Дәріс 3. Кеңестік Қазақстанның тарихи бастаулары: қазақтандыру қиыншылықтары

⇐ ПредыдущаяСтр 29 из 50Следующая ⇒

Дә ріс 3. Кең естік Қ азақ станның тарихи бастаулары: қ азақ тандыру қ иыншылық тары

Жоспар

1. 1917 ж. Қ азан тө ң керісі жә не оның Қ азақ стандағ ы қ оғ амдық -саяси ө мірге

ә сері.

2. Азамат соғ ысы жә не социалистік қ ұ рылыстың басталуы.

1. 1917 ж. Қ азан тө ң керісі жә не оның Қ азақ стандағ ы қ оғ амдық -саяси

ө мірге ә сері.

Уақ ытша ү кіметтің халық кү ткен аграрлық мә селені шеше алмауы, езілген халық тарғ а ө зін-ө зі билеуі немесе автономия алу мә селесін кү н тә ртібіне қ оюғ а тырыспауы, жұ мысшыларғ а 8 сағ аттық жұ мыс кү нін енгізу сияқ ты кө кейкесті мә селелерді шешпеуі халық наразылығ ын одан ә рі кү шейтті. 1917 ж. жазының соң ы мен кү зінің бас кезінде бү кіл Ресейдің жер-жерінде бұ қ араның Уақ ытша ү кіметке деген қ арсылығ ы ө се тү сті. Бұ л Кең естердегі большевиктердің ық палының артуына жағ дай жасады. Ал Корнилов бү лігінің талқ андалуы большевиктер беделін біржола кө терді. Осындай жағ дайда большевиктер партиясы 1917 жылғ ы шілде оқ иғ асынан кейін алынып тасталғ ан “Барлық билік Кең естерге берілсін” деген ұ ранды қ айта кө терді. Енді бұ л ұ ран қ арулы кө теріліске, Уақ ытша ү кіметті қ ұ латуғ а, пролетариат диктатурасын орнатуғ а бағ ытталды.

1917 ж. 24 қ азанда (6 қ арашада) Петроградта қ арулы кө теріліс басталды. Келесі кү ні кө терілісшілер қ аланың ең маң ызды объектілерін басып алды. 1917 ж. 25 қ азанда (7 қ арашада) Ә скери-революциялық комитет Уақ ытша ү кіметтің билігінің жойылғ андығ ын жариялады. Осылайша Қ азан тө ң керісі жең іске жетті.

Қ азан қ арулы кө терілісінің Петроградта жең іске жетуі, сондай-ақ Қ азақ станмен іргелес Ташкент, Омбы, Орынбор, Астрахань тә різді ірі қ алаларда Кең ес ө кіметінің орнауы Қ азақ станда да биліктің Кең естердің қ олына ө туіне ық пал етті. Алайда Қ азақ станда Кең ес ө кіметін орнату тө рт айғ а, 1917 ж. соң ынан 1918 ж. наурызына дейін созылды. Бұ л процесс аймақ тың ә леуметтік–экономикалық жә не мә дени баяу дамуымен, ұ лтаралық қ атынастардың кү рделілігімен, жұ мысшылар мен большевиктік ұ йымдардың аздығ ымен шиеленісе тү сті. Кең ес ө кіметінің Қ азақ станда орнауына Ленин бастағ ан большевиктердің халық қ а бейбітшілік, жұ мысшыларғ а зауыт пен фабрика, шаруаларғ а жер, ұ лттар мен ұ лыстарғ а тең дік пен бостандық беру жө ніндегі уә десі ө з септігін тигізді. Кең ес ү кіметін орнатуғ а Орал, Жетісу, Сібір, Орынбор казак ә скерлері мен қ ұ лағ ан Уақ ытша ү кіметтің жақ тастарының табанды қ арсылық кө рсетуі жағ дайды одан ә рі шиеленістіре тү сті.

