3. Қазақстанда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру.

Большевиктер 20-шы жылдары ЖЭС-ті ұ зақ мерізімді саяси стратегия деп есептеді. Сондық тан, олар ЖЭС аясында шаруа қ ожалық тарын біртіндеп кооперативтендіру арқ ылы ауыл шаруашылығ ын социалистік жолмен қ айта қ ұ руды кө здеді. Шаруалар кооперациясы мемлекеттік тұ рғ ыдан еріксіз кү штеу арқ ылы емес, керісінше экономикалық қ ажеттіліктен туындайтын қ озғ алыс болу керек еді.

Алайда, большевиктер қ азақ ауылында ә леуметтік тең сіздікті жою мақ сатында шабындық жә не жайылымдық жерлерді бө ліске салды. Ф. Голощекин: “Жайылымдық жерді бө лу деген не? “ дей отырып, бұ л науқ анғ а зор екпін беру ү шін жә не ө з тө ң ірегіндегі большевиктерді жігерлендіру ү шін “Бұ л кіші Қ азан“ – деді.

Қ азақ стан Орталық Атқ ару Комитеті-і (Қ ОАК) жә не Халық Комиссарлар Кең есі (ХКК) 1926 ж. 20 мамырда “Жерге орналаспай жерді пайдаланатын кө шпелі жә не жартылай кө шпелі аудандардың шабындық жә не егістік жерлерін уақ ытша қ айта бө лу туралы” заң қ абылдады. Оғ ан сол кездегі Халық Комиссарлары Кең есінің тө рағ асы жә не Орталық Атқ ару Комитеті тө рағ асы қ ызметін уақ ытша атқ арушы Н. Нұ рмақ ов қ ол қ ойды. 1927 ж. 3 ақ панда бұ л заң ғ а ішінара толық тыру енгізілді. Онда шабындық жә не жайылымдық жерлер жан басына қ арай бө лінетінін, мұ ндай бө лініс мү мкін болмағ ан жағ дайда ү й басына қ арай бө лінетіні туралы атап кө рсетілді. Бұ л жұ мысты жоғ арыдан жү ргізу Қ азақ станның Егіншілік халық комиссариатына тапсырылды жә не бұ ғ ан жоғ арғ ы қ арқ ын беру ү шін губерниялық, уездік жә не округтік атқ ару комитеттері жанынан ерекше жедел “бестіктер“, ал болыстық атқ ару комитеттері мен ауылдық кең естер жанынан “ү штіктер“ ұ йымдастырылды. Конституциялық тұ рғ ыдан мұ ндай заң сыз қ ұ рылғ ан бұ л “бестіктер“ мен “ү штіктер“ қ ұ рамдары жергілікті атқ ару комитеттері мен ауылдық кең естерде бекітілді. Шабындық жә не жайылымдық жерлерді бө лу науқ анына байланысты қ ұ рылғ ан бұ л тө тенше жә не заң сыз органдар кең ес ү кіметінің басқ а да шараларын жү зеге асыруда таптырмас ә діс болды. Қ азақ станда большевиктер 1926-1927 жылдары 1250 мың десятина жайылымдық жә не 1360 мың десятина шабындық жерлерді бө лді. Бө лінген шабындық жердің 61, 6 %-ін кедейлер, 8, 8%-ін ауқ аттылар алды. Ал жайылымдық жердің 59, 3% кедейлерге, 31, 7% орташаларғ а жә не 9% ауқ атты қ ожалық тарғ а берілді.

Ф. Голощекин алғ аш “Кіші Қ азан“ тө ң керісін бір ғ ана ә леуметтік-саяси науқ анмен, яғ ни шабындық -жайылымдық жә не егістік жерлерді қ айта бө лумен аяқ тай аламын деген пікірде болды. Большевиктер жерге орналастыру жө ніндегі бұ л шара ә сіресе ауылдағ ы байғ а ө те тиімді болып отырғ ан жерді дә стү рлі қ ауымдық (рулық ) пайдалануды жояды деп есептеді.

