Дәріс 2. Ұлттық мемлекет құру жолындағы қозғалыстар

⇐ ПредыдущаяСтр 26 из 50Следующая ⇒

Дә ріс 2. Ұ лттық мемлекет қ ұ ру жолындағ ы қ озғ алыстар

Жоспар

1. Бірінші орыс революциясы жә не оның Қ азақ станғ а ә сері.

2. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс жылдарындағ ы Қ азақ стан. Қ азақ тардың 1916

жылғ ы ұ лт-азаттық кө терілісі.

3. Ресейдегі 1917 жылғ ы Ақ пан буржуазиялық -демократиялық революциясы

жә не оның Қ азақ стандағ ы қ оғ амдық -саяси ө мірге ә сері.

1. Бірінші орыс революциясы жә не оның Қ азақ станғ а ә сері

ХІХ ғ асырдың аяғ ы мен XX ғ асырдың басындағ ы қ азақ ө лкесінің ә леуметтік-экономикалық ө мірінде болғ ан ө згерістер ескі қ алалардың ө суімен, жаң а қ алалардың пайда болуымен, ә сіресе, олардың ірі ә кімшілік орталық тарына айналып қ ана қ оймай, оларды мекендеген халық тың шаруашылығ ында жә не мә дени, қ оғ амдық ө мірінде ү лкен роль атқ аруымен сипатталды. XX ғ асырдың басында-ақ Қ азақ стан кө п ұ лтты елге айналды да, ғ асыр басында Қ азақ станның негізгі территориясы алты облысқ а бө лінді: Сырдария мен Жетісу облыстары Тү ркістан генерал-губернаторлығ ына (орталығ ы - Ташкент қ аласы), ал Ақ мола, Семей, Орал, Торғ ай облыстары – Дала генерал-губернаторлығ ының қ ұ рамына кіргізіліп, Ішкі (Бө кей) ордасының территориясы Астрахань губерниясына, ал Маң ғ ыстау Закаспий облысына қ аратылды.

Осы кезең де Ресей империясының ішкі губернияларынан кө ші-қ он ағ ынының дамуы нә тижесінде Қ азақ стан халқ ының тез ө скендігі де аң ғ арылды. Оғ ан дә лел: Ресей империясының бірінші жалпығ а бірдей санағ ынан кейінгі алғ ашқ ы екі онжылдық та (1897-1917 жж. ) Қ азақ стан халқ ының саны 4147, 7 мың адамнан 5045, 2 мың адамғ а, яғ ни 25, 7% кө бейген. Ал, ө лкенің демографиялық деректерінің табиғ и ө су дең гейіне салыстырмалы талдау жасасақ, мынадай цифрларды аң ғ аруғ а болады. Ө лкенің сол кездегі негізгі алты облысы бойынша 1897-1906 жылдарда жалпы алғ анда бір мың адамғ а халық тың табиғ и ө сімі 11, 3%, ал 1907-1916 жылдарда -15, 3%; Ақ мола облысы бойынша орыстар мен украиндардың ү лес салмағ ы 1897 жылғ ы 33, 0% 1917 жылғ ы 55, 7% дейін ө скен де, осы екі онжылдық ішінде халық тың табиғ и ө сімі 38, 9% болғ ан. Ал, қ азақ тары басым облыстарда табиғ и ө сімнің едә уір тө мен болғ андығ ы кө рінеді: Жетісуда - 25, 7%, Сырдарияда - 25, 6%, Оралда – 20%, Семейде - 15, 6%. Сө йтіп, Қ азақ станның байырғ ы халқ ының ү лес салмағ ының азаюына ғ асырдың басында орыстардың, украиндардың жә не басқ а да ұ лт ө кілдерінің империяның ішкі аймақ тарынан жаппай қ оныс аударуының қ атты ә сер еткендігін аң ғ аруғ а болады.

Ал, жалпы алғ анда, XX ғ асырдың басында қ азақ тар, орыстар, украиндар бү кіл ө лке халқ ының 87%-ынан 95%-ына дейін қ ұ рады да, ө лкеде бұ лардан басқ а татарлар, ө збектер, дү нгендер, мордвалар жә не басқ а да ұ лт ө кілдері қ оныстанды.

