Дәріс 5. Фашистік басқыншылыққа қарсы күрестегі қазақстандықтардың ерлігі мен қасіреті

Дә ріс 5. Фашистік басқ ыншылық қ а қ арсы кү рестегі қ азақ стандық тардың ерлігі мен қ асіреті

Жоспар

1. Қ азақ стандық тардың майдандағ ы ерліктері

2. Республика экономикасын соғ ыс мү ддесіне бағ ындыру

3. Халық тың тылдағ ы ерлігі.

1. Қ азақ стандық тардың майдандағ ы ерліктері

30-шы жылдардағ ы ә лемдік дағ дарыс кө птеген мемлекеттердің экономикалық, ә леуметтік жә не халық аралық қ атынастарын шиеленістірді. Бұ л жағ дай ә лемдік билікке талпынғ ан кү штердің пайда болуына жол ашты. Осындай кү штердің ішіндегі ең қ ауіптісі – Германияда орнағ ан фашистік тә ртіп еді. Батыс мемлекеттері тарапынан ұ йымдасқ ан қ арсылық тың болмауы фашистік агрессияның кү шеюіне жол ашты. 1937 жылы фашисттік мемлекеттер – Германия мен Италияның милитаристік Жапониямен ә скери-саяси одақ қ ұ руы екінші дү ниежү зілік соғ ыстың негізі болды.

Екінші Дү ниежү зілік соғ ыс 1939 жылы Германияның Польшаны жаулап алуымен басталды. Франция мен Англия Германияғ а қ арсы соғ ыс ашқ анын хабарласа, КСРО осы жылы Германиямен 10 жылдық бейбіт келісімге қ ол қ ойды. Бұ л қ ұ жат тек 1989 жылы алғ аш жарияланды. Қ ұ пия келісімге сай 1939 жылы Германия мен КСРО Еуропадағ ы билік жү ргізу аймақ тарын бө ліп, жаулап алу шараларын бір мезгілде бастайды. Осының нә тижесінде Германия Польшаны басып алғ аннан кейін, Кең естер Одағ ына Польшаның 12 млн. халқ ы орналасқ ан 200 000 шаршы км. жері ө тті. Кейінірек бұ л территория Украина, Белоруссияғ а қ осылды. 1940 жылы Германия Францияны басып алғ аннан кейін Литва, Латвия, Эстониядағ ы мемлекеттік билікті Кең естер Одағ ы иеленіп, Литва, Латвия, Эстония Кең естік Социалистік Республикалары қ ұ рылды. Қ ызыл Армия Прибалтикағ а кіргеннен кейін Кең естер ү кіметі Румынияғ а бұ рын Ресей империясының қ ұ рамында болғ ан Бессарабия территориясын қ айтару туралы ультиматум жіберді. Нә тижесінде Буковина мен Бессарабияның жарты бө лігі Украина КСР-іне, Бессарабияның қ алғ ан бө лігі Молдавия КСР-не берілді.

Англия мен Франция Германияғ а соғ ыс жариялағ анымен батыс майданда белсенді іс-қ имыл танытпады. Бұ л жағ дайды Германия ө з мү ддесіне пайдаланып, 1940 жылы Дания, Норвегия, Нидерланды, Люксенбург мемлекеттерін еш қ арсылық сыз жаулап алды. Бельгияны жең геннен кейін негізгі кү штер талқ андалды. Нә тижесінде Франция Германиямен бейбіт келсімге қ ол қ ойса, Англия АҚ Ш-тан кө мек сұ рауғ а мә жбү р болды.

Сонымен Батыс Еуропадағ ы ә скери іс-қ имылды аяқ тағ ан фашистік Германия бастапқ ы міндеттерінен бас тартып, Кең естер Одағ ын басып алуғ а дайындық ты бастайды. Басып алғ ан мемлекеттердің экономикалық, ә скери ресурстарын ө з мү десіне пайдаланып, ә бден кү шейген фашистік Германия Кең естер Одағ ына қ арсы соғ ысты аз уақ ытта жең іспен аяқ тауына кү мә нсіз сенді. Ал, Сталин жә не оның тө ң ірегіндегілер 1939 жылғ ы келісімге сеніп, Германия тарапынан соғ ыс қ аупін кү тпеді.

