2. Қазақстандағы индустрияландыру саясаты және оның қайшылықтары

Партияның 1925 жылы (18-31 желтоқ сан) ө ткен ХІY съезі елді соцалистік индустрияландыру жоспарын жү зеге асыру міндетін қ ойды. Социалистік индустрияландыру саясаты ө зінің мазмұ ны жағ ынан ірі машиналы ө неркә сіпті, ең алдымен ауыр индустрияны бү кіл халық шаруашылығ ының салаларын тү бегейлі қ айта қ ұ руды қ амтамасыз ететіндей дә режеде дамытуғ а бағ ытталды. Кең естер одағ ының экономикалық тә уелсіздігі мен қ орғ аныс қ абілетін қ амтамасыз ету ү шін алдың ғ ы қ атарлы капиталистік елдерді индустриялды даму жағ ынан барынша қ ысқ а тарихи мерзімде қ уып жетіп, елді индустриялды державағ а айналдыру міндетін қ ойды. Партия мұ ндай міндетті орындау ү шін елдің бү кіл материалдық жә не ө ндіргіш кү шін толығ ымен осы мақ сатқ а бейімдеу қ ажет деп шешті.

Алайда социалистік индустрияландырудың капиталистік индустриялан- дырудан ерекшелігі болды. Капиталистік мемлекеттер ө здерінің индустриялды дамуын, ә детте, пайда тез тү сетін жең іл ө неркә сіп салаларын дамытудан бастайды. Осы салаларғ а тә н болып келетін кә спорындардың шағ ындылығ ы мен оғ ан жұ мсалатын қ аржының (капиталдың ) айналымдылығ ы ә уелгі кезде жең іл ө неркә сіпті ө те тиімді салағ а айналдырады. Тек уақ ыт ө ткен соң ғ ана жинақ талғ ан қ аржы біртіндеп ауыр ө неркә сіпке ауысуына байланысты ауыр индустрия салаларын дамытуғ а мү мкіндік туады.

Кең естік тарихнамағ а партияның 15-ші съезі елді индустрияландыру съезі болып енді. Кө птеген кең естік кезең дегі зерттеулерде лениндік индустрияландыру саясаты республикалардың ұ лттық ерекшеліктерін қ атаң ескерді деген пікір басым болды. Алайда большевиктер партиясының басшылығ ымен жү зеге асырылғ ан елді индустрияландыру саясаты шеткері орналасқ ан ұ лттық аймақ тар, оның ішінде, ә сіресе, Қ азақ стан ү шін отаршыл бағ ытта болды.

Жалпы Қ азақ станда индустрияландыру саясатының бағ ыты қ андай болу керек деген мә селе сол кездің ө зінде ө те ү лкен пікір-таластар туғ ызды. Бір топ ө лкедегі кең ес жә не партия қ ызметкерлері кө шпелі халық бірден социализмге ө те алмайды деп есептеді, яғ ни қ азақ тың кө шпелі ө мір салты ұ лттық ерекшелік болып табылады, олай болса елді индустрияландыру бағ ыты оның осы ұ лттық ерешелігін жояды деп есептеді. Мұ ндай пікірдегі партия мү шелерін большевиктер негізгі партиялық жолдан ауытқ ушылар, яғ ни “уклонистер” деп айыптады.

Келесі бір топтың ө кілі С. Садуақ асов ө неркә сіптің дамуы қ азақ халқ ын ауыл шаруашылығ ынан алыстатып, қ азақ тардың дә стү рлі мал шаруашылығ ының қ ұ лдырауына ә келеді деп есептеді. Бірақ, ол мү лде индустрияландыру саясатына қ арсы болды деуге болмайды. Оның пікірі бойынша Қ азақ станның ө ндірістік бағ ытта алғ а жылжуы ү шін республикада индустриялық ө неркә сіптерді кө птеп салып, оны ары қ арай дамыту қ ажет. С. Садуақ асов шикізат қ оры кө здеріне ө неркә сіптерді жақ ындату мақ сатын кө здеді. Ол ө лкеден шикізаттарды ө ндірістік аймақ тарғ а тасып, одан кейін ол жақ тан дайын ө німді қ айта алып келуге кететін шексіз транспорттық қ аржы жұ мсауғ а, яғ ни ө лкені тек шикізат кө зі ретінде пайдалануғ а қ арсы болды.