Алайда Ф. Голощекин бастағ ан Қ азақ стан большевиктерінің қ азақ қ оғ амына байланысты жү ргізген бұ л шаралары қ азақ ауылында Кең ес ө кіметінің жең ісін қ амтамасы ете алмады. Оның себебі бұ л реформа алғ ашқ ы кезден-ақ қ ате тұ жырымдарғ а негізделген еді. Біріншіден, қ азақ тың дә стү рлі шаруашылық жү йесі сақ талып отырғ ан жағ дайда шабындық жә не жайылымдық жерлерді жә й бө ліске салу еш нә тиже бермеді. Екіншіден, шабындық жә не жайылымдық жерді бө лудің ө зі дә стү рлі егін шаруашылығ ы жү йесіндегі заң дылық тар жетегінде қ алып қ ойды, яғ ни шабындық жә не жайылымдық жерлерді бө лу шаруа қ ожалығ ындағ ы отбасы мү шелерінің санына байланысты жү ргізілді. Ал қ азақ тың дә стү рлі шаруашылығ ында, керісінше, жерді малдың санына қ арай иемденді, яғ ни кө шпелілер ү шін жайылымғ а сұ раныс мал басының санына жә не оның қ ұ рамына байланысты болды. Ү шіншіден, жартылай кө шпелі аудандардағ ы жер бө лінісі нә тижесінде жерге ие болғ ан шаруалар ү шін бұ л кезең де ол жерлерден келер пайда жоқ еді. Себебі ауылдағ ы кедей шаруалардың қ ожалық тары ғ ана емес, тіпті орта шаруа қ ожалық тары да бұ л кезең де ауыл-шаруашылық қ ұ рал саймандарына, егетін тұ қ ым жә не т. б. заттарғ а ө те зә ру болды. Мысалы, 1928 жылы республикада 1927 жылғ ы есеп бойынша 800 мың қ азақ шаруа қ ожалық тары бар болғ аны 124 мың ө те қ арапайым ең бек қ ұ ралдарына ие болды. Олар 54 мың соқ а, 0, 5 мың тұ қ ым себетін машина, 13, 5 мың шө п шабатын шалғ ы, 9, 4 мың тырма т. б. Бұ л ең бек қ ұ ралдары сан жағ ынан алғ анда кө лге тамғ ан тамшыдай ғ ана еді жә не оның сапасы да ө те тө мен болды. Тіпті ә леуметтік тұ рғ ыдан келгенде Петропавл округінде еш қ ұ рал-сайманы жоқ шаруа қ ожалығ ының мө лшері 95, 5%, ал орта шаруа қ ожалық тары 83, 2 % болса, Павлодар округінде 99, 45% жә не 85, 8 5%, Қ ызылорда округінде 72, 95% жә не 69, 15% болғ ан. Шаруашылық қ ұ ралдардың жетіспеуі, ә рине, кедей қ ожалық тарын ө з ү лесінен бас тартып, бө лінген жерлерді бұ рынғ ы иесіне қ айтаруғ а мә жбү р етті.

1927 жылы желтоқ санда ірі бай шаруашылығ ын тә ркілеу жө ніндегі заң жобасын ә зірлейтін арнайы комиссия қ ұ рылды. 1928 жылы наурызда Қ азақ стан Ө лкелік комитетінің бюросы ол заң жобасын бірнеше рет қ арап, нақ тылады. Осы жылдың тамыз айында Ө лкелік комитет тә ркілеу науқ анына тікелей басшылық жасайтын комиссия ұ йымдастырды. Комиссияның тө рағ асы болып Е. Ерназаров тағ айындалды, оның қ ұ рамына О. Исаев, Н. Нұ рмаков, Г. Тоғ жанов, О. Жандосов жә не т. б. кірді. 1928 жылдың 27 тамызында Орталық Атқ ару комитеті мен Халық Комиссарлары Кең есінде тә ркілеу жө ніндегі заң жобасы қ абылданды. Республиканың барлық аудандарына тә ркілеуді ө ткізу жө нінде нұ сқ аулар жіберілді.

Заң бойынша малы, дү ние-мү лкі тә ркіленіп, ө зі жер аударылуғ а тиісті ірі байларғ а: кө шпелі аудандарда ірі қ арағ а шақ қ анда 400-ден астам малы бар, жартылай кө шпелі аудандарда 300-ден астам малы бар, отырық шы аудандарда 150-ден астам малы барлар жә не бұ рынғ ы сұ лтандар мен хандардың ұ рпақ тары жатқ ызылды.