Кең ес ө кіметі Уақ ытша ү кіметтің жақ тастары қ арулы қ арсылық кө рсете алмағ ан Сырдария, Ақ мола облыстары жә не Бө кей Ордасында бейбіт жолмен орнады. Ал, Торғ ай, Орал, Орынбор, Семей жә не Жетісу облыстарында Кең ес ө кіметін орнату ү шін қ иян-кескі кү рес болды. Облыстық орталық тар мен уездік қ алаларда кең ес ө кіметі қ ызыл гвардиялық отрядтардың жә не жергілікті горнизондар солдаттарының қ арулы кө терілісі арқ ылы орнады. Перовск (Қ ызылорда) жұ мысшылары мен солдаттары ө кімет билігін 1917 ж. 30 қ азанда (12 қ араша) ө з қ олына алды. Ташкентте Кең ес ү кіметі 1917 жылы 1 қ арашада кескілескен ұ рыс нә тижесінде орнады. Ал 1917 жылдың қ араша айының орта кезінде Кең ес ө кіметі Черняев (Шымкент) қ аласында жең ді. Қ араша-желтоқ сан айларында Кең ес ө кіметі Ә улиетада, Тү ркістанда, Қ азалыда, Арал поселкісінде жә не облыстың басқ а да ірі елді мекендерінде бейбіт жолмен орнады. Кө кшетау, Павлодар, Атбасар, Ө скемен уездерінде казак-орыс ә скерлерінің басым болуынан Кең ес ө кіметі ү шін кү рес біраз қ иындық қ а кездесті. Кең ес ө кіметі 1918 ж. наурыз айында Жаркентте, Сергиопольде (Аягө зде), Талдық орғ анда, сә уірдің бас кезінде Лепсіде орнады.

1917 ж. соң ы мен 1918 ж. наурызы аралығ ында Кең ес ө кіметі Қ азақ станда негізінен қ алалар мен басқ а да ірі халық тығ ыз орналасқ ан жерлерде орнады. Кең ес ө кіметін орнатумен бірге ө лкенің шаруашылығ ы мен мә дениетін қ айта қ ұ ру шаралары қ атар жү ргізілді. Ө неркә сіп орындарында, мә селен Спасск заводында, Қ арағ анды шахтасында, Успен кенішінде, Ембі мұ най кә сіпорындарында бақ ылау қ ойылып, сондай-ақ банктер мемлекет меншігіне кө шірілді. Кең естердің 2-ші Бү кілресейлік съезінде қ абылданғ ан Жер туралы декрет бойынша алғ ашқ ы шаралар жү ргізіле бастады.

Қ азан тө ң керісінің алғ ашқ ы кү ндерінен бастап-ақ облыстық жә не уездік орталық тарда да жұ мысшылар мен шаруалардың ө кіметін нығ айту ісі, ауылдық жә не селолық Кең естерді қ ұ ру ісімен бірге жү ргізілді. Алайда ауылдың экономикалық жә не мә дени жағ ынан артта қ алуынан туындағ ан қ иыншылық тар, ә лі де кү шті рулық байланыстар қ азақ ауылдары мен болыстарында Кең ес ө кіметінің органдарын ұ йымдастыру жө ніндегі жұ мыстарын қ иындатты. 1918 жылдың кү зінен бастап басқ арудағ ы ала-қ ұ лалық жойылып, билік Кең ес атқ ару комитеттері қ олына алына бастады. Сонда да болса, ауыл-селоларда ә лі Кең естер кү ш ала алмай жатты. Кең ес ө кіметінің нұ сқ ау, жарлық тарын іске асыруғ а қ арсылық кү шті болды. Халық азық -тү лік тапшылығ ынан зардап шекті. Кең ес ө кіметіне қ арсы кү штер бас кө терді. Кең еске қ арсы кү штердің қ арсылығ ын басу ү шін, жергілікті жерлерде ө кімет билігін нығ айту қ ажет болды. Кең ес ө кіметін нығ айту жолындағ ы кү ресте облыстық жә не уездік кең естер съездері кө п роль атқ арды. Облыстық, уездік, болыстық кең естерде жер, азық -тү лік, шаруашылық, сот, бақ ылау, қ аржы бө лімдерінің жұ мысын жолғ а қ оюғ а бағ ытталғ ан шаралар іске асырылды. Кең естердің жанынан ең бек, ағ арту, денсаулық сақ тау т. б. бө лімдері ашылды. Кең ес қ ызметкерлерін даярлайтын курстар жұ мыс істей бастады. Осындай тө ң керістік шараларды іске асыру барысында, асыра сілтеушілік, солақ айлық, теріс ә рекеттер орын алып, Кең ес ө кіметіне деген сенімсіздік кү шейді.