Қ азақ станғ а ө неркә сіпті кү штеп ендіру мү мкін емес, ол қ азақ қ оғ амының табиғ и қ алыптасқ ан жағ дайына жат деп есептегендер болды. Олардың пікірінше артта қ алғ ан кө шпелі халық индустрияландырудың ө те жоғ арғ ы қ арқ ынына ілесе алмайды. Сонымен қ атар ө ндіріс орындарына жергілікті ұ лт ө кілдерін кө птеп тарту, яғ ни жергіліктендіру (коренизация) саясаты ө ндірісті ө те-мө те қ ымбаттатады, қ азақ тар жұ мыс істей алмайды, олар бә рібір даланы аң сайды деген кө зқ араста болды. Мұ ндай пікір айтушы топты большевиктер “ұ лыдержавалық шовинистер” деп айыптады.

Осылайша большевиктер социалистік индустрияландыру саясатының бағ ыттары жө нінде пікір айтушыларғ а ә ртү рлі айдар тақ ты. Ал ө здері белгілеген елді “социалистік индустрияландыру” бағ ытын ешбір қ атесі жоқ, толық аяқ талғ ан саясат деп қ арастырды. Большевиктер белгілеген индустрияландыру саясатында Қ азақ стан Одақ тың шикізаттық бө лшегіне айналуы керек болды. Орталық ұ сынғ ан бұ л кө зқ арасты осы кезде ө лкенің партия ұ йымының басшылығ ына тағ айындалғ ан Ф. Голощекин де қ олдады. Республика ө мірімен мү лде таныс емес Ф. Голощекин ө лкенің шаруашылық жү йесіндегі ерекшелікті мойындамады.

Қ азақ станда индустрияландыру саясатын жү зеге асыру барысы елдің орталық аудандарымен салыстырғ анда ө те кү рделі жағ дайда жү ргізілді. Біріншіден, ө лкенің ә леуметтік-экономикалық дамуы Рессейдің орталық аудандарымен салыстырғ анда артта қ алғ ан еді. Екіншіден, ө лкеде соғ ыстан қ ирағ ан шаруашылық тарды қ айта қ алпына келтіру шаралары созылып кетті. Яғ ни, ол уақ ыт жағ ынан бірінші бесжылдық пен сә йкес келді.

Осындай жағ дайларғ а қ арамай большевиктер Қ азақ станды бү кілодақ тық кө лемдегі елді индустрияландыру бағ ытында жетекші орынғ а қ ойды. Қ азақ станды индустрияландырудың ең алғ ашқ ы қ арлығ ашы Тү ркістан–Сібір темір жолы болды. Индустриаландыру жылдарында Қ арағ анды-Балқ аш, Гурьев –Доссор, Ақ мола-Қ арағ анды, Жарық -Жезқ азғ ан, Рубцовка-Риддер темір жолдары салынды. Ө лкені индустрияландыру барысында кең ес ү кіметі тү рлі-тү сті металлургия, кө мір жә не мұ най ө ндіріс орындары мен теміржол саласын одан ә рі ө ркендету міндеттерін қ ойды. Осығ ан байланысты жаң а ө ндіріс орындарын салу жә не жұ мыс істеп тұ рғ ан ө ндіріс орындарын қ айта қ ұ ру ү шін тек 1933-34 жылдары 566, 6 млн сом қ аржы бө лінді. Оның бестен тө рті ауыр индустрияны дамытуғ а жұ мсалды. Олардың ішінде Қ арағ анды шахталары, Шымкент қ орғ асын жә не Балхаш мыс қ орыту зауыттары, Ақ тө бе химия комбинаты болды.

Екінші бесжылдық кезінде республикада Қ арағ анды кө мір бассейні мен Балқ аш мыс қ орыту комбинатын салу жоспарланды. Республиканың сол кездегі экономикалық ресурстары мұ ндай кү рделі қ ұ рлыстарды салуғ а мү мкіндік бермейтін еді. Алайда соғ ан қ арамастан Кең ес ү кіметі бұ л қ ұ рылыстарды тез аяқ тау міндетін қ ойды. Қ арағ анды кө мір ө ндіріс орындарын да тез қ арқ ынмен дамыту қ ажет болды. Себебі тү рлі-тү сті метал ө ндіру саласын тез дамыту барысы елде кө мір ө німдеріне деген сұ ранысты ұ лғ айтты. Ал сол кездегі елдегі кө мір ө ндіріс орындары сұ ранысты қ амтамасыз ете алмады. Осығ ан байланысты большевиктер тө тенше жағ дайда Қ арағ анды кө мір ө ндірісінің бар мү мкіндіктерін жұ мылдыруғ а тырысты.

