соғ ыстың алғ ашқ ы айларынан бастап Қ азақ станғ а батыс аудандардағ ы ө неркә сіп орындары кө шіріле басталды. 1941 жылы 28 қ ыркү йекте Ақ молағ а ең алғ ашқ ы Мелитополь станок зауыты кө шіп келді. Петров атындағ ы мұ най жабдық тарын жасайтын зауыт Гурьевке, Пархоменко атындағ ы шахта жабдық тарын жасайтын зауыт Қ арағ андығ а кө шірілді. Қ азақ стан территориясына кө шірілген ө неркә сіптер жоспарлы тү рде шикізат кө здеріне жақ ын жерлерге орналастырылды. Ақ тө бе ферросплавл зауыты Запорожье ферросплавл зауыты жабдығ ын, Ө скемен қ орғ асын мырыш комбинаты, Орджаникидзе тү рлі-тү сті металл зауытын, Ворошилов ауыр машина жасау зауытын Алматы авторемонт зауыты қ абылдады. Алматыдағ ы қ ұ рылысы толық аяқ талмағ ан авторемонт зауыты Луганск ауыр машина жасау зауытын, республикамыздың оң тү стігі Украинаның 14 қ ант зауытын қ абылдады.

Ө неркә сіп орындарын кө шірудің екі кезең і болды: 1941 жылдың соң ынан 1942 жылдың басына дейін, 1942 жылдың басынан кү зіне дейін. 1941 жылдың кү зінде Қ азақ станғ а УКСР-нен, БКСР-нен, Ленинград пен Москвадан ө неркә сіп орындары кө шірілді. Тек Украинадан 70 шақ ты зауыт, фабрика, электростанция, депо, механикалық шеберханалар келді. Олардың ішінде Қ азанның ХХ жылдығ ы атындағ ы станок жасайтын зауыт, № 24 зауыттың Харьковтік ұ шақ цехы, Днепропетровск вагон жө ндеу зауыты, “Трансвязь” электромеханикалық зауыты, Пархоменко атындағ ы Луганск машина жасау зауыты, Киев ет комбинаты жә не т. б болды. Москва жә не Москва облысынан рентген, Дзержинский атындағ ы электротехникалық зауыт, Курчатовск мехзауыты, “Изолит” зауыты, “Красный факел” зауыты кө шірілді. Тек Гурьев арқ ылы 1942 жылы тамыз-қ ыркү йек айларында Қ азақ станғ а 24 000 тонна ә р тү рлі ө неркә сіп жабдық тары кө шірілді.

Жең іл ө неркә сіп орындары да Қ азақ стан, Орта Азия территорияларына кө птеп кө шірілді. Атап айтқ анда, Киев, Азов, Артемов аяқ -киім фабрикалары негізінде Семей аяқ -киім фабрикасы, “Парижская коммуна” аяқ -киім фабрикасы негізінде Қ арағ анды, Қ ызылорда, Алматы аяқ -киім фабрикалары қ ұ рылды. Қ азақ станғ а 53 жең іл ө неркә сіп орындары кө шірілді. 20 шақ ты машина жасайтын, металл ө ң дейтін, азлитражды двигатель, радиоприбор, таразы, тігін машинасын жасайтын зауыттар ә скери жабдық, қ ару-жарақ шығ аруғ а негізделіп қ айта қ ұ рылды. Кө шірілген ө неркә сіп орындарымен бірге республикағ а 3200 тау-кен мамандары, 200 Донбасс шахтасының қ ұ рылысшылары, Воронеж, Луганскіден 2000 машина жасаушы мамандар, 1000 теміржолшылар, 7000-ғ а тарта инженер-техник мамандары қ оныс аударды. Жау уақ ытша басып алғ ан жерлердегі ө неркә сіп орындары Қ азақ станғ а кө шіріліп, орналастыру шаралары 6 айғ а созылды.