1928 жылы тамыздың 30-да Қ азақ АКСР ХКК-нің “Қ азақ станның кө шпелі, жартылай кө шпелі жә не отрық шы аудандарын белгілеу туралы” арнайы қ аулысы қ абылданып, соғ ан сә йкес аудандар белгіленді. Науқ анды 1928 жылдың 1 қ арашасында аяқ тау жоспарланды, яғ ни бір ай ішінде бітіру керек деп шешті. Кейінірек ол тағ ы 10 кү нге ұ зартылды. 1928 жылғ ы 30 тамыздағ ы қ аулығ а сә йкес сонымен қ атар тә ркіленгендерді жер аударуғ а тиісті аудандар да анық талды.

Тә ркілеуге байланысты декретте ә сіресе, кө шпелі аудандардағ ы шаруа қ ожалық тарына деген қ аталдық айқ ын болды. Осы кө шпелі аудандағ ылардың малы тә ркілеу мө лшерінен аз болғ ан кү ннің ө зінде де, егер бұ л адамдар ауылда ық палды болса, кең естендіруге қ ауіпті элемент ретінде жер аударылуғ а тиіс болды. Тә ркілеу туралы ереже бойынша жер аударылғ андардың бә рі сайлау қ ұ қ ығ ынан айырылды.

Байларды тә ркілеуді жү зеге асыру ү шін комиссиялар қ ұ рылды. Уә кілдер бастағ ан комиссия мү шелері тә ркілеу барысында кең ес ү кіметінің нұ сқ ауларын, яғ ни байларды тә ркілеу туралы ережені ө рескел бұ рмалады. Ауыл белсенділері жоғ арыдан келген уә кілдің қ олдауымен тіпті ауқ атты адамдарды да қ ыспақ қ а тү сірді.

Республика кө лемінде барлығ ы 696 “бай-феодалдар” тә ркіленді. Қ азақ қ оғ амында ірі байлардың кө п болмағ анын осы 1928 жылғ ы жү ргізілген тә ркілеу барысы мен оның нә тижелері кө рсетіп берді. Алдын-ала жасалғ ан жоспар бойынша ү кімет жоғ арыдағ ы байлардан 225972 бас малды тә ркілейміз деп ү міттенген еді. Бірақ ү міт ақ талмады, барлығ ы 144474 бас мал ғ ана тә ркіленді: бұ л белгіленген жоспардың 64%-і ғ ана. Оның себебі алдын-ала жасалынғ ан малдың есебі дұ рыс емес еді. Қ азақ стан басшылығ ы кейіннен оны мойындауғ а мә жбү р болды. Барлық тә ркіленген малдың 10, 2% отрық шы аудандардан, 83, 3% жартылай кө шпелі аудандардан жә не 6, 5% кө шпелі аудандардан еді. Тә ркіленген малдың 118919 басы жеке шаруашылық тарғ а (74, 3%) жә не колхоздарғ а (25, 7%) таратылып берілді. Тә ркіленген малдар негізінде жаң адан 292 колхоз қ ұ рылды.

Кө птеген қ азақ партия-кең ес қ айраткерлері тә ркілеуге қ арсы шық ты. Олар қ азақ қ оғ амынның экономикалық дең гейінің тө мен екенін, сондық тан да ә леуметтік сілкіністерге бармай, ауқ атты шаруа қ ожалық тарына салық мө лшерін кө бейту шаралары арқ ылы реттеуді ұ сынды. Ал большевиктер болса бұ л пікірлерге қ ұ лақ аспай, таптық принциптерінен ауытқ ымай, сол мақ сатқ а жету жолында кү шпен тә ркілеу идеясын жү зеге асырды. Қ азақ байларын тә ркілеу Қ азақ стандағ ы кү шпен ұ жымдастыру саясатының бастамасы болды. Байларды тә ркілеуден қ азақ кедейлері материалдық жағ ынан да, рухани жағ ынан да ештең е ұ тқ ан жоқ. Керісінше, байлардың малын тә ркілеу «қ айыршыланғ ан» ауылдар халқ ының ө суіне ә келді. Қ азақ стандағ ы ауқ атты шаруа қ ожалық тарын тә ркілеу мал шаруашылығ ының даму қ арқ ынын тежеді.