Ерекше назар аударатын тағ ы бір жайт - ол ө лке тұ рғ ындарының 90%-ынан астамының ауылдық жерлерде қ оныстануы еді. Олардың негізгі кә сібі ежелден келе жатқ ан мал шаруашылығ ы болатын. Сонымен қ атар, XX ғ асырдың басында егіншілік халық тың кө п бө лігінің негізгі кә сібіне айналды. Қ оныс аударғ ан орыс шаруаларынан басқ а, егіншілікпен жергілікті қ азақ тар да айналысты. 1897 жылғ ы санақ бойынша, ө лке халқ ының 55, 4%-ы егіншілікпен шұ ғ ылданғ ан.

Сонымен, XX ғ. басындағ ы Қ азақ стандағ ы ә леуметтік-демографиялық ахуалғ а талдау жасағ ан кезде, жалпы ө лкедегі патшаның отарлау саясатының кең белең алғ андығ ын еркін аң ғ аруғ а болады: біріншіден, ө лкедегі халық тың кө п ұ лтты қ ұ рамының қ алыптасу ү рдісі кү шейе тү сті; екіншіден, байырғ ы халық тың ү лес салмағ ы кеміді де, келімсек халық тың, негізінен алғ анда, орыстар мен украиндардың ү лесі ө сті; ү шіншіден, қ алалар мен олардағ ы халық тың біршама ө суі байқ алып, оның қ ұ рамында метрополияның басқ а аймақ тарынан келген қ оныс аударушылар мен отаршылдық ә кімшілік пен кә сіпкерлікке байланысты ә леуметтік жіктер мен топтардың басымдылығ ы толық аң ғ арылады.

XX ғ асырдың басында Ресей патшалығ ының отары ретіндегі Қ азақ станда негізінен ө неркә сіптің екі саласы, яғ ни тау-кен ө ндірісі мен кен-зауыт ө неркә сібі, сондай-ақ, ауыл шаруашылығ ы, оның ішінде мал ө німдерін ұ қ сату жө ніндегі ө неркә сіп жатқ ызылды. Ә сіресе, тау-кен ө неркә сібі тү сті металдар мен темірдің бай кен орындарын пайдаланып жатқ ан Алтай мен Орталық Қ азақ станда ө ркендеді. Бірақ, ғ асыр басында мыс, алтын, темір жө не басқ а қ азба байлық тарын шығ аратын еліміздің тау-кен кә сіпорындары, негізінен, шетелдік акционерлік қ оғ амдардың қ олына кө шті. Мысалы, 1904 жылы Лондонда пайда болғ ан Спаск мыс кендерінің ағ ылшын-француз акционерлік қ оғ амы Спаск-Успенск мыс кені мен заводын, Саран-Қ арағ анды тас кө мір кенін жә не рудниктерін тү гелдей сатып алып, пайдаланды.

Қ азақ ө лкесінің ғ асыр басындағ ы тау-кен ө неркә сібінің басты салаларының бірі алтын шығ ару болды. Сонымен қ атар, Екібастұ зда, Қ арағ андыда, Саранда кө мір кен орындары мол пайдаланылды. Ө ндірілген кө мір темір жолмен жә не су жолдарымен Ресейдің Пермь губерниясына, Омбы мен Барнаулғ а, сондай-ақ, ө лкенің Павлодар, Қ ызылжар жә не басқ а да қ алаларына жеткізіліп отырды.

Осы кезең де Батыс Қ азақ стан ө ң ірі мен Орал-Ембі аймағ ында мұ най шығ ару ө неркә сібі де біршама дамыды. Бірақ, ол кә сіпорындар толығ ымен шетел капиталистерінің билігінде қ ала берді. Тек, І912-1914 жылдардың ө зінде ғ ана ағ ылшын капиталистеріне қ арасты " Батыс-Орал мұ най қ оғ амы", " Орал-Ембі қ оғ амы", " Солтү стік Каспий мұ най компаниясы" ө лкенің арзан жұ мысшы кү шін пайдаланып, бә секелестіктің болмауына байланысты мұ найдың мол бай кен орындарын жыртқ ыштық пен пайдалана отыра, ө здеріне ө лшеусіз, ұ шан-тең із пайда ә келіп жатты.

