Дәріс 4. Кеңестік тоталитарлық Қазақстанның қалыптасуы: сипаты, шаралары, сабақтары

⇐ ПредыдущаяСтр 31 из 50Следующая ⇒

Дә ріс 4. Кең естік тоталитарлық Қ азақ станның қ алыптасуы: сипаты, шаралары, сабақ тары

Жоспар

1. Қ азақ стан жаң а экономикалық саясат жылдарында.

2. Қ азақ стандағ ы индустрияландыру саясаты жә не оның қ айшылық тары.

3. Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру.

4. Қ оғ амдық -саяси ө мір.

1. Қ азақ стан жаң а экономикалық саясат жылдарында.

1918-1920 жылдардағ ы азамат соғ ысы Қ азақ стан ө лкесінің экономикалық жағ дайын кө птеген жылдарғ а кері шегерді. Ө ндіріс орындары жұ мыс істемеді. 1913 жылмен салыстырғ анда Қ азақ станда мұ най ө ндіру 4 есеге, кө мір ө ндіру 5 есеге кеміді, ал мыс рудасын ө ндіру мү лде тоқ тады. Халық шаруашылығ ының жалпы ө нім ө ндіруіндегі ө неркә сіптің ү лесі 1920 жылы бар болғ аны 6, 3 процент болды.

Ауыл шаруашылығ ы да ө те кү шті дағ дарысқ а ұ шырады. Орал губерниясында егістік жерлер 2 есеге, ал Жетісу аймағ ында 3 есеге кеміді. Ең бірінші кезекте ұ лттық байлық тың негізгі кө зі болып саналатын мал шаруашылығ ы қ ұ лдырады. Соғ ыс жылдарында мал саны 10, 8 млн. басқ а кеміді, оның 2 млн-ы жылқ ы, 6, 5 млн-ы ұ сақ мал болды.

Сонымен қ атар 1921 жылы Қ азАКСР-ң жеті губерниясының бесеуі қ ұ рғ ақ шылық қ а душар болды. Осығ ан байланысты 1921 ж. бұ л аймақ тарда астық тың жалпы тү сімі 5 млн. пұ т дең гейде ғ ана болды. Ал жергілікті халық тың бір жылғ ы астық пен астық тұ қ ымдығ ына мұ қ таждығ ы 22 млн. пұ т кө лемін қ амтиды, яғ ни залал 17 млн. пұ тты кө рсетті. Ауа райының қ олайсыздығ ы мал шаруашылығ ын бұ дан да қ иын жағ дайғ а душар етті. 1920–1921 жылдар аралығ ындағ ы жұ ттан кейін мал басы 1917 жылмен салыстырғ анда 75% кеміді.

Азамат соғ ысының аяқ талуына жә не елдің ә леуметтік-экономикалық жағ дайының ауыр кү йзелісіне қ арамастан, Кең ес ү кіметі кү штеуге негізделген азық -тү лік саясатын одан ә рі жалғ астырды. Орталық ү кіметтің 1920 жылы 20 шілдедегі “Сібірдегі артық астық ты алу туралы” декретінің кү ші Қ азақ станның солтү стік аудандары мен Семей губерниясына да тарады. Осы декретке сай 1921 жылдың тамыз айына дейін бү кіл елдегі шаруаларғ а 119 млн. пұ т (РКФСР кө лемінде 423 млн. пұ т) тө тенше салғ ырт тө леу жү ктелсе, соның ішінде 35 млн. пұ т Солтү стік Қ азақ станғ а міндеттелді. Тапсырманың 26 млн. пұ ты Семей облысына міндеттелінсе, тек Қ останайдың ө зінен 6 млн. пұ т астық алынды. Артық ө німдер ғ ана емес, азық қ а қ олданылып отырғ ан астық жә не тұ қ ым қ оры да тә ркіленіп отырды. Астық салығ ы, мал шаруашылығ ымен ғ ана айналысып отырғ ан аудандарғ а да салынды. Оны тө леу ү шін олар малдарын сатып, астық сатып алуғ а мә жбү р болды.

