2. Азамат соғысы және социалистік құрылыстың басталуы

Азамат соғ ысы ү кімет ү шін кү рестің жалғ асы болды, сол себепті де революция мен азамат соғ ысы арасында ешбір дә л шекара болғ ан емес. Кең ес ү кіметінің белсенді ә рекеттеріне қ арамастан, Қ азақ станда азамат соғ ысының ошақ тары ө те тез пайда болды: 1917 ж. қ арашаның аяғ ында Орынборда атаман Дутовтың басшылығ ымен ақ гвардия ә скерлері Орынбордағ ы Кең ес кү штерін шегіндіріп, билікті басып алды. Сол айда Жетісуда казак ә скерлері кең есінің “ә скери ү кіметі” жә не революцияғ а қ арсы ошақ Оралда да қ ұ рылды. Қ ұ рылғ ан облыстық ә скери ү кімет кө п ұ замай жергілікті кең есті таратып, ө кіметті басып алды. Сө йтіп, Верныйда жә не Орал қ алаларында ақ гвардия диктатурасы орнатылды. Бұ л ү ш “ә скери ү кімет” Қ азақ станда кең ес ө кіметіне қ арсы қ озғ алыстың басты кү ші болып табылды. Олар ақ гвардиялық офицерлерге, ауыл-село шаруаларына сү йенді жә не меньшевиктер мен “Алаш” партиясының жетекшілерінен қ олдау тапты.

Жоғ арыда атап кө рсеткендей 1918 жылдың кө ктемінде кең естік билік тарапынан тү сінушілік пен қ олдау табудан кү дер ү зген Алашорда, енді большевиктерге қ арсы ымырасыз кү рес жү ргізуге ұ йғ арып, Сібір Уақ ытша ү кіметі (Омбы) мен Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысы мү шелерінің (Комуч) Самар комитеті қ олдауына сү йеніп, Алаш автономиясын жү зеге асыруғ а кірісті. Сө йтіп, азамат соғ ысының бастапқ ы кезең інде алашордашылар ақ тармен одақ тасып, қ ызылдарғ а қ арсы соғ ысты. 1918 ж. шілде мен тамызында Ә. Бө кейханов, Ә. Ермеков пен ә скери бө лім мең герушісі капитан Қ. Тоқ тамысов Самар мен Омбыда Комуч пен Сібір уақ ытша ү кіметтері ә скери ведомстволары ө кілдерімен кездесіп, Алаш орданың қ арулы кү штерін қ ұ ру жө нінде келіссө здер жү ргізді. Алаш орда Батыс бө лімінің басшылары Халел мен Жаһ анша Досмұ хамедовтар Комуч арқ ылы Самарадан 600 винтовка мен пулемет алды жә не таяу уақ ытта 2000 адамнан қ азақ отрядтарын ұ йымдастыруғ а уә де береді. Торғ ай тобына 300 берданка мылтығ ы, 20000 патрон, ә скери киім-кешек бө лінді. Дутовтың кө мегімен екі атты полк: біріншісі - Қ останайда, екіншісі – Ырғ ызда қ ұ рыла бастады. 1918 жылы тамызда Семей қ аласында қ ұ рамында 38 офицері мен 750 жауынгері бар Бірінші Алаш атты ә скер полкі ұ йымдастырылды. Ақ гвардияшылардың кө мегімен асығ ыс ү йретілген Алаш отрядтары кө п ұ замай Қ ызыл Армияғ а қ арсы шайқ астарғ а қ атысты.

1918 ж. жазында азамат соғ ысы ө ршіп, кең етек алды. Ақ гвардияшылармен бірігіп алғ ан империалистік мемлекеттердің белсенділік кө рсетуіне орай ең басты пә рменді кү ш - Сібір мен Оралда шоғ ырланғ ан Чехословакия корпусының офицерлері бү лік шығ аруына байланысты ә скери қ ақ тығ ыстар кү шейе тү сті. Бұ л корпус революцияғ а дейін Австро-венгрияның тұ тқ ын солдаттарынан - чехтар мен словактар қ атарынан қ ұ рылғ ан еді. Осы корпустың бө лімдері революцияғ а қ арсы ішкі кү штермен қ оян-қ олтық бірлесіп, Ақ мола, Петропавл, Атбасар, Қ останай қ алаларын басып алды.