Осындай себептерге байланысты, Қ азақ станның кен ө неркә сібі бұ л кезең де жергілікті капитал негізінде ө сіп шық қ ан жоқ. Оны сырттан келген орыс жә не шетел капиталы жасады. Оның ө німі тү гелдей дерлік ө лкеден тыс жерлерге ә кетілді, ал пайда XX ғ асырдың басынан бастап шетелге кетіп жатты. Осының бә рі кен ө неркә сібінің Қ азақ станның ә леуметтік-экономикалық ө суіне ық палын кү рт кемітті.

Ө лке ө неркә сібінің біршама ө су жолын тұ тас алып қ арастырар болсақ, мұ нда ауыл шаруашылық шикізаттарын ө ң дейтін кә сіпорындардың атап айтсақ, теріден былғ ары жасайтын, май шыжғ ыратын, сабын қ айнататын, арақ, спирт шығ аратын, май шайқ айтын жә не т. б. кә сіпорындардың белгілі дә режеде роль атқ арғ андығ ы байқ алды.

XX ғ асырдың басында да Қ азақ станның орталық аудандарының капиталистік ө неркә сібінің шикізат кө зіне, сондай-ақ ө нім ө ткізу рыногына айналуында темір жолдардың салынуы маң ызды роль атқ арды. Ө йткені, олар бір мезгілде артта қ алғ ан отар аудандарына, ең алдымен Орта Азия мен Сібірге Ресей капитализмінің ену қ ұ ралына айналғ ан болатын. Ал, шын мә нінде, Орта Азия мен Қ азақ станды Ресейдің экономикалық игеруі осы аумақ тардың терең тү кпіріне темір жолдар салудан басталғ ан еді. Темір жол желілері Қ азақ стан аумағ ында XІX ғ асырдың аяғ ы мен XX ғ асырдың басынан ірі темір жолының салынуына байланысты тартыла басталды. Революцияғ а дейінгі Қ азақ станның негізгі ірі Сібір темір жол желісі 1901-1905 жылдары салынғ ан Орынбор-Ташкент жолы болды. Сө йтіп, ғ асыр басында одан кейін Троицк, Алтай жә не Жетісу темір жолдарын салу жұ мыстары дами тү сті. Ә рине, ө лкенің ә леуметтік-экономикалық ө мірінде жол қ атынастарының дамуы маң ызды рө л атқ арды. Ә сіресе, олар сауданың ө ркендеуіне ө з ық палын тигізді. Бұ л темір жолдар ө лкені Ресейдің ө неркә сіп орталық тарымен байланыстырып, оны жалпыресейлік экономикалық нарық қ а тартты. Қ азақ станның ә р тү рлі ө неркә сіп шикізаттары, мал шаруашылығ ы ө німдері, мал, астық сыртқ а шығ арылып, ө лкеге фабрика-завод бұ йымдары, тағ ы да басқ а қ ажетті тауарлар ә келінді. Сонымен қ атар, қ азақ даласында пайда болғ ан темір жол станцияларына сол кезең де халық тың біршама кө п шоғ ырлануына байланысты олар ө лкенің ә леуметтік-экономикалық жә не саяси-мә дени ө мірінің ошақ тарына айнала бастағ анын кө реміз. Осы кезең де ірі темір жол станцияларындағ ы халық тың саны бірнеше мың адамғ а жетті. Мысалы, 1916 жылы Орынбор станциясында - 9720, Ақ тө беде - 3263, Шалқ арда - 5300, Қ азалыда - 3600, Перовскіде - 1852, Тү ркістанда - 2984 адам тұ рды. 1906-07 жылдары Петропавл (Қ ызылжар) станциясындағ ы тұ рғ ындардың саны 3 мың нан асқ ан.