Кең ес ү кіметінің солақ ай саясатының нә тижесінде Республиканы сұ рапыл аштық жайлады. Бө кей губерниясында – 100 мың, Оралда – 400 мың, Семей губерниясында – 500 мың, Орынбор – 445, Ақ тө беде – 360 мың адам ашық ты. Кө шпелілер арасында ө лім ересек тұ рғ ындардың 30 процентін қ амтыса, ал кейбір аудандарда халық тың 75 проценті қ ырылғ ан. Ә улиеата уезінде халық тың қ атты қ ырылғ андығ ы соншалық, бұ рынғ ы бірнеше болысты біріктіріп бір болыс ұ йымдастыруғ а тұ ра келді. Жалпы зерттеушілер 2 млн 300 мың нан аса адам ашық ты, 1 млн-ғ а жуығ ы аштық пен аурудан ө лді деген мә ліметтерді келтіреді.

Мұ сылман зиялы қ ауымы арасынан мұ ндай соракылық қ а қ арсы шық қ ан Т. Рысқ ұ лов болды. Ол аштық пен жү йелі тү рде кү ресу ү шін, қ ұ рамына бірнеше комиссариаттардың ө кілдерін кіргізіп, арнайы ұ йым қ ұ руды талап етеді. Тү рікатқ ару комитеті Т. Рысқ ұ ловтың талабын қ олдап, аштық пен кү ресті ө здерінің қ ызмет жағ дайына сә йкес республиканың азық -тү лік, жер шаруашылығ ы, денсаулық сақ тау, қ аржы, темір жол комиссариаттарына жү ктейді. Аштық пен кү ресті тікелей басқ аратын ерекше Орталық комиссия ұ йымдастырылады. Оның тө рағ асы болып Т. Рысқ ұ лов тағ айындалады. Бұ л ұ йым алғ аш жұ мысқ а кіріскенде кө птеген объективті қ иындық тармен қ атар, ө зі тектес азық -тү лік ісіне қ атысы бар басқ а ұ йымдар тарапынан жасалғ ан қ асақ ана іріткі салу ә рекеттеріне ұ шырайды. Рысқ ұ лов жалпы Орталық комиссияның қ ұ рылуының ө зін “дені дұ рыс қ ұ былыс емес” дейді. Ү кіметтің қ ұ рамында аштық пен кү ресуге міндетті толып жатқ ан “экономикалық органдар бола тұ ра, мұ ндай ерекше ұ йым қ ұ руғ а мә жбү р болудамыз” дейді.

Ө ткір пікір таластардан кейін, яғ ни Т. Рысқ ұ ловтың аса зор ең бегінің арқ асында Тү рікатқ ару комитеті мен ХКК-і бұ л Орталық комиссия қ орына қ ұ нсызданғ ан болса да 42 млн. сом қ ағ аз ақ ша бө леді. Орталық комиссияның облыстар мен уездерде, болыстар мен қ алаларда жергілікті мекемелері мен бө лімшелері ашылады, олардың басына сауатты мамандар отырғ ызылады.

Аштық пен кү рес комиссиясының жұ мысына есеп берген баяндамасында Т. Рысқ ұ лов Тү ркістан ө лкесінің байырғ ы халық тарының сұ рапыл аштық қ а ұ шырап, қ атты қ ырылуына революциядан бұ рынғ ы патша ө кіметінің отаршылдық саясаты мен ә сіресе, революциядан соң орнағ ан кең ес ө кіметінің шовинистік саясаты басты себепкер болғ андығ ын ашық атап кө рсетеді.