Отанғ а тө нген қ ауіп Кең естер Одағ ының барлық ұ лттары мен халық тарын тығ ыз біріктірді. Соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап Қ азақ стан ең бекшілері жоғ ары ұ йымшылдық кө рсетіп, Отанының бостандығ ы мен тә уелсіздігі ү шін ең бектенуді басты мақ саты деп шешті. 1941 жылдың 16 тамызында БКП (б) ОК-мен КСРО ХКК Повольжье, Орал, Батыс Сібір, Қ азақ стан жә не Орта Азия аудандарына 1941 жылдың 4- тоқ санына жә не 1942 жылғ а арналғ ан жоспарды бекітті. Бұ л жоспар бойынша ә скери техника, жабдық тар, оқ -дә рі ө ндіруді ұ лғ айту жә не металлургия, кө мір салалары ө німдерін асыра ө ндіру, стратегиялық шикізат шығ аруды арттыру кө зделді. Ө йткені 1941 жылдың ө зінде жау КСРО территориясының кө п бө лігін жаулап алды. Жаулап алынғ ан территорияларда ө ндірілетін шикізат ендігі жерде Қ азақ станда бірнеше рет кө п мө лшерде ө ндірілді. Донецк, Москва тү біндегі кө мір бассейндерінен кө мір ө ндіру мү лдем тоқ талды. Сондық тан соғ ыс мү ддесіне кө мір ө ндірудің барлық ауырлығ ы Қ арағ анды кө мір бассейніне тү седі. Қ арағ анды кө мір бассейні соғ ыс жылдарында алдағ ы жылдармен салыстырғ анда кө мірді тө рт есе артық ө ндірді. Соғ ыс жылдары 18 жаң а шахта ашылды. 1945 жылы конструктор С. С. Макаров ә лемдегі ең алғ ашқ ы кө мір комбайнын Қ арағ анды жерінде ойлап тапты. Қ арағ анды кө мірі Орал, Орск-Халиловск, Поволжье ө неркә сіп орындарын, темір жол транспортын отынмен қ амтамасыз етті.

Соғ ыс жылдары мұ най ө ндіру 3 есеге кө бейді. “Қ азақ стан мұ най” ұ жымы тә улігіне 12 сағ ат жұ мыс істеді. “Ақ тө бе мұ най” ұ жымы Жақ сымай мұ най шығ ару объектісін жұ мысқ а қ осса, Гурьев облысының мұ най қ ұ бырларында мұ най ө ндірісін арттыруды қ олғ а алды. Ұ жымдар арасында социалистік жарыстар кең інен қ анат жайып, жарысқ а қ атысқ ан 9340 мұ найшының 5800-і жұ мыс нормасын 101-200%, 218-сі – 200-300 %, 23 мұ найшы 300 % асыра орындады. Ембі-Қ ұ лсары мұ най ө ндірісін басқ арғ ан мұ найшы инженер Сапы Ө тебаев 1941 жылы 29 ұ ң ғ ыны жұ мысқ а қ осып, тә уліктік ө німді осы жылы соғ ысқ а дейінгі кө рсеткіштен екі есеге кө бейтті. Соғ ыстың тек алғ ашқ ы жылы жаң а 4 мұ най ө ң деу орындары жұ мысқ а қ осылды.

1942 жылы неміс-фашистер ә скері Волгағ а шығ ып, Солтү стік Кавказ территориясын басып алуына байланысты, мұ най ө неркә сібінің жағ дайы қ иындады. Сондық тан Мемлекеттік Қ орғ аныс Комитеті мұ най ө ндіруде Қ азақ станғ а ү лкен ү міт артады. Ембі мұ найшылары 1942 жылы тә улігіне 2500 т. мұ най ө ндірсе, 1943 жылы – Мемлекеттік Қ орғ аныс Комитетінің тапсырмасын орындау барысында мұ най ө ндіруді 4500 тоннағ а жеткізуді ұ йғ арды. 1943 жылы 18 мамырында Мемлекеттік Қ орғ аныс Комитеті “Қ азақ стан мұ най комбинатында мұ най ө ндіруді жү зеге асыру шаралары” деген қ аулы қ абылдайды. Қ аулы бойынша мұ най ө ндіруді барынша кү шейту жә не комбинат жанынан барлау бө лімін ашу жолғ а қ ойылды. Нә тижесінде осы жылы Кавказ жә не Қ азақ стан мұ найын майданғ а жеткізу жолдары салынып, майдандар ө з мерзімінде жанармаймен қ амтамасыз етілді. 1943 жылы “Қ азақ мұ най” ұ жымы Мемлекеттік қ орғ аныс комитетінің Қ ызыл Туын 5 рет иемденіп, мұ най ө ң деуде жоғ арғ ы кө рсеткіштерге жетті. 1944 жылы “Қ азақ стан мұ най комбинаты” ұ жымы 15 рет Бү кілодақ тық жарыстардың жең імпазы аталып, 10 рет ОАК мен Қ азақ стан коммунистік партиясының Туларын иемденді. 1944-1945 жылдары бұ л ұ жым 11 рет Қ орғ аныс Комитетінің Туын иемденіп бү кілодақ тық жарыстың 2, 3- орындарын жең іп алды.