Мамыр айының аяғ ында В. В. Куйбышев В. И. Лениннен Орынбордағ ы Дутов авантюрасының тамырын жою туралы кө мек сұ рады, олай болмағ ан кү нде Торғ ай мекенінің 12 млн. тұ рғ ыны аштан қ ырылатындығ ы туралы ескерткен еді. Осығ ан орай облысқ а ә скери кө мек кө рсетіліп, Қ ызыл Армияның бө лімдері қ ұ рылды, кейін бұ л бө лім Ақ тө бе майданының қ ұ рамына енгізілді. Ақ гвардиялық тар негізінен Орынбор жә не Илецкі аудандарында Дутовтың басшылығ ымен ә рекет етіп, олар Ташкент жә не Самараны Орталық тан бө ліп тастады. 1918 ж. 2 шілдеде Дутов басқ арғ ан ә скер Орынборды екінші рет басып алды да, Тү ркістанды орталық Ресейден бө ліп тастады. Қ ызыл Армия бө лімі (10 мың адамғ а жуық ) Орынбор қ аласын тастап 2 топқ а бө лінді. В. Г. Блюхер жә не Н. Каширин отрядтары солтү стікке кетіп, Шығ ыс майданның негізін қ ұ рды. Басқ а бө лімдер Ақ тө бе жә не Орск қ алаларына шегініп 1918 жылы шілде айында Г. В. Зиновьевтың басшылығ ындағ ы бір армияғ а бірікті. Қ ызыл Армия кү штері қ анды қ ақ тығ ыстар жү ргізіп Орскны ұ стап тұ рды.

1918 ж. кү зінде, яғ ни қ азан айында Каспийге ағ ылшындардың келуіне байланысты Ақ тө бе майданында қ иын жағ дай қ алыптасты. Жоспар бойынша, ағ ылшындарғ а Қ азақ стан мен Орта Азияны ішкі контрреволюциялық кү штер арқ ылы бір уақ ытта басып алу ұ сынылды. “Орынбор тетігі” яғ ни стратегиялық негізгі темір жол қ иылысы большевиктер ө кіметін кә дімгідей ойландырды, сондық тан В. И. Лениннің нұ сқ ауымен 1918 ж. Ә. Жангелдин басқ арғ ан 600 адамнан тұ ратын Балтық матростарының отряды қ осылғ ан ә скери экспедиция орталық тан бө лініп қ алып, кө птеген қ иыншылық тарды кө ре жү ріп, 7 ай кө лемінде Ақ тө бе майданына қ ару-жарақ пен оқ -дә рі жеткізді. Мә скеуден Ақ тө бе майданына ақ ша қ аражаты мен оқ -дә рі, қ ару-жарақ тасымалдау ү шін қ ұ рылғ ан ә скери экспедиция қ ұ рамына Австро-Венгрия мен Германияның бұ рынғ ы тұ тқ ындарынан қ ұ ралғ ан 150 шетел интернационалдары да ө з еркімен кірді. Сө йтіп, негізгі кү ш Орынборғ а жұ мылдырылды, себебі қ аланы қ алайда басып алу Тү ркістанды Дутовтан қ орғ ау мү мкіндігін туғ ызды.

Орынборды алу операциясына Ақ тө бе майданының ә скерлері мен Шығ ыс майданның ә скерлері де қ атысты. 1918 ж. 29-желтоқ санда ауа райының қ иындығ ына қ арамастан шабуыл басталды, Дутов ақ гвардияшылары екі майданның ә скерлерінің қ ысымынан жең іліп, толық талқ андалды. 1919 ж. 22-ші қ аң тарында Орынбор қ аласы алынып, Тү ркістан аудандары мен Орталық Ресей арасындағ ы қ атынасты қ алпына келтірді. Осымен Ақ тө бе майданының тарихтағ ы 1-ші кезең і аяқ талды (1918 шілде-1919 қ аң тар).

1918 ж. кү зінде ақ гвардияшылар Жетісудағ ы Саратов, Покровское, Покатимовское жерлеріне белсенді шабуылдап, Қ ызыл Армия қ арулы кү штерінің қ арсылығ ына қ арамастан Сергиополь, Ү ржар, Сарқ ант жә не т. б. жерлерге бекінді. Сө йтіп, Солтү стік Жетісу майданы қ ұ рылды. 1918 ж. аяғ ында Жетісу майданында 10 мың қ ызылармияшылар мен біріктірілген Черкасск партизан кү штері орналасты.