Ә сіресе, Қ азан тө ң керісінің жең ісінен кейін ұ лттық, ең алдымен ұ лттық -мемлекеттік қ ұ рылыс мә селелері ө ткір сипат алып, талқ ылана бастады. Кең ес ө кіметінің ұ лттық саясатының негізгі принциптері маң ызды екі қ ұ жатта - 1917 ж. 2 қ арашада қ абылданғ ан “Ресей халық тары қ ұ қ ық тарының Декларациясында” жә не 1917 ж. 20 қ арашада жарияланғ ан Кең ес ө кіметінің “Барлық Ресей жә не Шығ ыс мұ сылман ең бекшілеріне” ү ндеуінде кө рініс тапты. 1918 ж. қ аң тарда кең естердің Бү кілресейлік 3-съезінде В. И. Лениннің дайындағ ан “Ең бекшілер мен қ аналғ ан халық тардың қ ұ қ ық тары Декларациясы” қ абылданды. Бұ л қ ұ жатта Коммунистік партияның кең ес республикасының мемлекеттік қ ұ рылымы тү ріндегі кең естік федерацияны ымырасыз жақ тайтыны айқ ын кө рсетілді. Декларацияда “Кең естік Ресей Республикасы еркін ұ лттар одағ ының негізіндегі кең естік ұ лттық республикалардың федерациясы тү рінде қ ұ рылады” делінген.

РКФСР қ ұ рылғ аннан кейін елдің Шығ ысында жаң а автономиялық республикаларды қ ұ руғ а дайындық жұ мыстары басталды. Большевиктік ұ йымдар, Қ азақ стан жә не Тү ркістанның Кең естері кең естік бү кілқ азақ, бү кілтү ркістандық съездерін шақ ыруғ а дайындала бастады. 1918 ж. кө ктемінде еліміздің шығ ысында Тү ркістан автономиялық Кең естік социалистік республикасы қ ұ рылды. Оның қ ұ рылуы 1918 ж. сә уірдің 20-нан 1 мамырғ а дейін Ташкент қ аласында ө ткен Тү ркістан ө лкесі Кең естерінің Ү съезінде іске асты. Қ азіргі Қ азақ станның оң тү стік аймағ ы (бұ рынғ ы Сырдария жә не Жетісу облыстары) Тү ркістан автономиясының қ ұ рамына кірді. Бірақ та 1918 ж. қ аң тарда кең естердің 3 - Бү кілресейлік съезі Ленин дайындағ ан “Ең бекшілер мен қ аналушы халық тар қ ұ қ ық тарының Декларациясында” ө зге ұ лттардың ө зін-ө зі билеу қ ұ қ ы жоқ қ а шығ арылды. Осылайша, ә уелі 1918 ж. 5 қ аң тарында Бү кілресейлік қ ұ рылтай жиналысы, одан кейін 5 ақ панда Ташкент кең есі шешімімен Қ оқ анд қ аласы шабуылмен алынып, Тү ркістан автономиясы кү шпен таратылды. Қ азақ станның қ алғ ан жерінде – Торғ ай, Орал, Ақ мола, Семей облыстарында жә не Маң ғ ыстауда қ азақ кең естік мемлекеттілігін қ ұ руғ а дайындық жө ніндегі кү рделі жұ мыс одан ә рі жалғ астырылды. Қ азан тө ң керісінен бұ рын-ақ қ азақ либералдық -демократиялық қ озғ алысының жетекшілері Қ азақ станда кең естердің бү кілқ азақ съезін шақ ыруғ а дайындық жұ мыстары кең ес ө кіметін нығ айту процесімен қ атар жү ргізілді. Мұ ның ө зі шын мә нінде кең естік мемлекеттікті қ ұ ру жә не оны бекіту ү шін кү рес екендігін кө рсетті. Қ азақ зиялылары мемлекет қ ұ ру процесінің кең естік жолмен шешілуімен келісе алмады. Мұ ндай қ арсылық тың себептері мынада еді: бірінші - қ азақ зиялылары ә уел бастан тә уелсіз ұ лттық автономия қ ұ руды жоспарласа, екінші - олар Қ азан тө ң керісін қ абылдамады, сө йтіп Кең ес ү кіметін мойындамады, оны заң сыз орнағ ан ү кімет деп есептеді. Сондық тан да „Алаш” зиялылары ұ лттық мемлекет қ ұ ру ү шін кү рес жү ргізді. Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Дулатов, Е. Ғ ұ маров, Е. Тұ рмухамедов, Ғ. Жү ндібаев, Ғ. Бірімжанов қ ұ растырғ ан бағ дарламаның жобасы “Қ азақ ” газетінің 1917 ж. 21 қ арашадағ ы санында жарияланды. Бағ дарламаның жобасы он пункттен тұ рды. Осы бағ дарлама Қ ұ рылтай жиналысына сайлауда “Алаш” партиясының ірі табысқ а жетуін қ амтамасыз етті жә не 1917 ж. 5-12 желтоқ санда Орынборда ө ткен Екінші жалпық азақ тық съезде қ азақ халқ ының ә р тү рлі топтарының ө кілдерін біріктірді. Тө ралқ а тө рағ асы Бақ тыгерей Қ ұ лманов жә не орынбасарлары Ә лихан Бө кейханов, Ә зімхан Кенесарин, Халел Досмұ хамедов жә не Омар Қ арашев басқ арғ ан съезд Қ азан тө ң керісіне байланысты тез ө згеріп жатқ ан саяси жағ дайдағ ы “Алаш” партиясының міндеттерін, қ азақ автономиясын қ ұ ру жә не оның ү кіметін қ алыптастыру мә селелеріне бірінші кезекте кө ң іл бө ле отырып, қ арастырды.