КСРО-ғ а қ арсы соғ ыс жоспары “Барбаросса” деген атпен белгілі. “Барбаросса” жоспары 4 ә скери топтың келісілген іс-қ имылына негізделді. Финляндия фельдмаршалы Маннергейм мен генерал фон Дитла басқ арғ ан Финляндия тобы Мурманск, Беломорск, Ладогоғ а бағ ытталды. “Солтү стік” тобына (басқ арғ ан генерал фельдмаршал фон Лееб) Ленинградты басып алу жү ктелді. Генерал-фельдмаршал фон Бок басқ арғ ан ең кү шті “Орталық тобы” Москвағ а бағ ытталды. Генерал-фельдмаршал фон Рундштенд бастағ ан “Онтү стік тобы” Украинаны басып алуғ а тиіс болды. Фашистік Германияның Кең естер Одағ ын жаулап алу жоспарында Қ азақ станғ а ү лкен мә н берілген. Осы мақ сатпен Атлантикадан Сібірге дейін біртұ тас Герман этнотерриториялық кең істігін қ ұ ру кө зделді. Бұ л территорияны славян халық тарынан тазарту жә не тү рік-моң ғ ол халық тарын жою кө зделді. Сонымен қ атар фашистік Германияғ а қ ызмет ететін Қ арағ анды, Новосибирск, Кузнецк индустриалды облыстарын қ ұ ру жоспарланды.

1941 жылдың 22 маусымында фашистік Германия ә скері Кең ес Одағ ына тұ тқ иылдан, соғ ыс жарияламастан басып кірді. Кең ес халқ ының Ұ лы Отан соғ ысы, яғ ни Отанын шетел басқ ыншыларынан азат ету соғ ысы басталды. Кең естік ә скери кү ш бейбіт уақ ыт жоспарына сай орналасқ андық тан соғ ыс қ имылдары басталғ ан территорияғ а тартылуы барысында, жау соғ ыстың алғ ашқ ы бес айында мемлекеттің 5% халқ ы тұ ратын аудандарын жаулап алды. Германия КСРО-ғ а қ арсы барлық қ арулы кү шінін 70% - 5, 5 млн адамнан тұ ратын 190 дивизия, 4300 танк, 5 мың ұ шақ шоғ ырландырды. Батыс шекаралық округтердегі Қ ызыл Ә скер кү штерімен салыстырғ анда Германия ә скери кү ші адам ресурсінен екі есе, танктен ү ш есе, ұ шақ тан 3 есе, артиллериядан – 1, 3 есе басым болды. Осығ ан қ арамастан шекарашылар, олардың қ атарында Брест қ орғ аушылары алғ ашқ ы ұ рыстың ө зінде тең десі жоқ ерлік кө рсетті. Брест шекаралық отряды жауынгерлердің қ ұ рамында жаудын алғ ашқ ы соқ қ ысына А. Мү сірепов, В. Лобанов, К. Абдрахманов, К. Иманқ ұ лов, А. Наганов, Ғ. Жұ матов, Ш. Шолтыров, Т. Деревянко, Қ. Батталов жә не басқ а қ азақ стандық жауынгерлер қ арсылық кө рсетіп, айрық ша ерлікпен кө зге тү сті.

Соғ ыс жылдары Қ азақ станда 12 атқ ыштар жә не 4 атты ә скер дивизиясы, 7 атқ ыштар бригадасы жә не 50-ге жуық жеке полктер мен батальондар жасақ талып, майданғ а аттандырылды. Қ азақ стан территориясында жасақ талғ ан ә скери қ ұ рылымдар соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап жаумен ерлікпен шайқ асты. Ә сіресе, Москва тү біндегі шайқ аста қ азақ стандық тар ү лкен қ ұ рметке ие болды. Москва бағ ытындағ ы негізгі жолдардың бірі – Волоколамск тас жолын қ орғ ауда Алматыда жабдық талғ ан 316-атқ ыштар дивизиясы генерал-майор И. В. Панфиловтың басшылығ ымен тең десі жоқ ерлік танытты. Қ ысқ а уақ ыт ішінде дивизия жауынгерлері жаудың танк, моторлы жә не екі жаяу ә скер дивизияларын талқ андады. Москва тү біндегі шайқ аста ә сіресе саяси жетекші В. Г. Клочков басқ арғ ан бө лімше – 28 панфиловшылар жаудың 50 танкісіне тойтарыс беріп, асқ ан ерлік кө рсетті. 1941 ж. 17 қ арашада дивизияғ а 8-ші гвардиялық деген атақ беріліп, кейінірек Қ ызыл Ту, Ленин ордендерімен, ал Риганы жаудан азат еткені ү шін екінші дә режелі Суворов орденімен марапатталды. Бұ л шайқ аста ерлік танық тан 28 жауынгер Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын иеленді. Сонымен бірге Волоколамск тү бінде ү лкен ерлік кө рсетіп қ аза тапқ ан талантты қ олбасшы, қ аһ арман командир И. В. Панфиловке Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді.