Қ азақ станда большевиктер ауыл шаруашылығ ын социалистік жолмен қ айта қ ұ ру тә жірибесінде тә ркілеу саясатымен шектелмеді. Шаруа қ ожалық тарын біртіндеп, ерікті тү рде коперативтендіру арқ ылы социалистік ірі ауыл шаруашылық ұ жымына біріктіру туралы 1927 жылы желтоқ санда ө ткен партияның ХУ съезінің шешімдерін жү зеге асыруғ а кірісті. Алайда ү кімет біртіндеп қ ұ рылып жатқ ан колхоздарғ а материалдық жағ ынан кө мекті кү шейту шарасының орнына, керісінше нұ сқ аулар беру арқ ылы кү штеу ә дістерінің кең етек алуына жол ашты. Орталық билік колхоз қ ұ рлысындағ ы біртіндеп ө з-бетінше жү ріп жатқ ан қ озғ алысты жоспарлы іс-ә рекетке ұ ластырды. Ү кімет органдарының жоспарлағ ан межелерін партия ұ йымдары да қ айта талқ ылады, соның нә тижесінде жоспардың ө зі бірнеше рет ө згерістерге ұ шырады. Ал енді бес жылдық жоспарды белгілеу кезінде мемлекеттік жоспарлау комитеті бұ л жоспардағ ы санды тағ ы ұ лғ айтты.

Жергілікті жерлерде жоғ ары басшылық белгілеген межеден асып тү су ү шін кү рес басталды. Оның кү шеюіне Қ азан революциясының 12 жылдық мерекесіне орай «Правда» газетінде жарияланғ ан Сталиннің “Ұ лы бетбұ рыс жылы” деген мақ аласы тү рткі болды. Сталин “шаруалар жаппай мақ тау тұ тып келген жеке меншік туын лақ тырып тастап, ұ жымдастыру релсіне кө шуде” деген пікір айтты. Ал 1929 жылы 10-17 қ арашада ө ткен Б(б)КП Орталық Комитетінің пленумында Молотов та келесі жылы тек “ұ жымдастырылғ ан облыстар ғ ана емес ұ жымдастырылғ ан республикалар туралы да айтуғ а болады” деген кө зқ арасты білдірді.

1930 жылы 5 қ аң тарда БК(б)П Орталық Комитеті «Ұ жымдастыру қ арқ ыны жә не мемлекеттің колхоз қ ұ рылысына кө мек шаралары туралы» қ аулы қ абылдады. Қ аулыда Орталық комитет жаппай ұ жымдастыруды жү зеге асыру ү шін елдің аудандарын ү ш топқ а бө лді: Бірінші топқ а осы ұ жымдастыруғ а белгілі мө лшерде даяр деп есептелінген таза астық ты аудандар жатты. Оларғ а Орта жә не тө менгі Волга, Солтү стік Кавказ аудандары кірді. Ол аудандарда шаруа қ ожалық тарын социалистік жолмен қ айта қ ұ руды 1931 жылдың кө ктемінде аяқ тау белгіленді; Екінші топқ а елдің Украина, Орталық қ ара топырақ ты облыстар, Сібір, Орал, Қ азақ станның астық ты аудандары жатты. Бұ л аудандарда ұ жымдастыруды аяқ тау мерзімі бір жылғ а ұ зартылды, яғ ни шаруа қ ожалық тарын ұ жымдастыруды 1932 жылдың кө ктемінде аяқ тау қ ажет болды; Елдің бү кіл басқ а ө лкелері мен облыстары ү шінші топқ а енді. Бұ л жерлерде шаруа қ ожалық тарын ұ жымдастыруды 1933 жылдың кө ктемінде, яғ ни бірінші бесжылдық тың аяғ ына қ арай аяқ тау жоспарланды. Кө шпелі қ азақ ауылдары осы ү шінші топқ а жатқ ызылды.