Съезде қ азақ автономиясы қ ұ рамына Бө кей ордасы, Орал, Торғ ай, Ақ мола, Семей, Жетісу облыстары жә не Закаспий облысымен Алтай губерниясының қ азақ тар мекендеген аудандары енуге тиіс деп шешті. Съезд Уақ ытша ү кімет қ ұ латылғ аннан кейін қ алалар мен селоларда, далада қ азақ тардың ө мір сү руіне қ ауіп-қ атер туғ ызғ ан бей-берекеттік кү ннен-кү нге кү шейіп бара жатқ андығ ын атап кө рсетті. Сондық тан съезд қ азақ халқ ын “аман алып қ алу мақ сатымен” “Уақ ытша Халық Кең есі” тү ріндегі билік қ ұ ру, оғ ан Алаш-Орда (алаш автономиясының ү кіметі) деген ат беру жө нінде шешім қ абылдап жә не бү кіл қ азақ халқ ына “бағ ынатын ү кіметіміз осы деп сеніп… басқ а ү кіметті мойындамай, ө з ү кіметінің ә мірін екі қ ылмай орындау керектігі” баса ескертілді. Съезд қ азақ милициясын қ ұ ру жоспарын жасады. Оның ә рбір облыс бойынша белгілі бір сандық қ ұ рамы, уездер бойынша ү йрету мен жабдық тау шаралары белгіленді. Милицияны қ ару-жарақ пен қ амтамасыз етуді орталық ә кімшілік салық салу арқ ылы алынатын қ аржы есебінен жү зеге асыруғ а тиіс болды.