1918 ж. наурызда ақ гвардияшылар Орал қ аласында Кең ес билігіне шабуылдап, облыстық атқ ару комитетінің мү шелерін қ амап, соң ынан оларды ө лтірді. Алашорданың Батыс бө лімімен бірлесіп ә рекет еткен Дутов бө лімдері Орал-Гурьев ауданында генерал Толстов басқ арғ ан ақ тардың негізгі кү штерімен бірікті. 1918 ж. кү зінде Орал ақ тарымен кү ресу ү шін ”Ерекше армия (кейінгі шығ ыс майданының тө ртінші армиясы) қ ұ рылды. Жыл бойы Шығ ыс майданындағ ы Колчак ә скерлерінің шешуші жең ісіне дейін Орал аймағ ы қ олдан-қ олғ а ө тті. Орал облысында “Бірінші ерекше атты ә скер” бригадасы қ ұ рылып, кейін Қ ызыл армияның 4-армиясының қ ұ рамына кірді. 4-ші Армияның қ олбасшысы болып М. В. Фрунзе тағ айындалды. Оралды босату операциясына В. И. Чапаев басқ арғ ан 2-ші Николаев дивизиясы жә не 4-ші армияның бө лімдері қ атысты. 1919 ж. 24-ші қ аң тарда қ ала босатылды. Сө йтіп большевиктер ү шін азамат соғ ысының алғ ашқ ы кезең і сә тті аяқ талды.

1919 ж. кө ктемде Колчактың шабуылдауына байланысты Шығ ыс майданында жағ дай бұ рынғ ыдан да қ иындай тү сті. Колчак армиясы Орынбор мен Оралды алғ аннан кейін Оң тү стік майдандағ ы Деникинге қ осылу қ ажет болды. Сондық тан бұ л аудандағ ы ә скери қ имылдар М. В. Фрунзе басқ арғ ан Шығ ыс майданының Оң тү стік ә скери бө ліміне тапсырылды. Шығ ыс майдандағ ы туғ ан шиеленіс Батыс Қ азақ стандағ ы жағ дайды да қ иындатып жіберді. Осылайша Орынбор шығ ыстан, оң тү стіктен, оң тү стік-батыстан 100-120 шақ ырымда Колчак армиясымен қ оршауғ а алынып, қ аладағ ы 1-ші Дутовтың орынбор казак корпусы жә не 2-ші корпусы шабуылдап, ә скери қ имылдар қ айта басталып, 1919 ж. сә уірдің бас кезінде Ақ тө беге шабуыл жасауғ а кірісті. Ақ тө бедегі жұ мысшы отрядтары ә скер кү шін жабдық тай алмауынан 1919 ж. сә уірде қ ала тасталынып, қ ызыл гвардияшылар Қ андыағ аш станциясына шегініп, жергілікті тұ рғ ындардан жаң а ә скери кү ш жинақ талып, оң тү стік Ақ тө бе майданы қ ұ рылды. Ақ тө бе майданы Тү ркістанның болашағ ы ү шін стратегиялық негізгі нү кте болды.

Партиялық ұ йымдар “Бә ріміз Колчакқ а қ арсы кү реске” деген ұ ранмен жұ мысшылар, шаруалар, теміржолшыларды мобилизациялап, соғ ысқ а аттандырды. Ақ тө бе майданына Тү ркістан майданынан жү здеген ұ лт ө кілдері бар армия келіп қ осылды. Майдан Тү ркістан АКСР-іне бағ ындырылды. Майдан қ ұ рамына Колузаевтың отряды (1105 адам), Қ останай партизан отряды (750 адам) қ осылды. Майданды басқ арғ ан Колузаевтың Ембі ауданы жә не Темірде жү ргізген ә скери қ имылдары сә тсіз ө тті. Сондық тан да Тү ркістан АКСР-нің революциялық -ә скери советі Колузаевті майдан қ олбасшысы қ ызметінен алды. Ақ тө бе майданы ә скерлерінің қ олбасшысы болып А. И. Астраханцевті, ал комиссары етіп И. Ф. Казаринды тағ айындады. П. Кобозев басқ арғ ан Тү рЦИК комиссиясы мен Жиляев арасындағ ы ә скери келіспеушілік нә тижесі майдандағ ы жағ дайды қ иындата тү сті. 1919 ж. шілде аяғ ындағ ы шабуылғ а шық қ ан ақ гвардияшылар кең ес ә скерлерін ескі Арал тең ізіне шегіндірді. Бұ л кезде Шығ ыс майданының ә скери бө лімдері Тү ркістанғ а кө мекке келді.

М. В. Фрунзенің ұ сынысымен оң тү стік ә скери топ Тү ркістан майданы болып бө лінді, олардың алдында: Орал мен Орынборды босату жә не Тү ркістанғ а экспедиция жіберу мақ саты тұ рды. 1919 ж. 30 тамызы мен 1-қ ыркү йекте қ арсыластар Ақ тө бе майданына шабуыл бастады. 1919 ж. қ ыркү йегінде Тү ркістан, Ақ тө бе майдандары Мұ ғ алжар станциясында бірікті. Оң тү стік Колчак армиясының негізгі кү ші талқ андалып, Тү ркістанғ а жол ашылды.