Панфиловшы ағ а лейтенант Б. Момышұ лы Москва тү біндегі шайқ аста ө з батальонымен жау қ оршауын ү ш рет бұ зып шық ты. Соғ ысты Б. Момышұ лы полковник лауазымымен, 9-шы гвардиялық атқ ыштар дивизиясының командирі болып жү ріп аяқ тады. Белгілі орыс жазушысы А. Бектің “Волоколамское шоссе” повесі Б. Момышұ лының соғ ыс жылдарындағ ы ерлігіне арналды. Сө йтсе де, Б. Момышұ лының соғ ыс жылдарындағ ы ерлігі ө з дә режесінде мойындалмай, тек 1990 жылы еліміздің Президенті Н. Ә. Назарбаевтың тікелей араласуымен оғ ан Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді.

И. В. Панфилов дивизиясы қ ұ рамында жаумен шайқ асқ ан М. Ғ абдуллин 1943 ж. Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын иеленді. М. Ғ абдуллин бастағ ан жауынгерлер Бородино селосын жаудан тартып алып, 7 сағ ат бойында ерлікпен қ орғ ады. Шайқ ас нә тижесінде немістер шегінуге мә жбү р болды. Москва тү біндегі шайқ астарда Т. Тоқ таров, Р. Жанғ озин, Р. Елебаев жә не т. б. қ азақ стандық тар асқ ан ерлік танытты. Бұ л шайқ асқ а қ азақ стандық 238-ші дивизия, 19-шы атқ ыштар бригадасы да қ атысты.

“Барбаросса” жоспары жү зеге аспағ аннан кейін 1942 жылы Германия Кең естер Одағ ын басып алу мақ сатында жаң а жоспар қ абылдады. Бұ л жоспар бойынша фашистер негізгі кү шін Сталинград пен Кавказды басып алуғ а бағ ыттады. Сталинград пен Кавказды басып алу операциясына фашистер қ ұ пия дайындалып, оғ ан “Блау” деген ат қ ойды. Фашистер бұ л жерлерді жаулап алуғ а ү лкен мә н берді. Ө йткені фашистерге басып алғ ан мемлекеттер территорияларынан мұ най тасу қ олайсыз болғ андық тан, Кавказ мұ найына ү лкен ү міт артты. Тағ ы бір себеп – фашистер Кең естер Одағ ының Қ ара тең іздегі порттарын басып алып, одақ тастары – Англия, АҚ Ш-пен байланысын ү зуді кө здеді. Сонымен қ атар Сталинград қ орғ аныс ө неркә сіптері кө п шоғ ырланғ ан шикізат кө зіне бай орталық болды. Сондық тан фашистер бұ л бағ ыттағ ы соғ ыс қ имылдарының сә тті аяқ талуына ү лкен мә н берді.

Жау 1942 жылдың шілде айында Сталинград бағ ытына 42 дивизия, тамызда – 69, ал қ ыркү йекте – 81 дивизия аттандырды. Кү ш тең болмады. Ө йткені кең естік қ олбасшылар жау шабуылын Москва бағ ытында кү тіп, негізгі ә скери кү шті осы бағ ытқ а шоғ ырландырды. Ө йткені ”Блау” бойынша, Кең ес барлаушыларын жалғ ан жолғ а тү сіріп, шабуыл Москва бағ ытында қ айта жанданады деген ақ парат таратылғ ан еді. Сталинград бағ ытындағ ы шайқ астарғ а тө мендегідей қ азақ стандық ә скери қ ұ рылымдар қ атысты: 292-ші атқ ыштар дивизиясы ретінде қ айта қ ұ рылғ ан 74-ші Аралдық атқ ыштар бригадасы, 387-ші атқ ыштар дивизиясы, 27-ші атқ ыштар кейінгі 72 гвардиялық дивизия, 75-ші атқ ыштар кейінгі 3-ші гвардиялық атқ ыштар бригадасы. 3-ші атқ ыштар бригадасы Сталинград тү бідегі шайқ аста 5 мың фашисті жойып, 3 мың фашист офицері мен жауынгерлерін тұ тқ ынғ а алды. Сонымен бірге, бұ л шайқ асқ а 81-ші атты ә скер дивизиясы, 152-ші атқ ыштар бригадасы, 129-ші миномет полкі мен 196-ші жеке кө пір қ ұ рылысы батальоны қ атысты.