Алайда Қ азақ станда ұ жымдастыру елдің басқ а аймақ тарымен салыстырғ анда баяу жү ргізілуі тиіс деген пікірге Ф. И. Голощекин мү лде қ осылмады. Ол Қ азақ станның кенже дамығ ан аймақ екеніне қ арамай, ұ жымдастырудың жоғ ары қ арқ ынын мақ таныш етті. Голощекин Жер халық комиссариатының комиссары Яковлевке (ол Бү кілодақ тық ауылшаруашылық ұ жымдары кең есінің тө рағ асы) жә не РКФСР ХКК тө рағ асының орынбасары Т. Рысқ ұ ловқ а жіберген жеделхатында 1929-1930 жылдары республикада ұ жымдастыруды кү шейту ү шін жоспардың қ айта қ аралғ анын, сө йтіп 1930 жылдың кү зіне қ арай ұ жымдастырумен 350 мың шаруашылық тың қ амтылатынын кө рсетті. Осығ ан байланысты бү кіл республикадағ ы ұ жымдастыру жоспары қ айта қ аралды.

Қ азақ станда 1928 жылы шаруа қ ожалық тарының тек 2 проценті ғ ана ұ жымдастырылса, 1930 жылы 50 проценті, 1931 жылдың қ азанында 65 проценті ұ жымдастырылды, яғ ни ұ жымдастыру қ арқ ыны жеделдетілді. 1931 жылы республикадағ ы 122 ауданның 78 ауданында ұ жымдастырумен 70-тен 100 процентке дейін шаруа қ ожалық тары қ амтылды.

Шаруа қ ожалық тарын ұ жымдастырудың жеделдетілген қ арқ ыны кү штеп жү зеге асырылды. Ұ жымдастыруды жү зеге асыру барысында еріктілік, қ оғ амдастыру принциптері толық бұ рмаланды. Ұ жымдастыруғ а байланысты жү ргізілген шараларда кімнің осы шарағ а қ арсы екенін айқ ындау бірінші орынғ а қ ойылды. Кімде-кім қ арсы болса, ол тіптен кедей шаруа болса да, тап жауы қ атарына жатқ ызылды. Ұ жымдастырылғ ан шаруашылық тарғ а жұ мыс кү ші болып саналатын малды ғ ана қ оғ амдастырудың орнына, барлық малды тү гелдей алу шаралары жү ргізілді. Кү штеу, зорлық -зомбылық кө рсету арқ ылы ұ жымдастыру шаралары тездетілді. Кү штеп ұ жымдастырушылар қ азақ қ оғ амындағ ы дә стү рлі мал шаруашылығ ының ерекшелігін мү лде еске алмады. “Асыра сілтеу болмасын, аша тұ яқ қ алмасын”, “Қ айдан тапсаң онан тап, қ аптың тү бін қ ақ ”, “Социализмде сотқ а тартылмағ ан адам болмайды” деген ұ р да жық ұ рандар елдің тү біне жетті.

Алайда ұ жымдастыруды жү зеге асыру барысында жіберілген зорлық -зомбылық тар Орталық Комитеттің 1930 жылы 14 наурызда қ абылдағ ан “Колхоз қ озғ алысындағ ы партия бағ ытын бұ рмалаушылық пен кү рес туралы” қ аулысында партия бағ ытын бұ рмалау деп қ ана бағ аланды. Большевиктік орталық билік ауыл шаруашылығ ында жү ргізіліп жатқ ан шаралардың бә рін дұ рыс деп есептеп, кемшіліктерді жіберіп отырғ андармен кү ресу қ ажет деді. Ол кемшіліктердің жалпы жү ргізіп отырылғ ан саясаттың қ ателігінен екендігі, яғ ни ү кіметтің шешімдері мен солақ ай нұ сқ аулары нә тижесінде болып жатқ аны мойындалмады.