Қ азақ Орталық Атқ ару Комитеті (Қ ОАК) де аштық қ а ұ шырағ ан аудандарғ а ө з тарапынан кө мек кө рсету шараларын ұ йымдастырды. Қ ОАК-ті жанынан аштық қ а ұ шырағ андарғ а кө мек кө рсету ү шін комиссия қ ұ рылады. Республикалық комиссияны Қ ОАК-нің тө рағ асы Мендешев басқ арды. Қ азақ стандағ ы ауыр жағ дайды ескере отырып, КазАКСР ОАК-і ашық қ андарғ а кө мек беруші Орталық Комиссияның шешіміне сә йкес, бұ л аудандардың тұ рғ ындарын астық, картоп т. б. мемлекеттік салық тардан босатты.

Қ азақ қ оғ амын жайлағ ан аштық ты Орталық тағ ы Кең ес ү кіметі мойындамады. Республиканың кейбір басшылары мен орыс жұ ртшылығ ы негізінен ө лкенің кө шпелі тұ рғ ындарын қ амтығ ан сұ рапыл аштық ты “кездейсоқ, тұ тқ иылдан тап болғ ан зобалаң ” ретінде бағ алады. Ө лке халқ ының мұ ндай нә убетті бұ рын-соң ды басынан кешпегендігі Орталық ү кіметті ойландырмады да. Мұ ндай жағ дай Кең ес ө кіметінің ө зі жү ргізіп отырғ ан саясатқ а еш кү мә н келтірмей, оны толық дұ рыс деп есептегендігінің айғ ағ ы еді.

Республиканың экономикасындағ ы ауыр дағ дарыс, яғ ни мемлекеттің кү штеу саясатына негізделген азық -тү лік саясаты 1920-1921 жылдары шаруалардың кең ес ү кіметіне қ арсы стихиялы қ арулы кө терілістерінің тууына ә келді. Кө ктем–жаз айларында басталғ ан шаруалардың наразылық тары “Азық -тү лік салғ ырты жойылсын! ”, “Большевиктерсіз Кең естер ү шін! ”, “Ерікті саудағ а жол берілсін”, –деген ұ рандармен басталып, қ арулы кө терілістерге ұ ласты. Ө скемен, Павлодар, Семей, Петропвл, Қ останай, Кө кшетау, Ақ мола, Атырау, Орал, Шымкент уездерінде ашық тү рдегі кө теріліс кең інен орын алды.

1921 жылы наурызда Қ азан тө ң керісінің орталық тарының бірі болғ ан Кронштадта матростар кө теріліске шық ты. Кронштадтық тар негізінен Ресей селоларынан келген, флотта ә скери міндетін ө теп жү рген шаруалар еді. Олар Азамат соғ ысының аяқ талуына байланысты армияны таратуды, шаруаларғ а жер мен онда ө ндірілген ө німді пайдалануғ а бостандық беруді, ақ шаның тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз етуді жә не жұ мысшыларғ а жалақ ы тө леуді талап етті.

Бұ л жә не Қ азақ станды да қ амтығ ан басқ а да кө терілістер ұ йымдасуы жә не қ ару-жарақ пен қ амтамасыз етілуі нашар болғ андық тан Қ ызыл Армия ә скерлерінің кү шімен талқ андалды. Қ азақ стандағ ы кө терілісшілердің кей бө ліктері Қ ытайғ а ө тіп кетті. Елде кө теріліске қ атысқ аны ү шін мың дағ ан адамдар тұ тқ ындалып, олардың 932-сі сотқ а тартылды. Кең ес ү кіметі бұ л қ арсылық тардың бә рін “контрреволюциялық баскө терулер” деп бағ алады.

Алайда большевиктер ө здерінің биліктен айырылып қ алу қ аупінің кү шейгенін, осығ ан орай шаруашылық саясаттың мү лде жаң а принциптеріне кө шу қ ажеттігін айқ ын сезді. Партияның Х съезі (8 наурыз, 1921 ж. ) кө терілісшілерді айыптағ анмен, экономикалық саясатты ө згертуге мә жбү р болды. Съезд шаруашылық мү ддені іске қ осудың жаң а жү йесін жасаудың шараларын белгіледі, яғ ни «соғ ыс коммунизм» саясатынан жаң а экономикалық саясатқ а кө шу туралы шешім қ абылдады.

