Дәріс 6. Жеке басқа табынудың «шарықтауы» және «жылымық»

Дә ріс 6. Жеке басқ а табынудың «шарық тауы» жә не «жылымық »

Жоспар

1. Қ оғ амдық -саяси жә не мә дени ө мірдегі ө згерістер

2. Халық шаруашылығ ын дамытудағ ы сә тсіз реформалар

1. Қ оғ амдық -саяси жә не мә дени ө мірдегі ө згерістер

Қ оғ амдық -саяси жү йеде 20 жылдардың ортасында орнық қ ан қ атаң ә кімшіл-ә міршілдік жү йе 40–50 жылдары шарық тай тү сті. Бұ л қ оғ амдық -саяси ө мірдің барлық саласынан кө рініс тапты. Адамның табиғ и қ ұ қ ығ ын шектеу, ұ лттық мү ддені ескермеу, мемлекеттік басқ ару жү йесіне ық пал жасау сияқ ты олқ ылық тардың шегі болмады. Қ оғ амдық -саяси жә не мә дени ө мір орталық тан басқ арып отырғ ан Коммунистік партияның қ атаң бақ ылауына алынды. Сталиннің жеке басына табыну қ оғ амдық ө мірде берік орын алды. Ү кімет басшылары тү рлі желеулермен заң дылық тарды ө рескел бұ зып, мемлекеттік билікті теріс қ олданып жатты. Оғ ан ө згеше ойлайтын адамдарды қ удалауғ а жаң а науқ ан ашқ ан БКП (б) Орталық Комитетінің 1946 жылдың 14 тамыздағ ы “Звезда” жә не “Ленинград” журналдары туралы қ аулысы бұ л қ ұ былыстың нақ ты дә лелі бола алады. Қ азақ стан партия комитеттері ө з жұ мысын аталмыш қ аулының аясында жү ргізді.

Москва мен Ленинградта “Лениградтық іс”, “Дә рігерлер ісі” жү ргізіліп жатқ анда Қ азақ станда талантты тарихшы “Бекмахановтың ісі” ұ йымдастырылды. Е. Бекмаханов соғ ыс жылдары А. П. Кучкин, А. М. Панкратова, Б. Д. Греков, Н. М. Дружинин жә не тағ ы басқ а кең ес тарихшыларымен бірлесіп Қ азақ КСР тарихын даярлағ ан болатын. Кітап 1943 жылы баспадан жарық кө рді. Алғ ашқ ыда ең бек жоғ ары бағ аланғ анына қ арамастан, кө п ұ замай сынғ а алынып, ә сіресе, кітаптағ ы ұ лт-азаттық кө терілістерге берілген бағ а қ ызу айтыс тудырды. Е. Бекмахановтың 1947 жылы жарық кө рген “Қ азақ стан XІX ғ асырдың 20-40 жылдарында” деген кө лемді ең бегі де сынғ а ұ шырады. 1950 жылы “Правда” газетіндегі “Қ азақ стан тарихының мә селелерін маркстік-лениндік тұ рғ ыдан жазу ү шін” деген мақ алада Е. Бекмаханов ең бегі айыпталды. 1951 жылы 10 сә уірде Қ азақ стан Компартиясының Орталық Комитеті “Правда” газетіндегі мақ ала бойынша қ аулы қ абылдап, “Бекмахановтың буржуазиялық -ұ лтшылдық кө зқ арасын айыптады”. Қ аулыны жү зеге асыру барысында тарих ғ ылымдарының докторы Е. Бекмаханов Ғ ылым академиясындағ ы қ ызметінен босатылып, барлық ғ ылыми атақ тарынан айырылып, 1952 жылы 4-желтоқ санда 25 жылғ а сотталды.

Е. Бекмахановпен қ атар республиканың кө рнекті қ оғ амтану ғ алымдары А. Жұ банов, Х. Жұ малиев, Б. Шалабаев, Б. Сү лейменов, Е. Смайлов, жазушы Ю. Домбровский осындай жалғ ан айыптармен жазаланып, сондай-ақ Ә. Марғ ұ лан, Ә. Ә бішев, С. Бегалин секілді ғ алымдар мен жазушылар саяси жә не буржуазиялық -ұ лтшылдық қ ателіктер жіберді деп айыпталды.