Қ азақ станды индустриаландыру барысында Текелі полиметалл жә не Жезқ азғ ан мыс қ орыту комбинаттары, Ө скемен қ орғ асын-мырыш зауыттары салына бастады. 1933 жылы ақ пан айында Шымкент қ орғ асын зауытының алғ ашқ ы пеші жұ мыс істеді. Бұ лар Қ азақ станда ғ ана емес бү кіл ел кө леміндегі тү рлі-тү сті металдардарды ө ндіруші ө те ірі ө ндіріс орындары болды. 1939 жылы Шымкент зауыты бү кіл Одақ тағ ы қ орытылғ ан қ орғ асынның 73, 9 процентін берді. Балқ аш мыс қ орыту зауыты республикадағ ы қ орытылғ ан мыстың 51 процентін берді. Осының бә рі Қ азақ станды тү рлі-тү сті металдар шығ арудан одақ кө лемінде 2 орынғ а шығ арды.

Мұ най ө ндірісінен де Қ азақ стан алдың ғ ы орынғ а шық ты. 1940 жылы мұ най ө ндірудің кө лемі 700 мың тоннағ а жетті. Мұ най ө ндіруден Қ азақ стан Одақ кө лемінде 3 орынғ а шық ты. Эмбі мұ най орны игерілді. Сағ ыз жә не Қ ұ лсары мұ най орындары ашылды.

Қ азақ станда химия ө ндірісі қ алыптасты. 1933 жылы қ арашада Ақ тө бе химия комбинаты мен Аралсульфат комбинаты да іске қ осылды. 1928-1940 жж. темір жолдардың ө суі 50 процентке артып, оның ұ зындығ ы 6581 км. жетті.

Қ азақ стан 20-жылдардың аяғ ы мен 30 жылдары, ө те қ ысқ а мерзімде аграрлы елден индустриялы елге айналды. Большевиктер ө лкені индустрияландыруды ө те жоғ арғ ы қ арқ ынмен жү ргізді. Мысалы: Одақ кө лемінде мұ най ө ндіру 1926-1940 жж. 3 есе кө бейсе, Қ азақ станда - 5, 9 есе кө бейді; кө мір ө ндіру Одақ бойынша 5, 7 есе артса, Қ азақ станда ол 77, 4 есеге артқ ан; электр қ уатын ө ндіру Одақ кө лемінде 23, 7 есе артса, Қ азақ станда–486 есе артқ ан, яғ ни одақ тық кө лемнен 20 еседен артық болғ ан; темір жолдар салу Одақ бойынша 1, 4 есеге, ал Қ азақ станда –3, 1 есеге артқ ан.

Қ азақ станда индустрияландырудың ө те кең кө лемде жә не жоғ арғ ы қ арқ ында жү зеге асырылуы инженер-техникалық маман кадрларды қ ажет етті. Ә сіресе, 1933-1934 жылдары ө ндіріс орындары мен ауыл шаруашылығ ы жаң а қ ұ рал-саймандармен, машиналармен қ амтамасыз етілді. Оларды игеру ү шін маман кадрлар қ ажет болды. Бұ л мә селені шешу ү шін қ ысқ а мерзімді курстар, фабрика-зауыт мектептері, техникалық минимум кружоктары ашылды. Ө неркә сіп орындары шоғ ырланғ ан қ алаларда орта мамандандырылғ ан оқ у орындары ашылды. Жоғ ары дә режедегі маман кадрларды даярлау ү шін республикада Қ азақ мемлекеттік университеті, Тау-металлургия институты сияқ ты алғ ашқ ы жоғ ары оқ у орындары ашылды. 1933-1937 жылдары жоғ ары оқ у орындары мен техникумдар 13 мың маман кадрларды даярлады. Сонымен қ атар республиканың ө ндіріс орындары ү шін маман кадрларды Рессейдің орталық аудандарындағ ы жоғ ары оқ у орындарында даярлады. Алайда айта кететін бір жә й, Кең ес ү кіметі ө те кү рделі инженер-техникалық маман кадрлар даярлайтын жоғ ары оқ у орындарын республикада ашпады. Бұ л мә селеде республика орталық қ а тә уелді болды.