Партияның Х съезінде қ абылданғ ан жаң а экономикалық саясаттың мә ні неде?

Кең ес ү кіметі мемлекеттің қ олында ірі ө ндіріс орындарын, банкті қ алдырып, жеке капиталды ө ндіріске ендіруге рұ қ сат берді. Мемлекеттік жерлер, кішігірім мемлекеттік кә сіпорындар белгілі мерізімге жеке шетел ұ йымдары мен тұ лғ аларғ а жалғ а беріледі. Сауда бостандығ ы жү зеге асырылады, яғ ни мемлекеттің бақ ылауымен жеке саудағ а рұ қ сат беріледі. Сауда негізінен ауыл мен қ аланың ортасындағ ы негізгі байланыс кө зіне айналуғ а тиіс болды. Сонымен қ атар мемлекеттік жә не кооперативтік сауда да дамуы тиіс болды. Жеке ауыл шаруашылық қ ожалық тарына, жеке меншіктегі кішігірім кә сіпорын иелеріне жалдамалы ең бекті пайдалануғ а рұ қ сат беріледі. Ең бекке деген міндеткерлік жә не ең бек армиялары жойылады. Ө ндіріс орындарын жұ мысшы кү шімен қ амтамасыз ету ең бек биржалары арқ ылы жү зеге асырылатын болады. Елдегі ақ ша жү йесін нығ айту, ақ ысыз қ ызмет кө рсетуді жою, ең бекке ақ шалай жалақ ы тө леу міндеттелді.

Жаң а экономикалық саясаттың аясында қ абылданғ ан міндеттердің ішіндегі ең маң ыздысы – азық -тү лік салғ ыртын азық -тү лік салығ ымен алмастыру туралы шешім болды. Азық -тү лік салғ ырты кезінде шаруа қ ожалық тары ө ндірілген ө німнің ө зін қ амтамасыз етуге қ ажетті ү лесінен артығ ын мемлекетке тапсыруғ а міндетті еді. Азық -тү лік салығ ының ендірілуі, яғ ни белгіленген мө лшердегі ғ ана салық ты ө теуге байланысты, олар ө ндірілген ө німнің артығ ын ө з еркімен пайдалану қ ұ қ ығ ына ие болды. Бұ л ендірілген салық жү йесіндегі ө згеріс ө ндіруші шаруа қ ожалық тарына ө те қ олайлы болды. Себебі, олар ө ндірілген ө німнің белгілі мө лшерін ғ ана мемлекетке тапсырып, қ алғ ан ө німді сатуғ а немесе ө зінің басқ а қ ажеттерін ө теуге мү мкіндік алды. Осығ ан байланысты енді шаруа қ ожалық тары егістік кө лемін ұ лғ айтуғ а, сө йтіп ө німді кө п ө ндіруге, яғ ни ең бек ө німділігін арттыруғ а ынталы болды.

Енді осы жаң а экономикалық саясаттың қ азақ ө лкесінде ендірілу ә дістері мен жолдарын қ арастырып кө рейік. РКФСР ХКК-нің арнайы декреті бойынша бірың ғ ай азық -тү лік салығ ы мал шаруашылығ ымен айналысатын аудандарғ а да ендірілді. Қ азақ стан ауылы мен деревнясында жаң а экономикалық саясаттың алғ ашқ ы азық -тү лік салығ ы науқ аны ө те қ иын жағ дайда жү ргізілді. Оның себебі ЖЭС ендірілген жылы да партия, кең ес жә не азық -тү лік органдары азық -тү лік салғ ырты саясатын жалғ астырды да, ол бойынша дайындалғ ан ө німдерді Орталық қ а жіберу жө ніндегі Ең бек жә не Қ орғ аныс кең есінің тапсырмасын орындаумен айнылысты. Мысалы, кө шпелі мал шаруашылығ ы аудандарында алғ ашқ ы бірың ғ ай азық -тү лік салығ ы 131, 9% кө лемінде орындалды. Бұ л ә рине соғ ыс коммунизм саясатының ә рі қ арай жалғ асуы болды.