Кү штеп ұ жымдастыру науқ аны кезінде ауылда ә леуметтік жіктеу саясаты ө те жоғ ары қ арқ ынмен жү ргізілді. КСРО ОАК мен ХКК-нің 1930 жылы 1 ақ панда қ абылдағ ан “Жаппай ұ жымдастыру аудандарындағ ы ауыл шаруашылығ ын социалистік қ айта қ ұ руды нығ айту жә не кулактармен кү рес шаралары туралы” қ аулысы негізінде ауқ атты шаруа қ ожалық тарына қ арсы ашық террор басталды. Шаруа қ ожалық тарынан бай-кулактарды бө ліп алып, оларды тап ретінде жою жү зеге асырылды. Бай-кулактарды ү ш топқ а бө ліп жазалады. Бірінші топқ а контрреволюцияшыл белсенділер жатқ ызылды. Ондай топқ а енген шаруалар бірден тұ тқ ындалып, олардың ісі сотқ а берілді. Екінші топқ а ірі кулактар жатқ ызылды. Бұ л топқ а енген шаруаларды да бірден ұ стап, солтү стікке немесе жаппай ұ жымдастыру аудандарынан алыс аудандарғ а жер аударды. Ал, ү шінші топқ а кулактар отбасылары жатты. Оларды сол ұ жымдастыру аудандарындағ ы колхоздар бө лген жерлерге қ оныстандырды.

Енді осы шаралардың жү зеге асырылуы барысында жазалануғ а белгіленген топтармен қ атар сол ү кім шығ арылып, жазағ а тартылғ андар арасында орташалар, тіптен кедейлер де болғ ан. 1928-1929 жылдарда бай-кулактар есебіне алынып жазағ а тартылғ андар, яғ ни қ удаланғ андар есебі 54 625 болды. 1931 жылы 5500 шаруа бай-кулак ретінде аласталды. Ал енді 1928 жылғ ы тә ркілеу кезіндегі қ азақ қ оғ амындағ ы бай-феодалдар саны тек 696 ғ ана болғ анын ескерсек, бұ лардың да кімдер екені белгілі. Бұ л сандарды нақ ты деп айту қ иын, себебі жауапқ а тартатын органдардың саны ө те кө п болды. Мысалы, 1932 жылы Юстиция Халық Комиссары ө зінің ө те қ ұ пия хатында барлық жауапқ а тартылғ андардың бар болғ аны 37, 3 проценті кулактар екенін, ал қ алғ аны қ атардағ ы ең бекшілер екенін мойындағ ан.

Кү штеп ұ жымдастыру саясаты халық тың наразылығ ын тудырды. Сол жылдары ө лке басшыларының Сталинге жазғ ан хаттары қ азақ даласында осы наразылық тың ө те зор кө лем алғ анын, Алтайдан Маң ғ ыстауғ а дейінгі аймақ ты тү гел қ амтығ анын, бұ л туралы Кең ес ө кіметі басшыларының хабардар болғ анын кө рсетеді. Бір ғ ана 1929 жылдың ө зінде Қ азақ станда 30-дан астам ү лкенді-кішілі халық наразылығ ы болды. Олардың ішінде ө те кең кө лемде болғ ан кө терілістерге Тақ такө пір, Бостандық, Батпақ қ ара кө терілістері жатады. 1929-1930 жылдар аралығ ындағ ы қ ыс айларында наразылық ө те кү шті ө ршіді. Ол туралы Ф. Голощекин Сталинге хабарлауғ а мә жбү р болды. 1929-31 жж. ө лкеде барлығ ы 372 кө теріліс болып, оларғ а 80 мың дай адам қ атысты. Большевиктер бұ л наразылық тардың негізгі себебін байлар мен дін басыларының кең ес ү кіметіне қ арсы халық ты ұ йымдастыруынан деп кө рсетті. Кең ес ү кіметі бұ л кө терілістерді ә скери кү шпен басып жаншыды.

Кең ес ү кіметі сонымен қ атар кө шпелі жә не жартылай кө шпелі қ азақ қ ожалық тарын жаппай отырық шылық қ а кө шіріп, бұ рын болмағ ан ә леуметтік тә жірибеге жол берді. Мұ ның бірден-бір себебі астық мә селесін кү рделендірген гипердинамикалық индустриалды даму жоспары болды. Ө ндірісте істейтін миллиондағ ан жұ мысшылар мен қ ызметкерлерді тамақ пен қ амтамасыз ету міндеті тұ рды. Ал Қ азақ станда астық ты аудандарды ұ лғ айту мә селесі егін егуге қ олайлы жерлерді жайылымғ а пайдаланып отырғ ан кө шпелі шаруашылық пен қ арама-қ айшы келді. Міне, осы кезде кө шпелі жә не жартылай кө шпелі қ азақ қ ожалық тарын жаппай отырық шылық қ а кө шіру жү зеге асырылды жә не ол ұ жымдастырумен қ атар жү рді. Отырық шылық қ а кө шетін қ азақ тарды ү ймен қ амтамасыз ету мә селесі ө те қ ажет жә не бірінші тұ рғ ан міндет деп санамады. Керісінше олардың ө з киіз ү йлерін пайдалануғ а болады деп есептеді.