Қ азақ станның ақ гвардияшылар басып алғ ан жерлерінде, олардың жіберген қ ателіктерінің салдарынан, партизан қ озғ алыстары мен халық кө терілістері де кең інен ө ріс алды. Партизан қ озғ алысының ірі ошағ ы - Қ останай уезі болды. Партизан қ озғ алыстары Ақ мола, Семей, Жетісу облыстарында, Павлодар, Ө скемен, Бұ қ тырма мен Зайсан уездерінде, ә сіресе Зырян, Катон-Қ арағ ай, Шың ғ ыстау, Шемонайха болыстарында кең қ анат жайды. Партизан отрядтарының негізін қ ұ рағ ан шаруалар Қ азақ станның барлық уездеріндегі большевиктік ұ йымдарды қ ұ руда да ерекше роль атқ арды. 1919 ж. кө ктемінде Шығ ыс жә не Ақ тө бе майданының жақ ындауына байланысты партизандар қ озғ алысының белсенділігі кү шейді. Шаруалар жергілікті ақ гвардияшыларды қ амауғ а алып, ә скери революциялық комитеттер сайлап, кө птеген жаң а отрядтар жинақ тады. Мә селен, Бурабай поселкісінде 1270 адамдық отряд қ ұ рылды. Шаруалар кө терілісін ә скери–революциялық штаб басқ арып, сә уірде Қ останай қ аласы алынды. Қ останайғ а ақ гвардияшылардың ірі ә скери кү штері мен 32-ші Донецк полкі аттандырылды. Кескілескен ұ рыстардың нә тижесіне партизан отрядтарының ә скери дайындығ ының нашарлығ ы ә сер етсе, оның ү стіне қ останайлық тардың Ақ тө бе майданына қ осылуына “Алаш Орда” кедергі жасады. Партизан отряды Торғ айғ а қ арай аттанып, Торғ ай атты ә скер отрядымен бірігуге тырысты, себебі Ақ тө бе қ аласын Дутовшылардан қ орғ ау ү шін қ осымша ә скери кү ш қ ажет еді. 1919 ж. А. Иманов Торғ айдағ ы гарнизондар мен ә скери ұ йымдарды кө шіру туралы бұ йрық берді. Осы уақ ытта Қ останайлық партизандар штабы бастығ ының кө мекшісі Л. Таранның отряды қ алағ а жақ ындайды. А. Иманов жә не Л. Таранды жолдастарымен Алашордашылар тұ тқ ындап, бір айдан кейін жазалады. Тірі қ алғ ан Қ останай партизандары Ақ тө бе майданының қ ұ рамына енгізілді. Нә тижесінде Қ останайлық партизан отряды Ақ тө бе майданының ү лгілі 4-Долбушев жаяу ә скер полкіне айналды.

Сондай-ақ, Азамат соғ ысы тарихындағ ы партизан қ озғ алысының ірі ошақ тарының бірі - Черкасск қ орғ анысы, Тарбағ атай мен Алтайдың “Тау қ ырандары” отрядтарының қ озғ алысы Қ азақ стандағ ы Азамат соғ ысы тарихынан ө шпес орын алды. 1919 ж. жазында Шығ ыс майдандағ ы Колчак армиясының негізгі кү шінің кү йреуі батыс, солтү стік, солтү стік-шығ ыс Қ азақ стан мен Жетісуды азат етуге жағ дай жасады. 1919 ж. аяғ ында Қ азақ станның негізгі территориясы Дутов пен Анненковтың армияларының қ алдық тарынан босатылып, 22 наурызда кең ес ә скерлері Қ апалды, 28 наурызда Арасан станциясын азат етті. 22 наурызда Ү ржар станциясын, 27 наурызда Бақ ты станциясын, 25 наурызда атаман Анненковтың ставкасы тұ рғ ан Ү шаралды, 29 наурызда Қ апал гарнизонын тізе бү ктіріп, атаман Анненков жә не Дутов бастағ ан ақ гвардияшылардың қ алдық тарын Синьцзянғ а қ арай қ уды. 1920 ж. 29 наурызында ең соң ғ ы майдан Солтү стік Жетісу майданы жойылып, Кең ес ү кіметі қ айтадан қ алпына келтірілді.