1942 жылдың 19 желтоқ санында Боковская-Пономаревка ауданында болғ ан ә уе шайқ асында қ арағ андылық ұ шқ ыш Н. Ә бдіров ө зінің оқ тиіп ө ртенген ұ шағ ын жау танктері шоғ ырланғ ан жерге бағ ыттап, экипажымен бірге ерлікпен қ аза тапты. Н. Ә бдіров, минометші К. Сыпатаев пен Р. Рамазанов Сталинградты қ орғ аудағ ы ерліктері ү шін Ұ лы Отан соғ ысы батыры атағ ына ие болды. Сталинградта қ аланы жаудан қ орғ ауда ерлік танытқ ан қ азақ стандық тар қ ұ рметіне “Казахстанская” аталғ ан кө ше бар. Бірнеше айғ а созылғ ан Сталинград шайқ асы 1943 жылдын басында жаудың жең ілуімен аяқ талды. Сталинград шайқ асы барысында Кең ес Армиясы екінші дү ниежү зілік соғ ыстағ ы тү бегейлі бетбұ рысқ а шешуші ү лес қ осты.

1943 жылы фашистер Кең естер Одағ ын басып алу мақ сатында жаң а операция жоспарлады. Бұ л операцияғ а “Цитадель” деген ат беріп, жан-жақ ты дайындалды. Осы жылы Германияның ә лсірегенін сезген бұ рынғ ы одақ тастары бастапқ ы міндеттерінен бас тартып, дү ниежү зілік соғ ыстан шығ у жолдарын іздеу ү стінде болды. Сондық тан Германия бұ л операцияның сә тті аяқ талуына бар кү шін салып, одақ тастарын сақ тап қ алуғ а тырысты. “Цитадель” операциясына фашистер 900000 ә скер қ атыстыруды жоспарлады. Шайқ асқ а іріктелген фашистік дивизиялар: “Рейх”, “Ұ лы Германия”, “Фикинг”, “Адольф Гитлер” жә не т. б., барлық танктердің 70%, барлық ұ шақ тардың 65% тартылды. 5-ші шілдеде басталғ ан Курск шайқ асы шілденің аяғ ында кең естер ә скерінің жең ісімен аяқ талды. Курск иіні мен Днепр шайқ астарына кө птеген қ азақ тандық ә скери қ ұ рылымдар қ атысты. Тек Курск иініндегі шайқ астағ ы ерлігі ү шін 123 қ азақ стандық Ұ лы Отан соғ ысы Батыры атағ ына ие болды.

1944 жылы Германияның жең ілетіні белгілі болғ аннан кейін, ендігі жерде соғ ыс қ имылдарын Кең ес Одағ ы бақ ылауғ а алды. Осы жылы Кең ес ү кіметі “Берлин” операциясын бастайды. Бұ л операцияның мақ саты – неміс фашистерін Кең естер Одағ ы територриясынан қ уып, Еуропа мемлекеттерін жаудан азат ету болды.

“Достық кө мек” идеологиясын жамылғ ан Кең естер Одағ ы болашақ та азат еткен мемлекеттер саясатына араласуды, тіпті кейбір мемлекеттерді ө з бақ ылауында ұ стауды кө здеді. Ө йткені басты жауы – Германияны жең геннен кейін, Кең естер Одағ ы ә лемдік билікке талпынып, социалистік мемлекеттер жү йесін қ ұ руды жоспарлады.

Шығ ыс Еропаны жаудан азат етуде қ азақ стандық тар ү лкен ерлік кө рсетті. Шығ ыс Пруссия территориясын азат етуде кө рсеткен ерліктері ү шін 20 қ азақ стандық жауынгер Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын алды. Олар – В. А. Андреев, Л. И. Беда, П. Т. Брилин, Т. К. Абилов, В. Г. Козенков, И. И. Корнев, И. В. Кутурга жә не т. б.