Сө йтіп, осы кезең де ө лкедегі ө неркә сіптің біршама дамуы, темір жолдардың салынуы, су жолдарының пайдалана бастауы - Қ азақ станда жалпы жұ мысшы табын қ алыптастырудың бірден-бір ә леуметтік-экономикалық негіздерін қ алауғ а себеп болды. Ө лкедегі мұ ндай ө згерістер ғ асыр басында одан ә рі дами тү сті. Мысалы, 1913 жылғ ы ө лкедегі жұ мысшылар саны 75 мың адамғ а дейін жетті. Сонымен қ атар, Қ азақ станда 51 мың жұ мысшы ең бек еткен 675 фабрика-заводтың кә сіпорындары болды да, ол жұ мысшылардың 28 мың ғ а жуығ ы ірі ө неркә сіп орындарында істеді. Тек теміржол мен су жолдарында 25 мың нан астам жұ мысшы ең бекпен қ амтылды. Ал, бірінші дү ниежү зілік соғ ыс жылдарында жұ мысшылар саны ірі ө неркә сіп орындары мен транспортта ө се тү сті. Сө йтіп, 1917 жылғ ы Қ азан тө ң керісі тұ сында Қ азақ стандағ ы жұ мысшылардың жалпы саны 90 мың ғ а жетті.

Бірақ, жергілікті қ азақ жұ мысшылары кө бінесе маусымдық жұ мыстарғ а ғ ана тартылып, кә сіби мамандық тарының болмауынан тұ рақ ты жұ мыстармен қ амтылмады. Тұ рақ ты жұ мыспен тек темір жол желілері мен тау-кен ө ндіріс орындары ғ ана біршама қ амтамасыз ете алды. Сө йтіп, ө лкедегі тау-кен ө ндірісі, завод кә сіпорындары мен транспортта ғ ана жұ мысшылардың шоғ ырлануы жоғ ары болды.

Соғ ан қ арамастан, ә леуметтік тұ рғ ыдан ө лкенің ө неркә сіп жұ мысшыларының жағ дайы Ресейдің ө неркә сібі дамығ ан аудандарымен салыстырғ анда ә лдеқ айда ауыр болды. Оғ ан кә сіпорын қ ожайындарының ө ктемдігімен белгіленген жұ мыс кү нінің ұ зақ тығ ы себеп болды. Мысалы, Ембінің мұ най кә сіпорындарында 12 сағ атқ а дейін, алтын ө ндірілетін кен орындарда 10-12 сағ ат, тұ з ө ндірілетін кә сіпшіліктерде 14-16 сағ атқ а дейін созылды. Міне, осындай ә леуметтік тең сіздіктердің басымдылығ ын кө рген жә не кә сіп иелерінің ө здеріне алалаушылық жасап, қ ұ қ ық тарынан айыру шараларын басынан ө ткізген қ азақ жұ мысшылары ерекше ауыр жағ дайда болды. Осының бә рі кү рделеніп келіп, қ азақ жұ мысшыларын ө здерінің ә леуметтік-экономикалық жә не қ оғ амдық -саяси жағ дайларын жақ сарту мақ сатындағ ы кү реске итермеледі.

Жалпы Қ азақ стан ең бекшілерінің саяси оянуына, ө лкедегі отаршылдық езгіге, ә леуметтік тең сіздік пен қ анаудың басқ а да тү рлеріне қ арсы ұ лт-азаттық, жұ мысшылар мен шаруалардың бостандығ ы жолындағ ы қ озғ алыстардың ерекше серпін алуына, ә рине, патшалық Ресейдегі 1905-07 жылдарда ө ткен тұ ң ғ ыш буржуазиялық -демократиялық революцияның ық палы зор болды. Біріншіден, ө лкенің экономикалық жә не саяси дамуы дә режесінің салдарынан жұ мысшы қ озғ алысы ө рістеді. Екіншіден, оғ ан ө неркә сіп пен қ ала жұ мысшылары қ атысты. Ү шіншіден, аграрлық қ озғ алыстар, негізінен, қ азақ ауылдарының, қ оныс аударғ ан деревнялардың, ең беккерлер топтарының іс-ә рекеттерінен кө рінді. Тө ртіншіден, ұ лт зиялылары қ оғ амдық -саяси жұ мысқ а белсене араласып, ұ лт-азаттық қ озғ алысты жаң а сатығ а кө терді.