Сө з жү зінде ЖЭС ендірілгенімен Кең ес ү кіметі іс жү зінде баяғ ы қ арқ ынмен экономикағ а ө зінің бақ ылауын жү ргізуді тоқ татпады. Бірнеше ай бойы мемлекет қ ала мен деревня арасындағ ы айырбасты кооперация арқ ылы бақ ыламақ болды. 1921 жылы 7-ші сә уірде мемлекет ө зінің арнайы декретімен кооперацияғ а фабрика – зауыттық ө німдерді ауыл шаруашылық ө німдеріне айырбастауды міндетті тапсырма етіп берді. Бірақ бұ л мә селені жү зеге асыру ө те қ иын болды. Оның себебі мемлекеттің бақ ылауымен жү ргізіліп отырғ ан тауар айырбасы жеке саудамен жарысқ а тү се алмады. Оның ү стіне мемлекеттік тауар айырбасы ЖЭС-тың принциптеріне сай келмеді, яғ ни сауда бостандығ ына кедергі келтірді. Мұ ндай жағ дай халық тың жаң адан ендірілген шаруашылық саясатына деген сенімсіздігін тудырды.

Жоғ арыдағ ы аталғ ан кемшіліктер біртіндеп азық -тү лік салығ ы саясатының кең ендірілуі барысында жойыла бастады. 1924-1925 жылдары ауыл шаруашылық салығ ынан КазАКСР-ң бү кіл шаруашылығ ының 32, 7%-і босатылса, 1925-26 жылдары – 33, 8% босатылғ ан еді. Ә сіресе, 1924-1925 жылдары мал ө сіруші шаруашылық тың 72%-ке жуығ ы алым-салық тан босатылды. Кө шпелі жеке қ азақ шаруашылық тарына 3-5 жылдық мерізімдерге жең ілдіктерге негізделген несиелер берілді. Сонымен қ атар мемлекет тарапынан ауылшаруашылық машиналары мен қ ұ ралдарын сатып алуғ а негізделген несиелер де белгіленді. Осының бә рі ұ сақ товар ө ндірушінің материалдық қ ұ штарлығ ын арттырды, оның ө з шаруашылығ ындағ ы қ орларына иелік ету еркіндігін кү шейтті.

ЖЭС-тің аясында нарық тық қ атнастардың кү шеюі сауданың дамуына ық пал етті. Ал ол болса ақ шаның тұ рақ тануына ә серін тигізді. Осы жағ дайғ а байланысты ЖЭС-тің алғ ашқ ы кезінде ендірілген салық тың натуралды тү рін партияның ХІІ съезі (1923 ж. сә уір) ақ шалай тү рде де ө теуге мү мкіндік берумен алмастырды. Ал 1924 жылы салық ты ө теудің тек ақ шалай тү ріне толық кө шірілді.

Осы жылы ақ пан айында Кең ес ү кіметі ақ ша реформасын жү ргізіп, кең естік ортақ жаң а ақ ша ө лшемі тұ рақ ты сомды енгізді. Осы жағ дайлар Қ азақ станда жә рмең келік сауданың кең ө рістеуіне жол ашты. 1926 жылы Қ азақ станда 128 жә рмең ке жұ мыс істеді. Бұ л кездегі ірі жә рмең келер қ атарына – Ойыл, Қ оянды, Қ арқ ара, Темір, Кө кшетау, Атбасар жә рмең келерін жатқ ызуғ а болады. Осы кездегі жә рмең ке саудасының жалпы айналымы 20–23 млн. сомды қ ұ рады. Сондай-ақ, осы ө ркендей бастағ ан жә рмең келік сауда да ауыл шаруашылығ ының дамуына ық палын тигізді.