Словакия территориясын жаудан азат етуге 4-ші Украина майданы қ ұ рамында қ азақ стандық 8-ші атқ ыштар дивизиясы қ атысты. Майданда кө рсеткен ерліктері ү шін 8-ші атқ ыштар дивизиясының қ ұ рамындағ ы 62-ші артиллериялық Карпат полкі Қ ызыл Ту орденімен, 151-ші Карпат полкі 3-ші дә режелі Кутузов орденімен, 310-шы атқ ыштар полкі 3-ші дә режелі Суворов орденімен марапатталды.

72-ші жә не 73-ші гвардиялық атқ ыштар дивизиялары Венгрия, Оң тү стік Чехия, Австрия территорияларын жаудан азат етуге қ атысты. Австрия астанасын жаудан азат етуде алматылық Пупков М. А. Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын алды. Сонымен қ атар Австрияны азат етуші 105-ші гвардиялық дивизия жауынгерлері: А. Мудрагель, Г. Сливных, Ж. Аминов қ аһ армандық тарымен кө зге тү сті.

Прага операциясына 118, 88, 314, 8-ші атқ ыштар, 72-ші гвардиялық атқ ыштар дивизиясы қ атысып, бұ л операцияда 992-ші алматылық авиация полкі асқ ан ерлік кө рсетті. Бұ л полк екінші дә режелі Б. Хмельницкий жә не 3-ші дә режелі Суворов ордендерімен ү ш мә рте марапатталды. 992-ші полк 7642 рет жауғ а шабуыл жасап, 816 бомба тастап, 3 ұ шақ ты, 19 зенитті батареяны, 1000 автомашина, 2 кө пірді жә не т. б. жойды. Прага операциясы барысында 52-ші армия қ ұ рамындағ ы алматылық 556-ші эскадрилия ерлікпен кө зге тү сті. Бұ л эскадрилия тұ тқ иылдан 4050 шабуыл жасап, 2350 мә рте жау территориясын бомбалағ ан. Қ ұ рамындағ ы 14 адамның 10-ы ү кімет тарапынан марапатталады.

Чехословакия жерін азат етуге келген қ азақ стандық ұ шқ ыштар 2, 8, 5-ші ә уе армиясының бө лімдерінде жаумен шайқ асты. Шайқ астардағ ы ерлігі ү шін С. А. Батеньков пен П. Ф. Железняков соғ ыстан кейін Кең ес Одағ ының Батыры атағ ына ие болады. Ұ шқ ыштар: Т. Я. Бигелдинов, И. Павлов, С. Д. Луганский жә не Л. И. Беда 2 мә рте Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын иеленді. Олардың қ атарын 56 жыл кешігіп барып, 1941 жылдың 26-шы маусымында, соғ ыстың бесінші кү ні-ақ аты аң ызғ а айналғ ан батырлық капитан Гастелло экипажының ерлігі емес, капитан А. Масловтың экипажынікі екендігі айқ ындалып, осы экипаж қ ұ рамындағ ы Б. Бейсекбаев 1998 жылы Ресей Батыры атағ ын алып, толық тырылды.

Берлин операциясына қ азақ стандық 118-ші, 313-ші атқ ыштар дивизиялары жә не 209-ші атқ ыштар полкі қ атысты. Берлин ратушасын алуда 118-ші атқ ыштар дивизиясының взвод лейтенанты К. Маденов, ал кө ше шайқ астарында И. Б. Мадин, Рейхстагка ту тігуде Р. Қ ошқ арбаев ерлік танытты. Айтпенбет Нақ ыпов Одерден Петерсфельд қ аласына дейін танкпен келеді. Соғ ыстан кейін Нақ ыповтың танкі қ ала алаң ына ескерткіш ретінде қ ойылды. Берлин операциясында 27 қ азақ стандық ерліктерімен кө зге тү сіп, Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын иеленді.