Сө йтіп, 1905-1907 жылдарда ө ткен Қ азақ стандағ ы жұ мысшы қ озғ алысы ө зінің саяси дамуының жаң а кезең іне қ адам басты. Қ азақ даласында осы жылдары Ресейдегі революциялық процестердің жалпы барысымен тығ ыз байланысты жұ мысшылардың бірқ атар саяси жә не экономикалық толқ улары болып ө тті. Оларғ а 1905 жылдың желтоқ санында Успенск мыс руднигіндегі, 1907 жылдың маусым айында Спасск мыс қ орыту зауытындағ ы, Қ арағ анды кендеріндегі, сондай-ақ, Семей, Орал, Ақ тө бе, Верный, Қ останай жә не басқ а да қ алалардың кә сіпорындарындағ ы ө ткен ереуілдерді жатқ ызуғ а болады.

Ресей империясындағ ы 1905 жылғ ы қ алыптасқ ан саяси ахуал қ азақ халқ ының азаттық қ озғ алысының жаң а сатығ а кө терілу кезең ін бастап берді. 1905 ж. cаяси оқ иғ алар туралы алғ ашқ ы хабарлар қ азақ даласына жетісімен, Ә. Бө кейханов атап кө рсеткендей, " бү кіл дала саясат аясына тартылып, азаттық ү шін қ озғ алыс тасқ ыны қ ұ рсауына енді". Сол кезең дегі ә кімшілік орындарына тү скен мә ліметтердің бірінде: " Патша ү кімдерінің жариялануынан бері қ арай қ ырғ ыз жұ рты мерзімді басылымдарғ а қ ызығ ушылық пен зер сала қ арай бастады. Сауаты барларының кө пшілігі астаналық газеттерді жаздырып алуда. Қ ырғ ыздар арасында бұ рын-соң ды болмағ ан қ ұ былыстар байқ алуда" – делінген. Қ азақ даласында байқ алғ ан мұ ндай қ ұ былыстардың бірі ө лкенің барлық елді мекендерінде қ азақ тардың ү лкенді-кішілі жиылыстарының ө ткізіле бастауы еді. Мұ ндай жиылыстарда қ азақ жұ ртының кө кейтесті мұ қ таждық тары талқ ыланып, ол жө нінде орталық ү кімет орындарына тапсыруғ а петициялар ә зірленді. Осылайша қ азақ даласындағ ы саяси кү рес патшағ а, орталық билікке петиция жазып тапсыру тү рінде кө рініс ала бастады. Қ азақ тардың орталық билік орындарына тапсырғ ан петицияларында жерді тартып алуғ а, салық тың ауырлығ ына, тө менгі басқ ару органдары мен патша чиновниктерінің тарапынан озбырлық, қ иянат, қ оқ ан-лоқ ы жасалуына наразылық білдірілді. Сонымен бірге ө здерінің діни істерін Орынбор муфтилігіне қ арату, қ азақ арасында оқ у-ағ арту ісін ретке келтіру жә не ө лкеге земство енгізу сұ ралды.

Отарлық тә уелдіктегі қ азақ елінің мұ ң -мұ қ тажын білдірген петицияларды жазып, оны тиісті орындарына тапсыру ісі 1905 ж. кө ктем айларында-ақ қ олғ а алынғ ан болатын. Мә селен, 1905 ж. сә уірдің 2-інде Ақ мола қ аласындағ ы Халфин деген қ азақ саудагерінің ү йінде жиылыс ө тіп, Петерборғ а барып петиция тапсыру ү шін арнайы делегация сайлап жіберу мә селесі қ арастырылғ ан. Ақ мола қ аласында ө ткен осы жиылысқ а ә кімшілік орындарында тілмаштық қ ызмет атқ арғ ан Серкебаев, Кенжебаев жә не Сатыбалдиндер басшылық жасағ ан.