Ұ лттардың ө зін-ө зі билеу қ ұ қ ығ ын талап етуін заң ды процесс ретінде тү сінген “Алаш” азаматтары Кең ес ө кіметімен келіссө здер жү ргізіп, ұ лттық автономия мә селесін шешуді қ олғ а алды. Осы мақ сатта 1918 ж. наурызында Алашорда ү кіметінің тапсыруымен Халел жә не Жаһ анша Досмұ хамедовтер Оралдан Мә скеуге барып, Халық Комиссары Кең есінің тө рағ асы В. И. Ленинмен жә не Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссары И. В. Сталинмен кездесіп, оларғ а 1917 ж. желтоқ санда ө ткен екінші қ азақ -қ ырғ ыз съезінің қ аулысын табыс етті. И. В. Сталин қ аулымен танысқ аннан кейін 19-20 наурызда Семейдегі Ә. Бө кейханов жә не Х. Ғ аббасовпен телефон арқ ылы сө йлесті. Сө з Алашорда автономиясының мә ртебесі туралы болды. Телефон арқ ылы сұ хбаттасудағ ы И. Сталиннің сө зі “Сарыарқ а” газетінің беттерінде қ азақ тіліне аударылып жарияланды. Газетте: “Ресейдегі халық тардың қ ұ қ ық тары туралы халық комиссарлары шығ арғ ан белгілі ережесі бұ л кү нге ұ лт мә селесі тақ ырыбын кең ес ө кіметінің негізгі қ ызмет жобасы етіп келеді. Ү шінші советтер съезі осы ережені жалғ астыруғ а қ аулы қ ылды. Ө зінің бізге тапсырып отырғ ан жалпық азақ съезінің қ аулысы тү гелімен жоғ арғ ы жобағ а сай келеді. Бірақ жалғ ыз-ақ шарт қ оямыз: егер сіздің съездің қ аулысы ө кілдерің іздің совет ө кіметін тануғ а қ арсы болмаса болғ аны. Ү шінші советтер съезі советтік федерация жобасын жасап, бұ л жоба Советтер съезінің бекітуіне салынсын деп қ аулы қ ылынды. Бұ ғ ан қ арағ анда енді сө зді қ ойып, іске кірісу керек, яғ ни тұ рмысы бір, салты басқ а халық тар жергілікті советтермен қ осылып, автономия, федерациялау, тегінде басыбайлы бө лініп кету секілді ұ лт ниеттерін жарық қ а шығ аруғ а съезд шақ ыратын комиссия қ ұ руғ а тырысу керек. Біз ойлаймыз, жалпы қ азақ -қ ырғ ыздың ө кілдері тез қ амданып, ың ғ айлы уақ ытты ө ткізбей, жергілікті Советтермен бірігіп, ә лгідей комиссияны қ ұ рар. Сізден ө тінетініміз, біздің осы жобамызды Алашорданың Кең есіне салып жауап қ айтарсаң ыздар екен”, - деген мазмұ нда болды.

Бұ л берілген Сталин сө зіндегі ең елеулі нә рсе оның жалпы қ азақ -қ ырғ ыз съезі қ аулысы мен Ресей халық тарының қ ұ қ ығ ы туралы декларацияның ө зара ү ндес екендігін мойындауы еді. Міне, осы ү ндестік Кең ес ө кіметіне Алашорданы мойындауғ а негіз болатындығ ын білдіріп, Сталин тек жалғ ыз ғ ана шарт қ ояды. Ол ө з ретінде Алашорданың Кең ес ө кіметін мойындайтындығ ын мә лімдеуі болатын. И. Сталиннің сө зінен тағ ы бір жағ дайды анық аң ғ аруғ а болады. Кең ес ө кіметі “басыбайлы бө лініп кету секілді ұ лт ниеттерін жарық қ а шығ ару” ү шін ең алдымен оны мойындау қ ажеттілігін талап етті. Сонымен бірге автономия алу мә селесі орталық та шешілетіндігін ескертті. Алашордашылар ү шін мұ ндай жағ дай қ иындық тудырғ анымен олар И. Сталиннің ұ сынысын талқ ылап, автономияғ а қ атысты ө з шешімдерін мә лімдеді. Ол қ аулы тө мендегідей еді: 1918 жылы наурыздың 21-інде Алашорданың мү шелері ұ лт жұ мысын басқ арушы халық комиссары Сталиннің Алаш автономиясы туралы айтқ ан сө зінен кейін Кең ес ө кіметін Ресейдегі барлық автономиялы халық тардың кіндік ө кіметі деуге қ аулы қ ылып, тө мендегі ө з шарттарын білдіріп: “Желтоқ санның 5-нен 13-іне шейін Орынборда болғ ан жалпық азақ -қ ырғ ыз съезінің қ аулысы бойынша тоқ таусыз Алаш автономиясын жариялайтындық тарын, Алаш автономиясының қ ұ рамына: Семей, Ақ мола, Торғ ай, Орал, Сырдария, Ферғ ана, Жетісу, Бө кей ордасы, Закаспий облысының Маң ғ ышлақ уезі, Самарқ анд облысының Жизақ уезі, Ә мудария ә нделі (бө лімі), Алтай губерниясына қ арағ ан Бийскі, Барнауыл, Змеиногор уездеріндегі қ азақ тар мекендеген аудандар енуге тиістігін, Алаш автономиясында заң шығ аратын, ел билейтін ү кімет Алашорда болатындығ ын, Қ азақ -қ ырғ ыз істері туралы елші ретінде совет ө кіметінің қ асында болуғ а Алашорда мү шелері Халел һ ә м Жаһ анша Досмұ хамедовтар жіберілетіндігін ескертіп, жергілікті Советтердің бұ йрығ ы бойынша ұ сталып, абақ тыда жатқ ан Алашорданың мү шелерін тоқ таусыз босатып, мұ нан былай оларды ө тірік шағ ым, жаламен қ уғ ын-сү ргінге ұ шыратуды тоқ татуды” талап етті.