Большевиктер жү ргізген кү штеп ұ жымдастыру мен солақ ай отырық шыландыру саясаты қ азақ ауылына ү лкен соқ қ ы болды. Ә сіресе, мал шаруашылығ ы қ атты кү йзеліске ұ шырады. Ұ жымдастыру мен отырық шыландыру кезінде дә стү рлі мал шаруашылығ ының ерекшелігі есепке алынбай, тү гел қ ауымдастырылғ ан мал шығ ынғ а ұ шырады. Сонымен қ атар, малдың кө п бө лігі ү кіметтің ет салығ ын орындауғ а жұ мсалды. О. Исаев Қ азақ стан ө лкелік комитетінің YІ Пленумында 1929 жылы Қ азақ станда 40 млн. бас мал болғ анын, содан 1933 жылы 4 млн. ғ ана мал қ алғ анын мойындауғ а мә жбү р болды.

Ұ жымдастыру саясатының зардаптары қ азақ халқ ының басына ү лкен апат ә келді. Кү шпен ұ жымдастырылғ ан жә не материалдық жағ ынан ө те ә лсіз шаруашылық тар кү йзеліске ұ шырап, нә тижесінде 1932-33 жылдары халық аштық қ а ұ шырады. Сол кездегі мә ліметтерге қ арағ анда аштық жайлағ ан аудандарда халық баудай тү сіп қ ырылғ ан. Аштық тан ө лген адамдарды жинап, кө муге мү мкіндік болмағ ан. Аштық тың салдарынан адам етін жеу фактілері де ө те кө п болғ ан. Осындай жантү ршігерлік кө ріністер туралы мә ліметтерді зерттеушілер тә уелсіздік алғ аннан кейін архив қ ойнауынан алып жариялады. Аштық қ а ұ шырағ ан қ азақ тар босқ ын болып, елден шет аймақ тарғ а ү дере кө шті. Қ азақ станнан шет аймақ тарғ а кеткен қ азақ босқ ындарының ауыр да жанкешті тұ рмысы туралы да деректер жеткілікті. Зерттеушілер 1930-1932 жылдары шетелге кеткен қ азақ тар санын, қ айтып келгендерді шығ арып тастағ анда 1, 3 млн. адамғ а жеткізеді.

Қ азақ тардың аштық тан қ ырылуы жә не шет аймақ тарғ а ү дере кө шуі нә тижесінде халық саны кү рт азайды, яғ ни демографиялық апатқ а ә келді. Мысалы, 1937 жылдың басында халық шаруашылығ ы есебінің бастығ ы М. Саматовтың Л. Мирзоянғ а берген мә ліметі бойынша 1930 жылдың 1 маусымы мен 1933 жылдың 1 маусымы аралығ ында халық саны 2 есеге кеміген.

Қ азақ халқ ының ауыр жағ дайын Қ ызыл крест жә не Қ ызыл жарты ай қ оғ амының баяндама хаттарынан жә не Ресейдің басшы мемлекет қ айраткері ретінде жергілікті жерлерден Мә скеуге келіп тү сіп жатқ ан басқ а да мә ліметтерден хабардар болғ ан Т. Рысқ ұ лов, кө п кешікпей-ақ Сталинге хат жазады. Аштық қ а байланысты жоғ арғ ы партия мен ү кімет басшыларына жазылғ ан хаттар қ атарын О. Исаевтің жә не “Бесеудің хаты” толық тырады.