Қ азақ қ ыздары да соғ ыс ауыртпалығ ын ер азаматтармен бірдей кө терді. Соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап соғ ысқ а сұ ранып, ә скери комиссариаттарғ а хат жазғ ан қ азақ қ ыздары ө те кө п болды. Мысалы, Қ арағ андының ә скери комиссариатына соғ ысқ а сұ ранып ө тініш жазғ ан арулар саны 10 мың нан асқ ан. Семей қ аласы бойынша соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінде 3 мың ө тініш тү скен. Ал, Алматы қ аласының тек Фрунзе ауданы бойынша 112 ө тініш тү сті. Майданғ а аттанғ ан ә йелдер мен қ ыздардың кө бі медсанбаттар мен госпитальдарда борышын ө теген. Қ азақ арулары тү рлі ә скери қ ұ рамаларда болып, ерен ерлік ү лгісін кө рсетті. Қ олдарына қ ару алып, майданғ а аттанғ ан қ азақ жұ лдыздары - Ә лия мен Мә ншү к Қ азақ стан даң қ ын ә лемге паш етті. Авиация саласын мең герген қ азақ қ ызы – Х. Доспанова Кең ес Одағ ының батыры М. Раскова басқ арғ ан ә йелдер авиациясының қ ұ рамында авиация штурманы болып 300-ден астам мә рте ә уеге кө терілді. 2004-ші жылы Президенттің жарлығ ымен Х. Д. Доспановағ а Халық Қ аһ арманы атағ ы берілді. Сафарбекова Жауһ ария Насырқ ызы Ленинград майданында қ алалық радиостанция бастығ ы болып, Ленинград майданында аса ерлігімен кө зге тү скен. 1942 жылы Қ азақ станда қ ұ рылғ ан 34-жеке ә йелдер ротасының 300-ге тарта арулары Курск иініндегі шайқ асқ а қ атысып, бірнеше марапаттарғ а ие болды.

Қ азақ стандық тар жау тылындағ ы партизан қ озғ алысына да белсене қ атысты. 1941 жылы КСРО ОАК мен БКП(б) ОК-нің 1941 жылдың 29 маусымындағ ы дерективасында жау басып алғ ан территорияларда жау армияларының бө лімшелерімен кү ресу ү шін партизан отрядтарын қ ұ ру кө зделді. Осы жылдың 18 шілдесінде БКП(б) ОК “Германия ә скерінің тылында кү рес ұ йымдастыру” туралы қ аулы қ абылдап, партизан қ озғ алысын ұ йымдастырды. 1941 жылдың жазынан бастап жау тылында жабдық тала бастағ ан партизан ұ йымдары қ ұ рамындағ ы жауынгерлер саны 1943 жылдың соң ында 1 миллионғ а жетті. 1942 жылдың мамырында Қ ызыл Армия мен партизан қ озғ алысының ұ штасуын қ адағ алайтын Орталық, кейінірек республикалық жә не облыстық партизан қ озғ алысы штабтары қ ұ рылды.

Енді партизан қ озғ алысы қ атарында жаумен шайқ асқ ан қ азақ стандық тар қ ұ рамына тоқ талайық. Украина территориясындағ ы партизан бірлестіктерінде 1500 қ азақ стандық жаумен шайқ асты. Атап айтсақ, М. И. Шукаевтың партизан отряды қ ұ рамында 79 қ азақ, Ұ лы Отан соғ ысының Батыры С. А. Ковпактың партизан отрядында 70 қ азақ стандық болды. Ленинград облысы территориясындағ ы партизан бірліктері қ ұ рамында 220, ал Белоруссия территориясында 1, 5 мың ғ а тарта қ азақ стандық тар жаумен шайқ асты. Қ азақ стандық партизандар жаумен шайқ аста ү лкен ерлік танытты. Мысалы, 1941 жылы Киев облысы, Македон селосында жасырын партизан орталығ ы қ ұ рылады. Бұ л орталық қ а соғ ысқ а дейінгі жылдары Павлодар облысында оқ ытушы қ ызметін атқ арғ ан Қ асым Қ айсенов коммунистік жолдамамен жіберіледі. 1942 жылы Қ. Қ айсенов Чапаев атындағ ы партизан отрядтарының командирі сайланып, Украина территориясында жаумен шайқ аста ү лкен ерліктер кө рсетті. Қ. Қ айсеновпен қ атар Украина территориясында Қ арағ анды облысынан Д. И. Сагаев, Талдық орғ ан облысынан П. С. Шленский, Қ ызылордадан – Байдаулетов, Шымкент облысынан – Ж. Омаров, алматылық – А. С. Егоров жә не т. б. қ азақ стандық тар ә ртү рлі партизан қ ұ рылымдары қ атарында шайқ асты. Отанын қ орғ аудағ ы асқ ан ерлігі ү шін Қ. Қ айсеновке “Халық Қ аһ арманы” атағ ы берілді.