Қ азақ станда 1921-22 жылдары ЖЭС аясында жү ргізілген шаралардың бірі жер-су реформасы болды. Реформаның негізгі міндеті 1920 жылы қ ұ рылғ ан Қ АКСР-нің территориясында қ азақ жерлерін біріктіру болды. Патшалық биліктің жү ргізген саясаты нә тижесінде Қ азақ станда жер мә селесі ө те кү рделі мә селелердің біріне айналғ ан еді. Осығ ан байланысты қ азақ автономиясы қ ұ рамында жер саясатын жү ргізуші жетекші орган – Жер комитеті қ ұ рылды. Ол қ азақ автономиясы аясында қ азақ жерлерін біріктіру мақ сатымен 1921 жылы 7 ақ панда декрет қ абылдады. Қ азақ АКСР-нің Жер комитеті қ абылдағ ан бұ л декрет бойынша кезінде кө ш-қ он қ орына (переселенческий фонд) тартып алынып, пайдаланылмай тұ рғ ан Семей, Ақ мола, Торғ ай жә не Орал облыстарындағ ы бос жатқ ан жерлер, олардың 1917 жылғ а дейін алынғ анына қ арамастан қ азақ тарғ а қ айтарылады. 1921 жылы 19 сә уірде Жер комитеті кезінде патша ү кіметінің Сібір жә не Орал казак ә скерлерінің тартып алғ ан жерлерін қ азақ тарғ а қ айтару туралы шешім қ абылдады. Осы декретке сай қ азақ тар Ертіс ө зені бойында 177 мың, Орал ө зені жағ алауында 208 мың десятинадан астам жерлерді қ айтаруғ а тиіс болды.

1922 жылы 26 тамызда Федералды Жер комитеті мен БОАК-ті “Қ азақ станда негізгі ең бекпен жерді пайдалану туралы” заң қ абылдады. Ол заң 31 тамызда кү шіне енді. Бұ л заң бойынша ә ркімнің ө з жерінде қ алуғ а жә не ол жерді пайдалануғ а қ ұ қ ығ ы болды. Жер заң ғ а сә йкес қ ұ жатталғ ан жағ дайда ғ ана оны пайдаланушы сол жердің иесі болады. Ал даулы жерлерге заң ғ а негізделген съездің немесе жер органдарының шешімі қ ажет болды.

Алайда осы негізгі заң нан соң 1922 жылы 30 қ азанда Кең ес ү кіметі Ресей территориясын тү гел қ амтығ ан “Жер кодексін” қ абылдады. Осы кезден бастап жер туралы бү кіл мә селенің бә рі мемлекеттің идеологиялық қ ұ ндылық тарына негізделген қ ұ қ ық қ а ие болы. Бұ л кодекс бойынша жермен тұ рғ ылық ты халық қ амтамасыз етілуі керек болды. Сонымен бірге автономияларғ а қ осымша ұ сыныстар мен негіздемелер жасауғ а рұ қ сат етілді. Бұ л кодекс отрық шы-егіншілікпен айналысатын аудандарды қ амтыды да, кө шпелі аудандар мү лде кірмей қ алды. Соның салдарынан қ азақ қ оғ амы мү лде жермен қ амтамасыз етілмеді.

Кең ес ү кіметі патшалық ү кіметтің жер мә селесіндегі отарлық саясатын жойғ ысы келгенмен, іс жү зінде жерді пайдалануды таптық тұ рғ ыдан шешті. Соның нә тижесінде жергілікті қ азақ халқ ы мен қ оныс аударушылардың қ ұ қ ығ ы тең естірілді. Оның ү стіне патша ү кіметі кезінде жерге орналасқ ан басқ а ұ лт ө кілдері ол жерден айырылғ ысы келмей ү лкен қ арсылық кө рсетті. Сонымен қ атар олар ө з иеліктеріндегі жердің межеленбеуін, яғ ни шекараларының айқ ындалмауын пайдаланып, жаң а жерлерді тартып алды.