1948 жылы “космополитизммен”, яғ ни шетел мемлекетерінің мә дениетіне кө ң іл бө лушілермен кү рес науқ аны басталды. Космополитизм науқ анында Қ азан тө ң керісіне дейінгі қ азақ халқ ының мақ танышы болып келген Шортанбай, Шә ң герей, О. Қ арашев феодалдық -реакцияшылдар деп танылып, ал кейінгі кең ес ә дебиетшілері – Б. Кенжебаев, Т. Нұ ртазин, Ә. Қ оң ыратбаев, Е. Ысмайылов ұ лтшылдар ретінде қ удаланды. Ғ ылым Академиясының президенті Қ. Сә тбаев “Едіге батырғ а” алғ ысө з жазғ аны ү шін “ұ лтшыл” атанса, М. Ә уэзов 1945 ж. жарық кө рген “Абай ө мірінің жә не творчествосының биографиялық очеркі” ең бегінде Абайды “феодалдық ақ ындар Шортанбай, Мә шһ ү р Жү сіп Кө пеев ортасында суреттегені ү шін” қ удаланады. Екі зиялығ а да осындай орынсыз кінә лар тағ ылғ аннан кейін, Москвағ а қ оныс аударуғ а мә жбү р болды. “Космополиттер” қ атарына белгілі шығ ыстанушы, академик В. В. Бартольд та енгізілді. Оғ ан “араб, иран, қ ытай мә дениеттерін жоғ ары кө терген” деген мағ ынадағ ы кінә тағ ылды. Сонымен қ атар 1946 жылы А. Маметованың “Абай Қ ұ нанбаев” атты ә деби ең бегіне де космополиттік деген кә ні тағ ылып, басылымнан алынды. 1952 жылы баспадан С. Мұ қ ановтың “Балуан Шолақ ”, С. Мұ қ анов алғ ысө з жазғ ан Қ. Аманжолов пен Х. Бекхожиннің “Батырлық эпосы”, Қ. Сатыбалдиннің “Ә лия”, М. Хакимованың “Мә ншү к” ең бектері қ айтып алынды.

Осылайша соғ ыстан кейінгі жылдарда пісіп-жетіліп келе жатқ ан қ оғ амда ө згеріс қ ажет деген ұ ғ ымды ә кімшіл-ә міршілдік жү йе тұ ншық тырып тастады. 1953 жылы Сталин қ айтыс болғ аннан кейін қ уғ ын-сү ргін науқ аны біраз баяулады. Сталиннің ө з кезінде жоспарлағ ан Қ азақ КСР Ғ алым Академиясының тарих, археология, этнография институтын, тіл жә не мә дениет институтын, Кең естік жазушылар Одағ ын “ұ лтшылдардан” тазалау саясаты тоқ татылды. 1953 жылы мамыр айынан бастап социалистік қ оғ амдағ ы қ айшылық тар, жеке тұ лғ а мен халық тың тарихтағ ы рө лі, Сталиннің жеке басына табыну мә селелері тө ң ірегінде алғ ашқ ы пікірлер айтыла бастады. Кезінде ОГПУ, НКВД-ні басқ арып, ә кімшіл-ә міршіл жү йенің адамзатқ а қ арсы жасалғ ан қ ылмыстарын заң дастырғ ан Берия ату жазасына кесілді. “Ү штіктер”, “Бестіктер”, “Ерекше кең ес” жойылып, ГУЛАГ МҚ К-не берілді. Л. П. Берияның қ ылмыстық іс-ә рекетін ү зілді-кесілді тоқ тату қ оғ амдық ө мірді демократияландыру жолындағ ы маң ызды кезең болды. Бірақ бұ л - ә кімшіл-ә міршіл жү йенің кү йреуі емес болатын.