Сонымен, 1920 жылы азамат соғ ысы аяқ талып, онда қ ызылдар ақ тарды талқ андап, жең іске жетті. Азамат соғ ысы жылдарындағ ы қ ызылдардың жең ісінің себептері: біріншіден, Кең ес ө кіметіне қ арсы кү штер ұ йымдасып, бірлесіп қ имыл жасай алмады; екіншіден, ақ гвардияшылар ө кіметі орнағ ан жерлерде бұ қ ара халық қ а қ арсы бағ ытталғ ан шаралар жү зеге асырылып, оғ ан керісінше Кең ес ө кіметі тарапынан ұ лттардың ө зін-ө зі билеу қ ұ қ ығ ының сө з жү зінде болса да мойындалуы; ү шіншіден, Кең ес ө кіметінің орта шаруалармен одақ қ ұ руы жә не 1919 жылы шілдеде Казревком қ ұ рылғ анда қ азақ тардың жерге мұ қ таждығ ын ө теу жө нінде сө з болып, Қ азақ станғ а қ оныс аударуды тоқ тату мә селесі қ ойылды. Тү бірлі революцияық сипатта болмағ анмен бұ л шаралар большевиктерге азамат соғ ысы кезінде ақ тар мен қ ызылдар арасында ауытқ ығ ан қ азақ тардың кө мегіне сү йенуге жағ дай жасады; тө ртіншіден, 1919 жылдың кө ктемінен бастап, А. Байтұ рсынов бастағ ан алашордашылар қ ызылдар жағ ына шық ты. Себебі, олардың Колчактық орыс шовинистік кө зқ арастарынан ү міттері ү зілді. Ақ тар билеушілері қ азақ халқ ына ұ лттық автономия бергісі келмеді, тіпті, ө здерінің қ олдап жү рген Алаш орда ү кіметін де мойындамады. Сібірдегі уақ ытша Бү кілресейлік ү кімет 1918 жылы 22 қ азан-4 қ арашадағ ы грамотасымен Алаш орда Халық Кең есі ү кіметін таратып жіберді. Сонымен қ атар, Сібір ү кіметі Алаш автономиясын қ азақ тың территориялық мемлекеттігі деп танудан бас тартты. Оғ ан қ оса, 1919 жылы жазғ а қ арай ақ тар Сібірде жең іліске ұ шырады.

Алаш кө семдері қ азақ мемлекеттілігін қ ұ рудың жаң а жолдарын іздеуге мә жбү р болды. Қ азақ зиялылары ендігі жерде Кең ес ү кіметімен ымырағ а келу жолдарын қ арастырды. 1919 ж. басында Алашордалық тар Кең ес ү кіметімен арадағ ы келіссө здерін қ айта жандандыра бастады. Келіссө здер Алашорда атынан емес, А. Байтұ рсынов басқ арғ ан Торғ айлық тобының атынан жү ргізілді. А. Байтұ рсынов ең ә уелі Ә. Жангелдинмен одан кейін Мә скеуде Сталинмен келіссө здерді жалғ астырды. 1919 ж. наурызда Бү кілресейлік Орталық Атқ ару Комитеті Алашордағ а амнистия (кешірім) жариялады. Алашорда басшыларының бірі А. Байтұ рсынов, оның жақ тастарының ү лкен тобы Кең ес ү кіметінің жағ ына шық ты. Желтоқ сан айында Ә. Бө кейханов бастағ ан Алашорданың Шығ ыс бө лімі толығ ымен Кең ес ү кіметін мойындады.

Азамат соғ ысы шет аймақ тар халық тарының ұ лттық мемлекеттігі туралы идеясымен санаспауғ а болмайтынын большевиктерге тағ ы да кө рсетті. Кең ес ү кіметі кең естік негізде Қ азақ Автономиясын қ ұ ру жө нінде дайындық жұ мысын жү ргізе бастады. РКФСР ХКК-нің 1918 ж. 12 мамырдағ ы қ аулысына сә йкес, Қ азАКСР-н қ ұ руғ а дайындық жұ мыстарын ұ йымдастыру ү шін Ұ лттар ісі халық комиссариаты жанынан алғ ашқ ы арнайы саяси орган – қ ырғ ыз (қ азақ ) бө лімі ашылды. Алайда, азамат соғ ысы басталып кеткендіктен бұ л жұ мыстар кейінге қ алдырылды. Қ азақ съезі шақ ырылып, Қ азақ республикасының автономиясы жарияланғ анша ө лкені ә скери-ә кімшілік басқ ару ү шін 1919 ж. 10-шы шілдеде РКСФР Халық Комиссарлар Кең есінің тө рағ асы В. И. Лениннің қ ол қ оюымен “Қ ырғ ыз (қ азақ ) ө лкесін басқ аратын тө ң керіс комитеті (Ревком) туралы уақ ытша ереже” жарияланды.

Ереженің 3-ші бабына сә йкес, Қ азақ автономиялы республикасының территориясы Тү ркістан республикасымен, Қ ырғ ыз съезі жә не Орталық Кең ес ү кіметімен келісіліп анық талғ анғ а дейін Қ азревком қ ұ зырына “…Астрахань губерниясымен Орал, Торғ ай, Ақ мола жә не Семей облыстарының территориялары қ арайды” делінген.