Қ азақ станда ө ндірілген шикізаттарды ө ң дейтін ө ндіріс орындары салынбады. Ө лкені индустрияландыру барысында ө неркә сіп ө ндірісінің жү регі болып саналатын машина жасау бағ ыты, оның мынадай жетекші салалары: станок жасау, автомобиль шығ ару, трактор, ауыл шаруашылығ ы машиналарын жасау мү лде қ амтылмады. Республиканы индустрияландыру тек шикізаттық бағ ытта болды.

Осындай сипатта жү ргізілген ө лкені индустрияландыру саясатының қ азақ халқ ы ү шін зардабы ө те кү рделі болды. Біріншіден, ө лкенің экономикалық дә стү рі толық ө згерді, ө неркә сіп саласының ө ркендетілуі ауыл шаруашылығ ы ө німдеріне қ арағ анда ө неркә сіп ө німдері ү лесінің кө бейюіне ә келді. Екіншіден, қ ала халқ ы санының артуына, қ алалардың урбанизациялануы мен кү шеюіне ә келді. Қ ала халқ ының жартысы дерлік (47, 5 %) 50 мың нан астам халқ ы бар қ алаларда жинақ талды. 1928-1939 жж. Қ азақ стан қ алалары тұ рғ ындарының санының кө ші-қ онымның нә тижесіндегі механикалық ө суі 1, 8 млн адамнан асты. Ү шіншіден, кө ші-қ онымның нә тижесінде демографиялық ө згерістер болды, яғ ни Қ азақ стан кө п ұ лтты республикағ а айналды. Большевиктер ө лкеге жұ мысқ а басқ а ұ лттардың алдың ғ ы қ атарлы ө кілдерін ә келді деуге болмайды. Себебі кең ес ү кіметі ә ртү рлі қ ылмысы ү шін сотталып, тү рмеде отырғ андардың ең бегін арзан жұ мыс кү ші ретінде пайдаланды. Сонымен қ атар индустрияландыру саясаты республикада жергілікті ұ лт ө кілдерінің санының азаюына да ә сер етті. Тө ртіншіден, индустрияландыру саясаты нә тижесінде ө лкедегі ұ лтаралық қ арым-қ атынас шиеленісті. Оның себебі Орталық тан ә келінген европалық ұ лт ө кілдерінен шық қ ан партия, кең ес қ ызметкерлері мен жұ мысшылар қ азақ қ ызметкерлері мен жұ мысшыларына менмендікпен жоғ арыдан қ арады. Мұ ндай кө зқ арас туралы фактілерді қ ұ жаттардан кө руге болады. Большевиктер, сонымен қ атар ірі ө ндіріс орындарынның басшылығ ына жергілікті ұ лт ө кілдерін жібермеуге тырысты. Орталық ү кіметтің нұ сқ ауын бұ лжытпай орындайтын адамдарды орталық тан жіберіп отырды.

Қ орыта айтқ анда, большевиктер индустрияландыру саясатын жү зеге асыру нә тижесінде ө лкенің экономикалық даму ү рдісіне толық ө згеріс ә келді. Бұ рынғ ы кезең де жетекші орында болғ ан ауыл шаруашылығ ы, ә сіресе, кө шпелі мал шаруашылығ ы жә не оның ө німдері ә рі қ арай дамытылмай, дағ дарысқ а ұ шырады. Оның себебі большевиктік саяси басқ ару жү йесі ө лкенің экономикалық дамуының бағ ытын ө згертті, яғ ни халық шаруашылығ ының жетекші саласы етіп ө неркә сіп ө ндірісін белгіледі жә не оның қ арқ ынын жеделдетті. Кең ес ү кіметі экономикалық дамудың объективті заң дылық тарын мү лде жоқ қ а шығ арды. Халық шаруашылығ ының барлық саласы ә кімшіл-ә міршіл большевиктік басқ ару ә дісіне бағ ынышты болды. Ө лкенің бұ л кездегі ө неркә сіп ө ндірісінің дамуы шын мә ніндегі индустриялық даму жолымен жү ргізілмеді. Кең ес ө кіметі республиканы тек шикізат кө зі етіп пайдаланды. Сө йтіп, большевиктер патшалық Ресейдің ө лкені экономикалық тұ рғ ыдан отарлау саясатын одан ә рі жалғ астырды.

⇐ Предыдущая 27 28 29 30 313233 34 35 36 Следующая ⇒