Ауыл шаруашылығ ын кү штеп ұ жымдастырудың осындай зардаптары сталиндік басшылық ты біраз сескендірді. 1932 ж. 17 қ ыркү йекте “Ауыл шаруашылығ ы туралы” қ аулы қ абылданып, Қ азақ стан мал шаруашылығ ындағ ы “кемшіліктерді тү зеу” бағ ыты белгіленеді. Алайда қ аулы ө лкелік комитеттің жү ргізген саясатын айыптамады, тіпті, ол қ аулыда аштық туралы бір сө з жоқ. Қ аулы егіншілік аудандарында жеке меншікте 2-3 бас сиыр, 10-20 бас қ ой, ал мал шаруашылығ ы аудандарында 100 бас қ ой, 8-10 бас ірі қ ара, 3-5 тү йе, 8-10 жылқ ығ а дейін ұ стауғ а рұ қ сат берді. Қ азақ станда 624 ферма таратылды. Жойылғ ан товарлы фермалардан 216370 бас мал колхозшылардың ө зіндік шаруашылық тарына пайдалануғ а берілді. Колхоздар мен совхоздардан 680 мың бас мал шаруалардың жеке меншігіне сатылды.

Екінші бесжылдық жоспарды орындау кезінде, яғ ни 1933-37 жылдары Кең ес ү кіметі ауыл шаруашылығ ында ұ жымдастыруды аяқ тау, ауыл шаруашылығ ын қ айта қ ұ ру, колхоздарды ұ йымдық -шаруашылық жағ ынан нығ айту міндеттерін белгіледі. Бұ л шараларды жү зеге асыру ү шін большевиктік партия республика ауыл шаруашылығ ын саяси нығ айту қ ажет деп, колхоздар жанынан саяси бө лімдер қ ұ рды. 1935 жылы ү кімет колхоздарғ а жерді мә ң гі пайдалануғ а берді. Осы жылы ТОЗ-дардан ауылшаруашылық артельдеріне кө шіру басталды да, 1937 жылы бұ л процесс толық аяқ талды.

Алайда, бұ л жү ргізілген шаралар колхоздарды нығ айта алмады. Ауылшаруашылық ө ндірісінің ө німділігін арттырып, мал шаруашылығ ын ө ркендете алмады. Керісінше ауылшаруашылық артельдерінің жер пайдалану тә ртібін бұ зу орын алды. Колхозшылар тарапынан колхоз меншігіндегі жерлерден ү й маң ындағ ы жерлерді кең ейту кең ө рістеді. Ү й маң ындағ ы жерлерді кең ейту кө птеген колхоз мү шелерінің кохоз ісіне деген селқ остығ ын кү шейтті. Осығ ан байланысты кең ес ү кіметі колхоз жерлерін тиімді иелену мә селесін кө теруге мә жбү р болды. Колхоздарды одан ә рі нығ айту шарасының бір бө лшегі ретінде ауылшаруашылығ ы артелдерінің тә ртібін бұ зушыларғ а қ арсы кү ресті бастады. Ү й маң ындағ ы жерлерді ө лшеп, артық жерлерді колхозғ а қ айтарды.

Большевиктер шаруашылық қ а тікелей араласуды тоқ татпады. Мал шаруашылығ ының артта қ алуын тікелей араласу жолымен шешуді кө здеді. 1939 жылы 8 шілдеде БК(б)П Орталық комитеті “Колхоздарда қ оғ амдық малды дамыту шаралары туралы” қ аулы қ абылдайды. Осы қ аулыда колхоздарда екі-ү ш товарлы фермалар (оның ішінде біреуі ірі қ ара мал, екіншісі қ ой немесе басқ а тү ліктен) қ ұ ру белгіленеді. Осығ ан орай колхоздардар мал санын арттыруғ а ынталанады деген есеппен жаң а ет ө ткізу жү йесін белгілейді. Алайда, бұ л негізінен колхоздарды кү штеп малдың ұ стауғ а тиімсіз тү рлерін дамытуғ а итермелеген шаралар болды. Колхоздардың еріктілігі шектелді, ә кімшілік басқ ару жү йесі одан ә рі кү ш алды.

Сонымен, Кең ес ү кіметінің ауыл шаруашылығ ын социалистік жолмен қ айта қ ұ ру жолында жү ргізген шаралары тиімді нә тиже бермеді. Керісінше, бұ л реформалар шаруалардың ең бекке деген ынтасын жойды. Соғ ан қ арамай большевиктер ауыл шаруашылығ ын социалистік жолмен алғ а қ арай дамыту мақ сатында ылғ и ә ртү рлі жаң а шаралар жү ргізіп отырды.

⇐ Предыдущая 28 29 30 31 323334 35 36 37 Следующая ⇒