Қ азақ даласынан петициялар арнайы делегация жіберу арқ ылы да, сонымен бірге жеделхатпен де жолданғ ан. Петицияларды жазып дайындау ісінің басында негізінен сан жағ ынан аз болғ анымен, саяси кү рес қ азанында қ айнап, жаң адан қ алыптасып, тез ысыла бастағ ан ұ лттық интеллигенция ө кілдері тұ рды. Ол жө нінде М. Дулатов: " 1905 жылдан бері қ азақ жұ рты да басқ алардың дү біріне елең деп, ұ лт пайдасын қ олғ а ала бастады. Сол бостандық жылдарында Семей облысының оқ ығ ан басшылары кө зге кө рікті іс қ ылып, жұ ртқ а кө семдікпен жол-жоба кө рсеткені ү шін алды абақ тығ а жабылып, арты айдалып, қ алғ андары cенімсіз болып қ алды”, - деп жазды.

1905 жылы Семей облысы Қ арақ аралы уезінің Қ оянды жә рмең кесінде 14, 5 мың адам қ ол қ ойғ ан Қ арқ аралы петициясына Ә. Бө кейхановтың, А. Байтұ рсыновтың, Ж. Ақ баевтың қ атысы болғ ан. Осы петиция туралы жә не оны дайындап, кө птеген адамдарғ а қ олдатудағ ы Ахмет Байтұ рсыновтың ерекше ең бегін жоғ ары бағ алағ ан М. Ә уезов 1923 жылы жазғ ан “Ахаң ның елу жылдық тойы” деген мақ аласында: “1905 жылы Қ арқ аралыда Ахаң мен басқ а да оқ ығ андар бас қ осып, кіндік хү кіметке қ азақ халқ ының атынан петиция (арыз-тілек) жіберген. Ол петицияда аталғ ан ү лкен сө здер: бірінші – жер мә селесі. Қ азақ тың жерін алуды тоқ татып, переселендерді жібермеуді сұ рағ ан. Екінші - қ азақ жұ ртына земство беруді сұ рағ ан. Ү шінші – отаршылардан орыс қ ылмақ саясатынан қ ұ тылу ү шін, ол кү ннің қ ұ ралы барлық мұ сылман жұ ртының қ осылуында қ азақ жұ ртын муфтиге қ аратуды сұ рағ ан. Петицияларды тілек қ ылғ ан ірі мә селелер осы. Ол кү ндегі ой ойлағ ан қ азақ баласының дертті мә селелері осылар болғ андық тан, Ақ андар бастағ ан іске қ ыр қ азағ ының ішінде тілеулес кісілер кө п шық қ ан, кө пшіліктің оянуына себепші болғ ан”, – деді.

Қ азақ стандағ ы революциялық қ озғ алыстың біршама ө рлеуі 1905 жылдың қ азан-қ араша айларында ө ткендігі тарихтан белгілі. Ө йткені, бұ л кезде 17 қ азандағ ы патша Манифесінің жариялануы Қ азақ станның кө птеген қ алаларында кө п адам қ атысқ ан жиылыстарғ а, демонстрацияларғ а жә не халық тың қ алың тобының бой кө рсетулеріне ұ штасқ ан болатын. Бұ л туралы Ә лихан Бө кейханов былай деп жазды: " Қ азақ тардың жү ріп-тұ руы арқ асында Манифест қ ысқ а уақ ытта бү кіл даланың қ олына тиді. Жер-жерде қ азақ тар ү лкенді-кішілі съездерге жиналды… Манифесті оқ ыды, оны тү сіндірді, болашақ тағ ы Мемлекеттік Дума сайлауы туралы мә селелерді талқ ылады. Облыстың ең алыс тү кпірлерінен қ азақ тар топ-топ болып қ алаларғ а барды, онда қ ала тұ рғ ындары ұ йымдастырғ ан қ алалық митингілерге қ атысты. Орыстар, татарлар, сарттар мен қ азақ тар бір туысқ ан от басына қ осылып кетті".