Соғ ыс жылдары қ орғ аныс ө неркә сібі ү шін Қ азақ стан металлургтері кү ні-тү ні ең бек етті. Ө ндірілген 100 т. молибденнің 60 тоннасын Шығ ыс Қ оң ырат руднигі ө ндірді. Қ азақ стан соғ ыс жылдары Одақ бойынша ө ндірілген барлық қ орғ асының 85%, полиметалдың –70 %, висмуттің – 50%, вольфрамның 20% ө ндірді.

Тоталитарлық тә ртіптің қ ылмыстарының бірі – халық ты депортациялау, яғ ни оның этноә леуметтік жә не территориялық бірлігін кү штеп бұ зу болды. 30-шы жылдары жү зеге асырыла бастағ ан депортациялау науқ аны екінші дү ниежү зілік соғ ыс жылдары кү шейе тү сті. Негізсіз айыппен 1941 жылы поляктар мен 361 мың Волга бойының немістері шұ ғ ыл тү рде кө шіріліп, Қ азақ станның 12 облысына жер аударылды. Қ азақ станғ а жер аударылар алдында олардың мал-мү лкі толығ ымен тә ркіленіп, ө кімет тарапынан ешқ андай кө мек кө рсетілмеді. Олар тек жергілікті халық тарапынан қ олдау тапты. Кең естік немістерге ә кімшіл-ә міршіл жү йе Отанын қ орғ ауғ а рұ қ сат етпеді. Сондық тан қ олына қ ару алып, фашистермен соғ ысу ү шін кө птеген немістер фамилияларын ө згерткен. Мысалы, Вольдемар Венцель Венцов деген фамилиямен соғ ысып, кө птеген медальдар мен Қ ызыл Ту орденімен марапатталғ ан. Павлодарлық П. Шмидт азербайжан тілін білгендіктен Али Ахметов деген атпен, Иван Гарвард Громов деген фамилиямен соғ ысқ а қ атысады. Соң ғ ысы Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын иеленді. Оның есесіне 1942 жылдан бастап 15-60 жас аралығ ындағ ы немістер ең бек армиясына мобилизацияланады. Ең бек армиясы кү шпен ең бек ету лагерлерінде тұ рды жә не оларды ІІХК-ның қ арулы ә скер бө лімшелері кү зетті.

1943-1945 жылдар аралығ ында республиканың 4 облысы мен 145 ауданына 507 мың карашайлық тар, балкарлар, шешендер, ингуштар, қ алмақ тар, 110 мың месхеттік тү ріктер мен кү рдтер, 180 мың Қ ырым татарлары жер аударылады. Ә кімшіл-ә міршіл жү йе бұ л халық тарды азаматтық қ ұ қ ық тарынан айырып, жойып жібере жаздады. Бұ л фактілер Кең естер мемлекетінде сө з жү зінде халық тар достығ ы, тең дігі туралы кө п айтылғ анымен, іс жү зінде ұ лттық саясаттың бұ рмалағ андығ ын кө рсетеді.

Осындай халық тың жанқ иярлық ерлігінің нә тижесінде кең естік экономиканың ө су қ арқ ыны соғ ыс алдындағ ы бес жылдық тар кө рсеткіштерінен жоғ ары болды. Нә тижесінде тек 1942 жылдың ө зінде КСРО Германиямен салыстырғ анда танкті 3, 9 есе, ұ шақ ты 2 есе, артиллериялық қ ару-жарақ ты 3 есе артық ө ндірді. Ал, 1944 жылы кең естік индустрия сө ткесіне бір танк бригадасы мен полкін, 3 авиация полкін жабдық тауғ а жарайтын ә скери техника шығ арды. Оғ ан Қ азақ стан экономикасы да ө з ү лесін қ осып, соғ ыс ө німдерінің басым бө лігін ө ндіріп, уақ ытымен майданғ а жеткізіп тұ рды.

⇐ Предыдущая 31 32 33 34 353637 38 39 40 Следующая ⇒