Қ азревкомның бірінші қ ұ рамына: С. Пестковский (тө рағ а) А. Байтұ рсынов, В. Лукашев, Ә. Жангелдин, М. Тұ нғ аншин, С. Мең дешев, Б. Қ аратаев кірді. Ә ртү рлі уақ ытта Қ азақ ревкомының мү шесі болып: Ә. Ә йтиев, С. Арғ ыншиев, А. Авдиев, Ғ. Ә лібеков, Б. Қ аралдин ең бек етті. Ә йтсе де Алашордалық тардың Кең ес ү кіметінің жағ ына шығ уы оң ай болмады. Алашордағ а жасалғ ан кешірімге қ арамастан оның басшыларына деген сенімсіздік ұ зақ уақ ытқ а сақ талды. Ал Кең ес ү кіметінің Қ азақ стандағ ы кейбір ө кілдері Алашорда жетекшілеріне жау ретінде қ арады. Мә селен, 1920 ж. Қ азақ партия бюросының есебінде былай деп жазылды: „Бұ рынғ ы алашордалық тардан тұ ратын қ ырғ ыз зиялыларының 3/4–і буржуазиялық -шовинистер”. Сондай-ақ кешірім жасалғ анғ а қ арамастан Алашорда жетекшілері саяси тұ рғ ыда оқ шаулануғ а тиіс болды. Қ азревкомның 1920 жылғ ы 5-наурыздағ ы “Алашорданың батыс бө лімін тарату туралы” қ аулысында “Ұ лттық Алашорда ү кіметінің батыс бө лімінің жауапты жетекшілері қ ырғ ыз ө лкесінде кең ес ү кіметі толық негізде орнық қ анша халық бұ қ арасынан оқ шауландырылсын…”- деп ашып айтылды. Одан ә рі аталғ ан қ аулыда былай делінді: “Қ ырғ ыз халқ ының кең ес ү кіметіне іш тартатын бө лігі мен қ оныс аударушылардың Алашорданың белсенді қ ызметкерлеріне ө шпенділікпен қ арайтындық тары ескеріле отырып, олар ревком мү шелігіне жә не басқ а да жауапты кең ес қ ызметіне ұ сынылмайтын болсын”. Ақ ырында жоғ арыда кө рсеткеніміздей Қ азревкомның 1920 ж. 5- наурыздағ ы қ аулысына сә йкес Алашорда таратылды.

Осылайша біртұ тас тә уелсіз ұ лттық мемлекетті қ ұ руғ а талпынғ ан қ азақ зиялыларының пә рменді ә рекеті нә тижесіз аяқ талды. Кең ес ү кіметі мойындамағ ан Қ азақ Ұ лттық Автономиясы қ азақ зиялыларының ө ркениетке, тә уелсіздікке қ ол созғ ан ә рекеттері ретінде тарихта ғ ана қ алды.

Қ азревком Қ азақ станда ә скери-азаматтық билікті қ олғ а алып, кең естердің бү кілқ азақ стандық 1-ші съезін шақ ыруды ұ йымдастыру, Қ азақ автономиясы туралы ереже жобасын дайындап, съезд талқ ысына ұ сыну, РКФСР, Тү ркістан Кең естік Республикасы жә не Қ азақ ө лкесі арасындағ ы қ арым-қ атынастарды реттеу, қ азақ тың байырғ ы жерін бір қ олғ а жинау, яғ ни болашақ қ азақ кең ес мемлекетінің территориялық тұ тастығ ын қ амтамасыз ету міндеттерін ө з қ олына алды.

Алғ ашқ ы кү ннен Қ азревком ә рекет-қ имылда жү рген армияны азық -тү лікпен жабдық тау, астық ты жә не басқ а тамақ ө німдерін Орталық қ а, Тү ркістан АССР-на жеткізу яғ ни, “соғ ыс коммунизм” саясатының басты мә селесін шешу ісімен айналысты. Бұ л саясаттың мә ні - ө неркә сіпті жаппай национализациялау, басшылық ты орталық тандыру, тіршілік ү шін маң ызды тауарлардың бә рін бө лу, азық -тү лік салғ ыртын, карточкалық жабдық тау жү йесін, жалпығ а бірдей ең бек міндеткерлігін, ең бекке бір мө лшерде ақ ы тө леуді енгізу, тауар-ақ ша қ атынастарын жою болды.