Белоруссия территориясын жаудан азат етуге де қ азақ стандық партизандар ү лкен ү лес қ осты. Тек 1941 жылы Брест облысындағ ы Старосельск орманында 9 қ азақ стандық партизан жаумен шайқ асты. Белоруссия территориясында ерлікпен шайқ асқ ан отандас партизандар: Ф. Озмитель, Ғ. Омаров, Н. Қ айсеитова, Н. Салық ов, Х. Исмағ ұ лов, Н. Сыдыкова, М. Стрельников, И. А. Булаев, И. Данияров, И. А. Ерещенко, К. Темирханов, Е. Балабеков, Т. Жұ мабаева жә не т. б. Смоленск облысында қ ұ рылғ ан партизан бірлестіктерінің қ ұ рамы 45 ұ лт ө кілінен тұ рды. Соның ішінде 2-Кляжнянск партизан бригадасында 19, С. Лазо атындағ ы партизан полкінде 40, ерекше партизан бірлестігі “Тринадцать” қ ұ рамында 48 қ азақ стандық болды. Смоленск облысында қ азақ стандық партизандар А. Шарипов, Ж. Агадилов, И. Ө тебаев, М. Мұ қ анов, А. Тө легенов, Қ. Ахметов жә не т. б ерлікпен кө зге тү сті.

Жаумен шайқ аста кө рсеткен ерліктері ү шін қ азақ стандық партизандар ә р тү рлі мемлекеттік марапаттарды иеленді. А. С. Егоров пен Ф. Ф. Озмительге Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді.

Соғ ыстың кейінгі жылдары орталық партизан штабының шешімімен тә жірибелі партизандарды шетел мемлекеттері территориясына аттандырды. Оларғ а партизан отрядтарын ұ йымдастыру тапсырылды. Осы мақ сатпен Қ. Қ айсенов Румыния мен Чехословакияны, ал А. С. Егоров Словакияны, С. О. Тө лешов, Н. Супронов, Сарсенгалиев, А. Г. Акимин – Польшаны жаудан азат етуге ат салысты. Жү здеген қ азақ стандық соғ ыс тұ тқ ындары Франция, Италия, Бельгия, Югославия, Греция жә не т. б. Еуропа мемлекеттері халық тарының азаттық кү ресіне белсенді қ атысты. Соң ғ ы мә ліметтерге сай, тек Франция, Бельгия, Италия территорияларындағ ы партизан қ ұ рылымдары қ атарында 180 қ азақ стандық болғ ан.

Соғ ыстың алдында Розенберг идеясы бойынша, Қ азақ стан, Орта Азия, Солтү стік Иран, Ауғ анстан территорияларын біріктіріп ислам пан-тү ріктік “Гросс Туркестан” немесе “Пантуркестан” мемлекетін қ ұ ру кө зделеді. Бірақ та “Гросс Туркестан” идеясы жү зеге аспады. Оның орнына рейх 26 жаяу батальон, 111 рота жә не жү к тасушылар колоннасынан тү ратын Тү ркістан легионын қ ұ руды жоспарлады. 1942 жылы қ ұ рылғ ан Тү ркістан легионы қ ұ рамында неміс ә дебиеттерінде 1 миллион, тарихшы Раух 650 000 адам, ал қ азақ стандық мамандар 180 000 - 250 000 адам болғ ан деген мә лімет береді. Тү ркістан легионын қ олдаушы қ азақ зиялысы – М. Шоқ ай Тү ркістан легионы қ ұ рамындағ ы ә скери қ ұ рылымдарды қ ажет деп таппағ ан. М. Шоқ ай фашистер лагерінде зардап шеккен жандарды қ айтадан майданғ а жіберу адамгершілікке жатпайды, керісінше, оларды Германия зауыт-фабрикаларына жіберіп, болашақ Тү ркістан мемлекетіне маман-кадрларды даярлау идеясын ұ сынады. Ө кінішке орай, М. Шоқ ай 1941 жылы 27 желтоқ санда қ айтыс болып, бұ л идеясы жү зеге аспайды. Фашистер Тү ркістан легионы қ ұ рамындағ ы бір батальонды 1942 жылы алғ аш рет Воронеж майданы маң ында қ ызыл Армияғ а қ арсы соғ ысқ а қ атыстырады. 193 легионер соғ ыспай Қ ызыл Армия жағ ына шығ ып кетеді, ал батальон басшысы Бақ ыт Байжановты фашистер тұ тқ ындайды. Ө йткені легион қ ұ рамына ә скери тұ тқ ындардың басым бө лігі фашистік концлагерлерден шығ у мақ сатымен ғ ана кірген. Олардың кө бі жергілікті партизандармен байланысып, фашистерге қ арсы партизан қ озғ алысы қ ұ рамында соғ ысады. Майданғ а тү скен жағ дайда Қ ызыл Армия жағ ына ө ткен. Ө кінішке орай, бұ л жағ дай ескерілмеген. Отанында олар “РКФСР Қ ылмыстық істер кодексінің ” 58-1 б, 58-3, 58-9, 59-10, 58-11 баптарымен жазаланып “сатқ ын” деген лақ апқ а ие болып, ү рім-бұ тақ тарына дейін қ удаланды. Француз тарихшысы Клод Дельпла тү ркістандық тар партизандық қ озғ алыстарғ а кө птеп тартылып, ү лкен ерліктер танытты дейді. Ал, неміс тарихшысы Патрик фон Мюллер олардың қ иын тағ дырын аяп, свастика мен қ ызыл жұ лдыз арасында қ алғ андар деген сипат береді.