Қ азақ ұ лт зиялыларының қ оғ амдық -саяси қ ызметіндегі белсенділігі де арта тү сті. Олар 1905 жылдың желтоқ санында Оралда бес облыстың қ азақ халқ ы делегаттарының съезін ө ткізіп, ө з партиясын – Ресей конституциялық -демократиялық (кадет) партиясының бө лімшесін қ ұ руғ а ә рекет жасағ ан болатын. Ондағ ы мақ сат – 17 қ азанда жарияланғ ан патша Манифесі берген бостандық тар шең берінде қ азақ тардың ұ лттық мү ддесін қ орғ ау еді. Осығ ан байланысты 1906 жылдың ақ панында Семейде қ азақ тардың екінші съезі ө ткізілді. Ол кадеттерге жақ ын бағ дарламаны мақ ұ лдады. Сонымен қ атар, оғ ан ө лкеге шаруалардың қ оныс аударуын тоқ тату, Қ азақ станның барлық жерін байырғ ы халық тың меншігі деп тану, ұ лттық мектептер ашу, тағ ы басқ а да талаптар енгізілді. Олардың басында Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Тынышбаев, М. Шоқ аев, М. Дулатов, Б. Қ аратаев жә не қ азақ зиялыларының басқ а да кө рнекті қ айраткерлері жү рді. Сондай-ақ, олар дін ұ стану бостандығ ын жақ тап, ә сіресе ү кімет пен жергілікті органдардың мұ сылман дініне қ арсы шараларына наразылық білдірді. Ұ лттық мә дениетті дамытуды, сонымен қ атар, Қ азақ станда қ азақ тілін басқ а тілдермен тең қ олдануды талап етті. Міне, осығ ан орай мұ сылман дінбасыларының ық палы кү шті болғ ан Семейде, Петропавлда, Ақ молада, Верныйда жә не т. б. қ алаларда діни ұ йымдар пайда болды. Ө лке мұ сылмандарының діни талаптар қ ойғ ан петициялық науқ аны кең ейе тү сті. Жалпы, мұ сылман қ озғ алысы тү рік халық тарының Ресей империясы қ ұ рамындағ ы автономиясы жә не мә дени-автономиялық дамуы туралы мә селе кө терді.

Сонымен қ атар, осы кезең де Қ азақ стан халқ ының саяси ой-ө рісінің дамуында Мемлекеттік Думағ а сайлау жү ргізу науқ аны маң ызды рө л атқ арып, онда қ азақ зиялыларының кө птеген ө кілдері белсенді қ ызметімен кө рінді. Мысалы, 1905 жылдың 6 тамызында Мемлекеттік Дума жө ніндегі патша Манифесі қ азақ еліне де депутат сайлау қ ұ қ ығ ын берген болатын. Бірақ, бұ л қ ұ қ ық тың жартыкештігі байқ алды. Ө йткені, депутаттарды сайлау барысында ұ лттардың ара салмағ ы есепке алынбады. Сондық тан, қ азақ зиялылары мұ ндай ә ділетсіздікті тү зетуге біршама ә рекет жасап кө рді. Нә тижесінде, қ азақ халқ ы Мемлекеттік Думағ а ә р облыстан бір депутаттан ғ ана сайлау қ ұ қ ығ ына ие болды. Сө йтіп, Қ азақ станнан бірінші Мемлекеттік Думағ а барлығ ы 9 депутат, оның ішінен 4 миллион қ азақ халқ ынан 4 депутат: Ә. Бө кейханов, А. Бірімжанов, А. Қ алменов жә не Б. Қ ұ лманов сайланды. Олар Дума жұ мысына мұ сылман депутаттары фракциясы қ ұ рамында қ атынасты. Бұ л фракцияның заң жобасы ретінде дайындағ ан ең басты қ ұ жаты аграрлық мә селеге байланысты еді. Мұ сылмандар фракциясы жер мә селесіндегі аграрлық тұ жырымдаманы мұ сылмандар партиясының бағ дарламасы негізінде ұ сынды.