Осы жағ дайлар жер жә не жерге орналастыру мә селесін шешуді ө те қ иындатқ анымен, жаң а экономикалық саясат шең берінде азық -тү лік салғ ыртының азық -тү лік салығ ымен алмастырылуы 3-4 жыл ішінде қ азақ ауылы мен деревнясын дағ дарыстан шығ ара бастады. 1925 ж. егістік жердің кө лемі 3 млн. гектар болса, 1928 жылы 4 млн. гектарғ а жетті, яғ ни бұ л 1913 жылдың (4, 4 млн. га) дең гейіне жеткендігін кө рсетеді. 1925 ж. 92 млн. пұ т астық жиналса, 1927 ж. астық тың жалпы тү сімі 1, 4 млн. пұ тты қ ұ рады. 1925 ж. мал саны 1922 ж. салыстырғ анда екі есе ө ссе, 1925-1928 ж. аралығ ында жыл сайын 5%-ке артып отырды.

Қ азақ станның ө неркә сібі саласында да едә уір ө згерістер болды. Қ азақ стан халық шаруашылығ ы орталық кең есі (ВСНХ) сегіз (Балық, Тері, Илецктұ з, Павлодартұ з, Батысалтын, Ақ жалалтын, Сексеул, Спирт) трестерді жә не сантонин зауыты мен Қ арғ алы шұ ғ а комбинатын біріктірді. Губерниялық кең естің қ ұ зырына жергілікті дең гейдегі ө ндірістер бағ ынды. Олардың кө бі арендағ а берілді. Сонымен бірге Қ азақ станның кө птеген ө ндіріс орындарын одақ тың қ орғ анысына қ ажетті, оның мү ддесін дү ниежү зілік рынокта қ орғ айды деген желеумен бү кілодақ тық дең гейдегі трестерге біріктірді. КазАКСР-де одақ тық дең гейдегі Ембімұ най, Алтайполиметал, Атбасцветмет сияқ ты трестер қ ұ рылды. Олар республика бюджетіне белгілі мө лшерде ғ ана қ аржы бө ліп тұ рды. Ал қ алғ ан табыстардың бә рі орталық тың иелігінде болды. Мұ ндай жоғ арғ ы дә режеде ө ндірістерді орталық тандыру саясаты кейін де ү стем болды.

Сө йтіп, Кең ес ү кіметінің елдің ө неркә сібін қ алпына келтіру мақ сатында жү ргізілген шаралары кейін республика экономикасына орталық тың ү стемдігінің мейілінше кү ш алуына ә келді. Ө ндіріс орындарын орталық танғ ан трестерге біріктіру сонымен бірге ө ндіргіш кү штерді региондарғ а орналастыруда кемшіліктерге жол ашты, яғ ни Қ азақ стан экономикасының ұ зақ мерзімге шикізаттық сипатын айқ ындады.

ЖЭС аясында Республиканың халық шаруашылығ ында болғ ан ө згерістер елдің дағ дарыстан шық қ анын, экономикалық дамуда жаң а ү рдістің кең етек жайғ анын кө рсетеді. Елдің шаруашылық жү йесі нарық тық экономика қ атынасына біртіндеп енді. Ө лкенің экономикасы кө пукладты сипатқ а ие бола бастады, яғ ни ә ртү рлі меншік тү рлерінің қ атар ө мір сү ру мү мкіндігі пайда болды. Меншіктің ә ртү рлі тү рлерінің қ алыптасуы, олардың арасындағ ы бә секелестік пен ұ дайы ө ндірістегі бірін-бір толық тыруы халық шаруашылығ ының алғ а даму бағ ытын айқ ындады.