Қ орыта келе, Ұ лы Отан соғ ысына тартылғ ан қ азақ стандық тар санына тоқ талайық. Соғ ыстың алдында Қ азақ станда 6, 2 млн. адам тұ рды. Соғ ыс жылдары қ олына қ ару алып, майданғ а 1, 9 млн. адам аттанды. Сталиндік тә ртіп 1916 жылғ ы патша ү кіметінің тә жірибесін пайдаланып, арнайы қ ұ рылыс батальондарын да қ ұ рды. Бұ л батальондар Орта Азия жә не Қ азақ станның жергілікті халқ ынан жә не қ ұ ғ ын-сү ргінге тү скен халық тардан жасақ талды. Қ азақ станнан ә скери комиссариат арқ ылы ең бек армиясына 700 мың адам жіберілді. Олар соғ ыс шебіне жақ ын аудандарда оқ астында қ орғ аныс объектілерінде ең бек етті. Осылайша ә рбір тө ртінші қ азақ стандық қ орғ аныс жә не майдан объктілеріне тартылғ ан. Республиканың мобилизациялық дең гейі тіпті Германиядан да жоғ ары болды, Германия халқ ының 12% мобилизацияланса, Қ азақ станда халық тың 24% мобилизацияланғ ан. Мобилизацияланғ ан халық тың 50-60% қ азақ ұ лтынан еді. Қ орғ аныс, кө мір, ауыр ө неркә сіп жұ мысшылары соғ ысқ а тартылудан босатылса, Қ азақ стан тұ рғ ындары тү гелімен дерлік армияғ а шақ ырылды. Ө йткені Қ азақ станда шаруалар басым болды.

Ұ лы Отан соғ ысы майдандарында қ аза болғ ан қ азақ стандық тар санына байланысты тү рлі пікірлер бар. Кейінгі жылдардағ ы мә ліметтерде соғ ыстан оралмағ ан қ азақ стандық тардың саны 601 000-ғ а дейін жетіп отыр, оның 350 мың нан астамы қ азақ тар. Бұ л қ олғ а қ ару алып, ұ рыс даласында қ аза тапқ ардардың саны. Егер осы тұ стағ ы халық тың жалпы саны мен соғ ыста қ аза тапқ ан ө кілдердің санына шағ атын болсақ, қ азақ тардың шығ ыны кө ршілес ө збек, татар, азербайжан, грузиндерден анағ ұ рлым жоғ ары. Бұ л пайыздық шығ ын жағ ынан қ азақ халқ ы ө з жерінде соғ ыс қ имылдары болғ ан орыстармен, украиндермен, белорустермен дең гейлеседі.

Кең естер Одағ ының қ ұ рамдас бө лігі ретінде жаумен шайқ аста қ азақ стандық тар ү лкен ерлік кө рсетіп, жең іс кү нін жақ ындатуғ а ө з ү лестерін қ осты. Майдандағ ы ерлігі ү шін 520 қ азақ стандық тың, оның ішінде 100-ден астам қ азақ тың Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын алуы – ортақ Отанын қ орғ ауда қ азақ ұ лтының суырылып алғ а шық қ анын кө рсетеді.

⇐ Предыдущая 30 31 32 33 343536 37 38 39 Следующая ⇒