Ө кінішке орай Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссары Алашорданың қ ойғ ан талап-шарттарына тікелей ресми тү рде жауап бермеді. Себебі алашордалық тардың автономия қ ұ ру жө ніндегі талаптары кең ес ө кіметінің мү ддесіне қ айшы келетін еді. Ұ лт мә селесін пролетарлық диктатураның қ ұ рамдас бө лігі ретінде қ арастыратын кең ес ө кіметіне алаштық тардың ұ сынысы керағ ар болғ андығ ын аң ғ ару қ иын емес. Сондық тан да 1918 жылдың 28-наурызында Мә скеуден Семейдегі Қ азақ комитетіне И. Сталин жә не мұ сылмандар ісі бойынша комиссар Вахитов қ ол қ ойғ ан жеделхат келді. Жеделхатта “қ ырғ ыз істері бойынша Комиссариат қ ұ ру ү шін тез арада ө кілдер жіберу” жө нінде айтылды. Мұ ның ө зі кең ес ө кіметінің ө лкедегі барлық істі ө з қ олдарына алғ андығ ын кө рсетті.

Осы жылдың 29-наурызында Семейге Х. Ғ аббасовтың атына Мә скеудегі Алашорда ү кіметінің ө кілдері Халел жә не Жаһ анша Досмұ хамедовтерден жеделхат келді. Онда Кең ес ө кіметінің тұ тқ ынғ а алынғ ан қ азақ қ айраткерлерін тегіс босату туралы облыстық кең естерге ә мір бергендігі жә не Алашорда ө кіметінің қ ойғ ан талаптарына таяу арада жауап беруге уә де еткендігі айтылды. Жеделхатта Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссариаты жанынан қ азақ бө лімі ашылып, оның қ ұ рамына қ азақ халқ ының ө кілдерін сайлау қ ұ қ ығ ы Алашордағ а берілетіндігі де айтылғ ан. “Сырдария” газетінде жарияланғ ан осындай мә ліметтер шындық қ а жанасады. Оғ ан дә лел ретінде Алашорда атынан РКФСР-дің Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссары И. Сталинмен Семейден тура телеграф сымы арқ ылы келіссө з жү ргізген Халел Ғ аббасовтың 1929 жылғ ы қ арашаның 10-ында ОГПУ-дің тергеушісіне берген жауабын келтіруге болады. Онда былай делінген: “Келіссө здерде мен Совет ө кіметінің декларациясының идеяларына сә йкес қ азақ халқ ының ө зін-ө зі билеу қ ұ қ ығ ының кедергісіз жү зеге асырылуын талап еттім. Барлығ ы есімде жоқ, дегенмен де мен он тө рт тармақ тан тұ ратын талаптар қ ойдым. Олардың жадымда қ алғ ан негізгілері: таратылғ ан қ азақ мекемелерін қ алпына келтіру, Совет ө кіметі жағ дайындағ ы ұ лттық автономияны қ ұ ру, қ азақ халқ ының тұ тқ ынғ а алынғ ан қ айраткерлерін босату. Сталиннің жауабының мазмұ ны Алашорда Совет ө кіметін мойындағ анда ғ ана Қ азақ станның Қ ұ рылтай съезін шақ ыруғ а ә рекеттер жасалады дегенге сайды… Біз Сталинге телеграф арқ ылы Совет ө кіметін мойындайтынымызды мә лімдеп, сол кезде Москвада жү рген Досмұ хамедовтерге Орталық ү кімет алдында біздің мү дделерімізді қ орғ ауды тапсырдық … Осылайша Халел жә не Жаһ анша Досмұ хамедовтердің Мә скеуге Кең ес ү кіметі басшыларымен кездесулері мен телеграф арқ ылы Сталинмен жү ргізген келіссө здерінде кең ес ү кіметінің ұ лттық тұ тастық негіздегі қ азақ мемлекеттігін мойындамайтындығ ын, тек кең естік негіздегі автономия беруге даяр екендігін кө рсетіп берді. Қ ысқ асы Кең ес ү кіметінің бұ л мә селе жө ніндегі ұ станымы: “Ө зін-ө зі билеу принципі социализм ү шін кү рес қ ұ ралы болу керек жә не социализм мү дделеріне бағ ындырылуы тиіс”, - дегенге сайды. Кең ес ө кіметінің мұ ндай ұ станымы Семей облысынан ө зге де кең естерге В. И. Ленин мен И. Сталиннің атынан жолданғ ан жеделхаттардан айқ ын кө рінді. Мә селен, Ақ мола Кең есі Мә скеуден келіссө здер жү ргізу нә тижесінде орталық тан мынадай мазмұ ндағ ы жеделхат алғ ан, онда: “Кең ес билігі большевиктердің қ абылданғ ан бағ дарламасына сә йкес патша ө кіметі кезінде қ аналғ ан барлық халық тарғ а автономия береді. Қ азақ халқ ы ө з территориясына лайық автономия қ ұ руғ а дайындала берсін”, - делінген.