Сотталғ ан адамдар бұ рынғ ыша лагерлерде отырды, ал адам қ ұ қ ығ ының аяқ қ а басылуына Сталиннің ө зі сияқ ты қ атысы болғ ан кө птеген саяси қ айраткерлер жоғ арғ ы ө кімет орындарында отыра берді. 1954 жылы Қ азақ стандағ ы тың жә не тың айғ ан жерлерді игерудің басталуы республикадағ ы қ оғ амдық ө мірге ү лкен ә серін тигізді. Тың жерлерді игеру науқ аны барысында кадрлар ө рескел тү рде алмастырылды. Он жылдың ішінде Қ азақ стан Компартиясының Орталық Комитетінің бірінші хатшысы алты рет ө згертілді. Бірінші хатшы Ж. Шаяхметовтің орнына КСРО мә дениет министрі П. Понаморенко тағ айындалды. Ал ү кімет басындағ ы Н. Оң дасынов орнына Д. Қ онаев келді. 1955-1957 жылдары Қ азақ стан компартиясы Орталық Комитетінің екінші хатшысы қ ызметін атқ арғ ан Л. И. Брежнев П. Понаморенконың орнына кө терілді. Кейінгі басшылар: Н. И. Беляев (1957-1960), Д. А. Қ онаев (1960-1962), И. Юсупов (1962-1964) болды. Бұ л науқ ан барысында тағ айындалғ ан басшылардың кө бі қ азақ тарихын, ұ лттық табиғ и ерекшеліктерін білмейтін. Сондық тан науқ ан нә тижесі экологиялық, демографиялық, рухани зардаптар алып келді.

1956 жылы 14 ақ панда Москвада КОКП-ның ХХ съезі ө тіп, онда Сталиннің жеке басына табыну айыпталды. КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н. С. Хрущев бастағ ан коммунистер партиясы сталиндік диктат ү стемдігін ә шкерелеп, талдау жасауғ а тырысты. “Жеке басқ а табынушылық жә не оның салдары” туралы мә селе 25 ақ панда съездің жабық мә жілісінде кө теріліп, съезд ө ткен соң, жарты жылдан кейін, 30 маусымында “Жеке басқ а табынушылық тың зардаптарын жою” жө нінде қ аулы қ абылданды. Н. С. Хрущевтің ХХ съездегі «Сталиннің жеке басына табынушылығ ын ә шкерелеу” туралы баяндамасының толық мә тіні 33 жыл ө ткен соң ғ ана 1989 жылы жарық кө рді.

Тарихта “жылымық ” деп аталып жү рген 1954-1964 жылдары біршама басшылық тың ұ жымдық принциптері енгізіліп, ә міршіл-ә кімшіл басқ ару жү йесі босаң си бастады. Қ оғ амдағ ы кең ес жә не қ оғ амдық ұ йымдардың рө лі біршама ө сті. Қ оғ амдық ө мірді демократияландыруғ а бағ ытталғ ан бұ л шаралар біршама ой еркіндігін тұ ғ ызды. Нә тижесінде мың дағ ан кінә сіз сотталғ ан адамдар лагерлерден босатылып, партияның кейбір кө рнекті қ айраткерлері ақ талды. 1930-1950 жылдары істі болғ ан зиялылардың істері қ айта қ аралып, 1953-1956 жылдары партия қ атарынан шығ арылғ ан 5456 адам, Ұ лы Отан соғ ысы жылдары жау басып алғ ан территорияларда қ алғ андары ү шін жазаланғ ан 243 коммунист ақ талды. Сондай-ақ, 1954 жылы Е. Бекмаханов, Қ. Сә тбаев, М. Ә уезов еліне оралды. К. Бекхожин, С. Мұ қ анов, С. Кенебаев партия қ атарына қ айтадан алынды. Ә йтсе де, Н. С. Хрушев пен оның тө ң ірегіндегілердің Сталиндік тә ртіпті сынғ а алуы ү лкен ерлік болғ анымен, олар ә бден орнық қ ан ә міршіл-ә кімшілдік жү йені толық жойғ ан жоқ. Ә лі де кінә сіз соталғ ан адамдар тү рмелерде қ алды. Ресейлік патша ө кіметінің отарлау саясатын ақ тау мақ сатында, Қ азақ станның Ресейге ө з еркімен қ осылғ андығ ы кең інен насихатталып, қ азақ тардан бірың ғ ай коммунистік ұ лт шығ аруғ а бағ ыт алынды. Тарихи шындық ақ тандақ қ алпында қ алып, кең естер жү ргізген қ анды қ ырғ ын біржақ ты кө рсетілді. А. Байтұ рсынов, Ә. Бө кейханов, М. Жұ мабаев, М. Дулатов, Ж. Аймауытов жә не т. б. алаш қ айраткерлерінің қ ызметіне саяси ә діл бағ а берілген жоқ. Ұ лттық республикалардың егемендігі жоқ қ а шығ арылып, экономика салаларында жалпы бағ ытты белгілеу, кадрларды тағ айындау жә не тағ ы басқ а кө птеген мә селелер орталық тағ ы шағ ын топтың қ олында қ ала берді. Қ айта қ ұ рулар соң ына дейін жеткізілмеді. Сталиннің ө лімінен кейін жасалғ ан іс-ә рекеттің жартыкештігінің салдарынан бір жағ ынан депортацияғ а ұ шырағ ан башқ ұ рттар, қ алмақ тар, шешендер, ингуштар мен қ арашайлық тардың автономиясы қ алпына келтірілсе, ал, екінші жағ ынан қ ырым татарлары, немістер, месхет тү ріктеріне ө з автономиясын қ айта қ ұ руғ а ә кімшіл-ә міршілдік жү йе тиым салды.