Осының ішінде ең бекші халық ә сіресе, шаруалар ү шін ең ауыры азық -тү лік салғ ырты болды. 1919 жылы қ аң тарда астық ты дайындау мен бө лу монополиясына азық -тү лік салғ ырты қ осылды. Ө лкенің адам жә не материал ресурстарын жұ мылдыру экономикалық ә діске жатпайтын кү штеу ә дістерімен жү ргізілді. Кең ес ү кіметі қ ала халқ ын жә не соғ ысып жатқ ан қ ызыл ә скерді азық -тү лікпен қ амтамасыз ету ү шін астық ө німдерін, мал-мү ліктерін қ аруланғ ан азық -тү лік отрядтарын жіберіп, халық тан кү шпен тартып алып отырды. Сонымен қ атар, “ә скери коммунизм” саясаты ө лкеде жергілікті бюджеттерді жоюдан, оларды бірың ғ ай мемлекеттік бюджетке қ осудан, біртұ тас қ азына қ ұ рудан, ұ сақ жә не майда ө неркә сіпті мемлекет меншігіне алудан кө рінді.

1920 ж. тамызында Мә скеу қ аласында қ азақ ә скери тө ң керіс комитеті жә не Тү ркістан майданының ә скери–тө ң керіс кең есі, РКП(б) Тү ркістан ө лкелік комитетінің партия жә не кең естік ұ йымдардың ө кілдері қ атысқ ан Қ азақ АКСР-н қ ұ ру туралы бірнеше мә жілістер ө ткізді. Соң ғ ы мә жіліске В. И. Лениннің ө зі тө рағ алық етті. Нә тижесінде 1920 ж. 17 тамызында РКФСР Халық Комиссарлары Кең есі Қ азақ Республикасы жө ніндегі Декреттің жобасын қ арап қ олдады. 1920 ж. 26 тамызында Ленин мен Калинин қ ол қ ойғ ан БОАК жә не РКФСР ХКК-нің қ ұ рамында, астанасы Орынбор қ аласында болатын “Қ ырғ ыз (қ азақ ) Кең естік Автономиялы Республикасын қ ұ ру туралы” тарихи Декреті жарияланды. 1920 ж. 4-12 қ азанында Орынбор қ аласында ө ткен Қ азақ стан Кең естерінің Қ ұ рылтай съезі, Қ ырғ ыз (қ азақ ) Кең естік Автономиялық социалистік республикасы ең бекшілері қ ұ қ ық тарының Декларациясын қ абылдады, ол Декларация РКФСР қ ұ рамына жеке автономия болып кіретін Қ азАКСР-нің қ ұ рылуын жұ мысшылардың, ең бекші қ азақ халқ ының, шаруалар, қ ызыл ә скерлер депутаттары Кең естерінің Республикасы ретінде бекітті. С. Мең дешевті бас етіп, Орталық Атқ ару Комитетін (ОАК) жә не В. Радус–Зеньковичті бас етіп Халық комиссарлары Кең есін (ХКК) сайлады.

1920 жылдың кө ктемінен Қ азақ стан жерінде азамат соғ ысы жылдарында ө лкенің жаудан азат етілген аудандарында ақ гвардиялық аппараттар жойылып, кең естік мемлекеттік органдар ұ йымдастырылып жатты. Революциялық комитеттер азат етілген территорияларда халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру, экономиканы кө теру, мемлекеттік қ ұ рылысты нығ айту жұ мыстарын жү ргізді. 1920 жылдың кө ктемінде партияның ІХ съезі болды, съезд бейбіт тыныс алудың мү мкіндіктеріне сү йене отырып, халық шаруашылығ ын қ алпына келтірудің бірың ғ ай жоспарын жасап бекітті. 1920 жылғ ы қ аң тар-наурызда ө лкенің губерниялары мен уездерінде партия конференциялары ө тіп, оларда халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру мә селелері талқ ыланды. Ө лкенің соғ ыстан зардап шекпеген жері кемде-кем еді. Қ иыншылық тар мен ауыртпалық тарғ а қ арамастан, Қ азақ стан ең бекшілері кү йзелушілікке қ арсы кү ресті. Басты шарттардың бірі - отын ө ндіруді арттыру жә не кә сіпорындарды жұ мыс кү шімен қ амтамасыз ету, ө неркә сіп пен транспортты қ алпына келтіру болды. Ө неркә сіпке отын беру ү шін Орал-Ембі мұ най кә сіпшіліктері қ алпына келтіріліп, Ембі-Атырау мұ най қ ұ быры бірнеше шақ ырымғ а тартылды. 1920 жылғ ы наурыз-маусым айларында Ембі мұ най кә сіпшіліктерінен кө ліктің барлық мү мкіндіктерімен жә не су жолы арқ ылы 17452 пұ т мұ най тасылды. Қ арағ анды мен Екібастұ здың шахталары қ алпына келтіріліп, 1920 жылы Қ арағ анды мен Екібастұ здың шахтерлары 3 млн. пұ ттан астам кө мір ө ндірді. Екібастұ з зауытында, Риддер кенішінде қ орғ асын концентраттарының қ орынан қ орғ асын қ орыту жұ мысы жолғ а қ ойылды. Семей жә не Ақ мола губернияларының кә сіпшіліктерінде жыл ішінде 8, 5 млн. пұ т тұ з ө ндірілді. Оралда, Қ останайда, Семейде, Ақ молада электр станциялары жұ мыс істей бастады.