Ә йтсе де іс жү зінде Кең ес ө кіметі Алашорда ү кіметінің ө зін де талаптарын да мойындағ ысы келмеді. Сондық тан да Х. Ғ аббасов 1918 жылдың 1 сә уірінде РКФСР Халық Комиссарлары мен Ұ лт істері жө ніндегі комиссариатқ а жеделхат жолдап, қ азақ халқ ының ұ лттық тұ тастық мү ддесін кө здейтін Алашорда ө кіметін тез арада ресми тү рде мойындауын тағ ы да талап етті. Кең ес ө кіметі мұ ндай талаптарды жауапсыз қ алдырды. Осылайша алаштық тардың кең ес ү кіметі шең берінде біртұ тас ұ лттық мемлекет қ ұ руғ а талпынысы нә тижесіз аяқ талды. Большевиктер Алаш партиясына ұ лттық буржуазия мен феодалдық топтардың таптық мү ддесін қ орғ айтын, пролетарлық революция жолындағ ы кедергі есебінде қ арады.

Алаш басшыларының Кең ес ү кіметімен жү ргізілген келіссө здердің нә тижесіз аяқ талуына 1917 ж. кү зінде қ ұ рылғ ан, жетекшісі Кө лбай Тоғ ысов болғ ан, ө здерін “Қ ырғ ыз (қ азақ ) социалистік партиясы” деп атағ ан “Ү ш жү з” партиясы да ық пал жасады. Бұ л негізінен ұ сақ -буржуазиялық социалистік партия еді. Партияның саяси кө зқ арасы мен практикалық іс-ә рекеті 1917 жылдың кү зінен 1918 жылдың басына дейін елеулі тү рде ө згерді. Ә уелгі кезде «ү шжү зшілер» социалист-революционерлер партиясымен одақ тасу бағ ытын ұ станса, 1918 жылдың қ аң тарынан бастап Кең ес ү кіметін жер-жерде ұ йымдастырып, нығ айту ісіне белсенді тү рде араласып кетеді. 1918 жылдың бас кезінен-ақ «ү шжү зшілер» большевиктермен одақ тасып, Алашордағ а қ арсы кү ресті.

⇐ Предыдущая 24 25 26 27 282930 31 32 33 Следующая ⇒