Ә кімшіл-ә міршіл жү йені мойындағ ан қ азақ зиялыларына біраз кешірімдер жасалғ анымен тоталитарлық тә ртіп зиялыларды бақ ылауын тоқ татпады. Мысалы, 1953-1954 жылдары М. Ә уезовтің “Ақ ын ағ а”, К. Шаң ғ ыбаевтың “Намыс” жә не т. б. ең бектері басылымнан алынып, жариялауғ а тиым салынды.

1956 жылы 19 желтоқ санында КОКП Орталық Комитеті жергілікті партия ұ йымдарына “Партия ұ йымдарының бұ қ ара арасындағ ы саяси жұ мысын кү шейту жә не жау элементтердің антисоветтік бас кө теруіне тыйым салу жө нінде” арнаулы жабық хат жолдады. Сө йтіп, тұ тқ ындау науқ анының жаң а кезең і басталды. Саяси тұ рғ ыда басқ аша ойлаушылар қ оғ амның қ айшылық тарын ашық айтқ андары ү шін қ удаланды. Бір ғ ана мысал, 1956 жылы белгілі тарихшы Э. Н. Бурджалов “1917 жылғ ы наурыз-сә уір айларындағ ы большевиктердің тактикасы” аты мақ аласы ү шін қ ызметтен алынып, қ удаланды. Ал, 1957 жылдың 3 айында ғ ана “Советтік шындық ты бұ рмалағ аны ү шін” жә не ө ткенді қ айта қ арағ аны ү шін 100-ден астам адам тұ тқ ындалды. Мұ ндай келең сіздіктер 60-шы жылдары да қ оғ ам ө мірінен орын алды. 1959-1960 жылдары 155 ең бектің жариялануына партия тарапынан тыйым салынды. 1960 жылы Қ азақ стан жазушылар одағ ы республика компартиясының тө рағ асына С. Торайғ ыровтың творчествосын қ айта қ арау туралы ұ сыныс жіберді. Екінші жіберілген хатта Шә кә рім творчествосын қ айта қ арауғ а рұ қ сат сұ рады. Бұ ғ ан жауап ретінде республика компартиясы 1961 жылы Қ азақ стан жазушылар одағ ының қ ызметін қ анағ атсыз деп тауып, ұ лт мә селесін кө терушілермен кү ресті жандандырды. Осы жылдары, керісінше, орыс тілінің рө лін ұ лтаралық тіл ретінде кө теру мә селесі ө те маң ызды болды.

Коммунистік идеологияны басшылық қ а алғ ан Н. С. Хрущев республиканың барлық ө міріне тікелей араласты. Қ азақ станның оң тү стік аудандары Ө збекстанғ а берілді. Тың ө лкесінде 6 облыстың ө лкелік партия комитеті біріктіріліп, тікелей Мә скеуге бағ ындырылды. Ақ мола – Целиноградқ а, Батыс Қ азақ стан – Орал облысына айналды.

Ұ лт саясатындағ ы бұ рмалаушылық тар халық арасында, ә сіресе, зиялылар мен жастар арасында тү рлі наразылық тар туғ ызды. Кең естік жү йе оларды барынша жасырып, бү ркемеледі. Осылайша, Теміртаудағ ы толқ у кезінде тә ртіпсіздіктің салдары ретінде бағ аланды. 1963 жылы Мә скеуде оқ итын қ азақ жастарының бір тобы Б. Тайжанов, С. Ақ атаев, М. Тә тімов, М. Ауэзов бас болып “Жас тұ лпар” атты ұ йым қ ұ рды. Мақ саты – қ азақ жастарының ұ лттық санасын ояту. Мұ ндай ұ йымдар кейінірек Ленинградта, Киевте, Алматыда, Одессада, Ригада, Павлодарда, Қ арағ андыда, Ақ молада, Семейде, Шымкентте жә не басқ а жерлерде пайда болды.