Большевиктер таптық мү ддені қ орғ ау принциптерінен ажырамаса да, жаң а экономикалық саясат аясында мемлекеттің экономикағ а араласуы шектелді. Мемлекет белгілі мө лшерде ғ ана кө пукладты ұ дайы ө ндірісті кредит, салық жү йелері арқ ылы ғ ана реттеп отырды. Экономикалық ө мірдің нақ ты дамуын қ амтамасыз ететін мұ ндай саясат ө те орынды еді.

Алайда ірі ө неркә сіп саласын мемлекеттік монополизациялау нә тижесінде олар ө з ө німдерін тұ тынушыларғ а (ә сіресе аграрлық сектордағ ы жеке тұ тынушыларғ а) ө те жоғ ары бағ амен ұ сынды. Партия жә не ү кімет шешімдері ауыл шаруашылық кооперацияның ЖЭС жағ дайындағ ы жаң а ролін анық тағ анына қ арамастан, оны бақ ылап отыруғ а мемлекет мү дделі болды, соның нә тижесінде мемлекет ауылшаруашылық товарларын сатып алу бағ асын ө зі белгіледі жә не ол ө те тө мен болды.

Ұ зақ ә леуметтік даму барысында қ алыптасқ ан дә стү рлі товарлы шаруашылық мемлекет тарапынан ендірілген мұ ндай реттеуші бақ ылауғ а сә йкес келмеді. Мемлекет тарапынан жү ргізіліп отырғ ан мұ ндай саясат ұ сақ ауыл шаруашылық ө німдерін ө ндірушілер тарапынан қ арсылық тудырды. Олар ө ндірген ө німдерін тө менгі бағ амен сатудан бас тартты. Алайда бұ л қ арсылық ты мемлекет ө зі жү ргізіп отырғ ан саясаттың кемшілігінен деп есептемеді. Керісінше ол қ арсылық ты тап жауларының іс-ә рекеті деп бағ алады. Мемлекет тарапынан жеке шаруа қ ожалық тарына қ арсы бақ ылауды кү шейтті. Ұ сақ тауар ө ндірушілерді ә кімшілік жолмен бақ ылау мен ығ ыстыру саясаты сауданы шектеуге, яғ ни ЖЭС-тің шектелуіне ә келді.

Мұ ндай жағ дай “соғ ыс коммунизм” саясаты тұ сындағ ы ә кімшілік басқ ару ә дістерін жандандырды. Экономикалық даму жү йесіне ә кімшілік тұ рғ ыдан араласу большевиктердің негізгі жұ мыс ә дісіне айналды. Таң дау мү мкіндігі, еркіндік, шаруашылық еріктілік туралы заң дар тек қ ағ аз жү зінде қ алып отырды. Экономиканы жоспарлы тү рде дамыту идеясы кү ш алды. Дағ дарыстардың бә рі осы жоспарлаудағ ы кемшіліктерден деп есептелді. Жергілікті партия жә не кең ес органдары кооперацияны басқ аруда ә кімшілік ә діске жиі сү йенді. Алайда экономиканы мемлекеттің тарапынан жоспарлы тү рде дамыту мен ә кімшілік басқ ару ә дістері нарық тық қ атынаспен сә йкес болмады. Соғ ан қ арамастан таптық идеологияны ту еткен Кең ес ү кіметі экономиканы жоспарлы тү рде дамыту идеясына сү йеніп, 1925 жылдың аяғ ында ө неркә сіп ө ндірісін халық шаруашылығ ының жетекші саласы етіп белгіледі жә не оның жоғ ары қ арқ ынмен дамуын қ амтамасыз етті. Бұ л ЖЭС аясында қ алыптасқ ан кө пукладты ұ дайы ө ндірістік жү йенің қ атар даму барысын шектеді, яғ ни 20-жылдардың аяғ ында ұ сақ товар ө ндірушілерге қ арсы кү ресті кү шейтті. Соның нә тижесінде нарық тық қ атынас тоқ ырады, яғ ни ЖЭС тоқ татылды.

⇐ Предыдущая 26 27 28 29 303132 33 34 35 Следующая ⇒