Жылдың аяғ ына қ арай республикадағ ы 59 электр станциясының 45-і қ алпына келтіріліп, пайдаланылуғ а берілді. Шаруалар шаруашалығ ын шойын жә не мыс қ ұ ймамен, арбағ а арналғ ан металл бұ йымдарымен ауылшаруашылық қ ұ рал-саймандарымен қ амтамасыз ететін металл ө ң дейтін 6 зауыт іске қ осылды.

Тамақ, жең іл жә не қ олө нер кә сіпорындары қ алпына келтіріліп жатты. Губерния ортылық тарының бә рінде диірмендер, былғ ары, тері, сабын қ айнату, кірпіш зауыттары, аяқ -киім, ер-тұ рман шығ аратын шеберханалардың жұ мысы қ айта басталды. Жергілікті ө кімет органдары орасан зор зиян шеккен темір жол транспортын қ алпына келтіруге айрық ша кө ң іл бө лді. 1920 жылдың жазына қ арай негізгі магистральдарда кө пірлер, жол шаруашылығ ы, байланыс желілері қ алпына келтірілді. 1920 жылдың аяғ ына таман республика ө неркә сібінде 162 кә сіпорын жұ мыс істеді. Қ азақ станды қ алпына келтіру дә уірінің басында 1500-ге тарта ұ сақ мемлекеттік ө неркә сіп кә сіпорындары болса, бұ лардан тек қ ана ондағ ан зауыт-фабрика, кеніш, шахта, мұ най кә сіпшілігі, кө мір-кен орындары ғ ана жұ мыс істеді. Ө неркә сіп халық қ ажеттерін қ анағ аттандыра алмады. Ең бек ө німділігі ө те-мө те тө мен болды, шикізат пен отын жетіспеді. Азық -тү лік ө неркә сіп тапшылығ ы қ атты байқ алды.

Қ азақ станның кең ес органдары совхоздар, артельдер, жерді бірлесіп ө ң деу серіктестіктерін ұ йымдастыру жө ніндегі жұ мыстарды қ иыншылық тарғ а қ арамастан жалғ астыра берді. 1920 жылдың кү зіне қ арай Қ азақ станда Жетісу облысын қ осқ анда 1039 коллективтік шаруашылық болды. Сол жылдары алғ ашқ ы ауылшаруашылық артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылдың аяғ ында (Жетісу мен Оң тү стік облыстарды қ оспағ анда) 939 колхоз, оның ішінде 132 коммуна, 779 артель, 28 жерді бірлесіп ө ң дейтін серіктестік (ТОЗ), 348 тұ тыну қ оғ амы жұ мыс істеді. Бірақ бұ лардың бә рі ә лсіз болып, оларда қ ұ рал-сайман, кү ш-кө лік, тұ қ ымдық астық, айналым қ аржы жетіспеді.

Азамат соғ ысының қ иын-қ ыстау жылдарында кең ес органдары жергілікті жерлерде мә дени қ ұ рылысты да жү ргізіп, саяси ү гіт қ атаң нысаналы сипатта болды. 1919 жылы сә уірде уездік жә не губерниялық Халық ағ арту бө лімдерінің жанынан мә дени-ағ арту ұ йымдары қ ұ рылды. Оқ у ү йлері, кітапханалар, сауатсыздық ты жою мектептері жұ мыс істеді. Сол жылдары республикада 199 кө пшілік кітапханасы, 196 клуб, 83 халық ү йі, 1478 оқ у ү йі болды, ү гіт қ ызыл керуендерін, ал темір жол бойында - ү гіт вагондарын ұ йымдастырды.

Қ орыта келгенде, Қ азақ станда Кең ес ү кіметі негізінен жә не кө пшілігінде кү штеп орнатылды. Қ азақ халқ ы Қ азан тө ң керісінің мә нін, Ленин бастағ ан большевиктер партиясының бағ дарламасын тү сінген де жоқ, қ абылдағ ан да жоқ. Ә леуметтік революцияғ а Қ азақ станда ешқ андай негіз жоқ болатын. Орта Азия мен Қ азақ станның жергілікті халық тары ү шін Қ азан революциясының мә н-мағ ынасы орыс ү стемдігі жойылып, тартылып алынғ ан жер-суымыз ө зімізге қ айтарылады деген ү мітке ғ ана сайды.

⇐ Предыдущая 25 26 27 28 293031 32 33 34 Следующая ⇒