Қ азақ станды орталық тан басқ ару ұ лттық егемендікті толығ ымен шектеді. Ә сіресе, экономиканың ә скери сұ ранысқ а сай бейімделуі қ оғ амғ а теріс ық палын тигізді. 1949 жылы 29 тамызда Семей, Павлодар жә не Қ арағ анды облыстарында салынғ ан ядролық сынақ полигоны орны толмас адам ө мірі мен экологиялық жә не қ аржылық шығ ын ә келді. 1963 жылғ а дейін полигонда ашық ауада 113 жарылыс жасалса, 1964 жылы жер астына кө шіріліп, 1989 жылғ а дейін 343 сынақ жасалды.

Н. С. Хрущев мемлекеттің “коммунизмге ө туіне байланысты” жаң а Конституцияның жобасын жасауды ұ сынғ аннан кейін, 1961 жылы Конституциялық комиссия қ ұ рылады. Бұ л комиссияның жобалары 1977 жылы КСРО Конституциясын жасауда пайдаланды.

Сол жылдардағ ы конституциялық заң дарда жазылғ ан демократия талаптары із жү зінде жү зеге аспады. Қ азКСР Жоғ арғ ы Кең есі КСРО Кең есіне бағ ынды. Сонымен бірге Жоғ арғ ы Кең ес тек бір палатадан тұ рды, яғ ни балама болмады. Конституцияда тә уелсіз деп кө рсетілгенімен, қ ұ қ ық қ орғ ау, прокуратура органдары да орталық қ а бағ ынды. Ал биліктің тармақ тары: заң шығ ару, атқ ару, сот-тергеу, прокуратура Коммунистік партияғ а есеп беріп, бұ йрық -жарлық тарын орындап отырғ ан. Ешбір кең естік заң да бұ л процесс заң дастырылмағ анымен, іс жү зінде ә кімшіл-ә міршіл жү йе билік қ ұ рды. Депутаттарды сайлау науқ андары да демократиядан мү лдем алшақ еді. КСРО Жоғ арғ ы кең есіне 20 мың адамнан біреу, облыстық кең еске 5 – 8 мың адамнан – біреу, аудандық кең еске 1000 адамнан – 1 таң дау негізінде жү ргізілді. Дауыс берушілер іс жү зінде депутаттарды кө рмеді, білмеді. Дауыс беру тек сө з жү зінде жү ргізілді. Депутаттарды халық таң дамады, жергілікті ә кімшілік органдар “тағ айындады”. Сайлағ ан депутаттар ө з міндеттерін білмеді. Депутаттар орындауғ а тиісті мә селелерін атқ ару комитеттеріне ө тініш ретінде беріп отырды.

Саяси қ ателікке толы Хрущев қ ызметінің соң ы 1964 жылдың қ азан айында аяқ талды. КОКП-ның Орталық Комитетінің Пленумында 1-хатшы қ ызметіне Л. И. Брежнев сайланса, ал Министрлер Кең есінің тө рағ асы болып А. Н. Косыгин тағ айындалды. Олардың ізін ала Қ азақ стан КП ОК 1- хатшысы болып Д. А. Қ онаев сайланды.

Соғ ыстың зардабы мә дениет саласының дамуында да ү лкен қ иыншылық тудырды. Республиканың интеллигенция ө кілдері, мә дениет қ айраткерлерінің соғ ысқ а алынуы, мә дени мекемелер, оқ у орындары мен мектептердің санының азаюы елдің мә дени даму ү рдісіне кедергі келдірді. Аталғ ан кезең де дү ниеге келген шығ армаларда тек майданда ерлік кө рсеткен жауынгерлер мен ауыл ең беккерлерінің ө мірі бейнеленді. Олардың қ атарына Ғ. Мү сіреповтің “Қ азақ солдаты”, Ә. Нұ рпейісовтың “Курляндия”, С. Мұ қ ановтың “Сырдария”, Ғ. Мұ стафиннің “Миллионер” ең бектерін жатқ ызуғ а болады. Сонымен қ атар республика ә дебиеті жазушылар Ә. Нұ рпейісовтың, Т. Ахтановтың, Б. Момышұ лының, С. Мұ қ ановтың, Ғ. Мү сіреповтің, ақ ындар Қ. Аманжоловтың, Х. Ерғ алиевтің т. б. жаң а шығ армаларымен байыды. М. Ә уезовтің “Абай жолы” романы дү ние жү зіне танылды. М. Тө лебаевтың “Біржан мен Сара”, Брусиловскийдің “Дударай”, Қ. Қ ожамияровтың “Назугул” опералары Қ азақ станның музыкалық мә дениетінің алтын қ орына кірді.

1946 жылы Қ азКСР Ғ ылым Академиясы ашылып, оның тұ ң ғ ыш президенті болып Қ. И. Сә тбаев сайланды. Ғ ылым Академиясының толық мү шелері болып кө рнекті ғ алымдар – М. Ә уезов, Ә. Бектұ ров, М. И. Горяев, А. Қ. Жұ банов, Н. Г. Кассин, Н. Т. Сауранбаев, мү ше-корреспонденттеріне Н. О. Базанова, Р. А. Барукаев, Ә. Х. Марғ ұ лан, М. И. Усанович жә не т. б. сайланды. 50-шы жылдардың аяғ ында Қ азақ стан Ғ ылым Академиясының жү йесінде 50 ғ ылыми зерттеу институты жұ мыс жасады. 1958 жылы Орталық Қ азақ станның комплексті металлогендік ә рі болжамдық картасын жасағ аны жә не оның методикасын зерттегені ү шін ғ алымдар: И. И. Бек, Р. А. Борукаев, Г. Ц. Медоев, Д. Н. Казанин, Қ. И. Сә тпаев жә не басқ алары Лениндік сыйлық қ а ие болды.

Ал жоғ арғ ы оқ у орындарының қ ұ рамына тоқ талар болсақ, 50-ші жылдары 13 институт: Семейде – малдә рігерлік-зоотехникалық жә не медициналық, Қ арағ андыда – медициналық, политехникалық жә не педагогикалық, Атырауда, Қ останайда, Шымкентте жә не басқ а жерлерде педагогикалық институттар ашылды.

Соғ ыстан кейінгі жылдарда мектепте білім беру ісі тоталитарлық тә ртіптің ық палынан шық пады. Партия, комсомол жә не пионер ұ йымдары, мұ ғ алімдер жас ұ рпақ тың санасы мен мінез-қ ұ лқ ын қ атаң бақ ылауда ұ стады. Оқ у-тә рбие процестерін саясаттандырумен қ атар жалпы кө рсеткішті қ удалау, оқ у процестерін жасанды жү ргізу, оқ ушылардың оқ уғ а немқ ұ райлы қ арауы орын алды. Осының салдарынан 20 жылдың ішінде (1950-1970) қ азақ мектептерінің саны 3891-ден 2577-ге дейін азайды, ал сабақ орыс тілінде жү ретін орыс мектептерінің саны 1, 5 мың ғ а кө бейді. Қ азақ тілі тек тұ рмыстық қ олданыс дә режесінде сақ талса, орыс тілі негізгі мемлекеттік тіл ретінде қ олданылды. Кітаптардың 95 % орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының 70 % эфирде тек орыс тілінде жү ргізілді. Кең естік тә ртіптің бұ л қ ылмысының нә тижесінде қ азақ халқ ының ұ лттық мә дениетінің аясы жылдан жылғ а тарылып, тіпті ұ лттық территорияғ а қ ауіп тө нген жағ дайлар орын алды.

Сонымен, қ аралғ ан жылдары республикада интернационализм тү сінігі ү стем идеологияғ а айналды. Ұ лттық мә селелердің барлығ ы тек интернационалдық тә рбиені жақ сарту арқ ылы шешіледі деген тү сінік негізінде ұ лыдержавалық шовинизм жатты. Ұ лттық салт-санадан гө рі кең естік салт-сана ү стемдікке ие болып, кө бірек дә ріптелді.

⇐ Предыдущая 33 34 35 36 373839 40 41 42 Следующая ⇒