Ал барлығ ы 72 кү н ғ ана жұ мыс жасағ ан бірінші Мемлекеттік Дума 1906 ж. 9-шілде кү ні ү кімет шешімімен таратылды. Дә л сол кү ннің кешінде Думадағ ы оппозицияның 182 ө кілі (кадеттер, трудовиктер, меньшевиктер) Выборг қ аласында (Финляндия) жиналып, Манифест дайындап, оғ ан ө здерінің қ олдарын қ ойды. Олардың арасында Ә. Бө кейханов та бар еді. Сол ү шін ол келесі Думағ а сайлану қ ұ қ ығ ынан айрылып қ ана қ ойғ ан жоқ, сонымен бірге жауапқ а тартылып, абақ тыда отырып шығ ады. Сө йтіп, халық бұ қ арасының назарын алаң дату ү шін шақ ырылғ ан бірінші Мемлекеттік Дума оның ү міттерін ақ тамады, ал оның мінберін партиялар ө з мақ саттарына пайдаланды.

Екінші Мемлекеттік Думаның сайлануына келер болсақ, ол 1905 жылдың 6 тамызындағ ы жә не 11 желтоқ санындағ ы сайлау заң дары негізінде ө ткізілді. Думағ а Қ азақ станнан 14 депутат, олардың 6-ы қ азақ ұ лтының ө кілдері: молда Ш. Қ осшығ ұ лов – Ақ мола облысынан, би Х. Нұ рекенов – Семей облысынан, адвокат Б. Қ аратаев – Орал облысынан, сот тергеушісі А. Бірімжанов – Торғ ай облысынан, Т. Алдабергенов – Сырдария облысынан, қ атынас жолдары инженері М. Тынышбаев – Жетісу облысынан сайланды. Екінші Дума депутаттарының қ ұ рамы жағ ынан болсын, кү н тә ртібіне қ ойылғ ан мә селелерді талқ ылау жағ ынан болсын бірінші Думағ а қ арағ анда солшыл бағ ытта болғ ан-ды. Негізгі пікір тартысын тудырғ ан мә селелердің бастысы аграрлық жә не қ оныс аудару мә селесі болды. Ә сіресе, депутаттар Б. Қ аратаев, А. Бірімжанов, Ш. Қ осшығ ұ лов, Х. Нұ рекенов ө те белсенді тү рде, заң шең берінде патша ө кіметінің қ оныс аудару саясатына қ айткенде бір ық пал етуге тырысты. Мә селен, 1907 жылы 17 мамырда депутаттық сауалғ а байланысты жарыссө зде депутат Б. Қ аратаев сө йледі. Ол ө зінің сө зін қ азақ халқ ы ү шін ең маң ызды іске айналғ ан жер мә селесіне арнады: " Ү кімет, біріншіден, Ресей ішіндегі помещиктер мү ддесін, яғ ни, 130000 помещиктің мү ддесін қ орғ ау ү шін" жерсіз орыс шаруаларына қ азақ жерлерін тартып ә періп отыр. Екіншіден, ү кіметтің бұ л саясаты ашық тан-ашық ұ лы державалық, шовинистік негізде жү ргізілуде. Соның нә тижесінде жерге орналастыру мекемелері қ азақ тарды " орнық қ ан орындарынан, поселке, деревня қ ұ рап отырғ ан ү йлерінен жаппай қ уып шығ умен айналысып отыр". Ә рине, бұ л сө з іс жү зінде патша ү кіметінің қ азақ даласындағ ы отарлау саясатын жергілікті халық тың атынан ә шкерелеу еді. Б. Қ аратаев орыс халқ ының ең бекші бұ қ арасы мен зиялы қ ауымын қ азақ елінің осындай ауыр жағ дайына кө ң іл аударуғ а шақ ырды.

Патша ү кіметі 1907 жылдың 3-маусымында шығ арғ ан заң ымен екінші Мемлекеттік Думаны да таратып жіберді. Бұ л қ ұ жат, сонымен бірге, сайлау Заң ына ө згерістер енгізді. Патша ү кіметі Қ азақ стан мен Тү ркістанда пә рменді отарлау саясатын жү ргізе отырып, Думада бұ л аймақ тардан депутаттардың болмағ анын ө зіне қ олайлы деп тапты. Сонымен, қ азақ депутаттары қ атынасқ ан бірінші жә не екінші Думалар қ азақ қ оғ амының отарлық жағ дайына ө згеріс енгізе алатындай ешқ андай заң дар қ абылдағ ан жоқ. " 3-маусым Заң ының " ө мірге келуімен бірге, қ азақ зиялыларының Думағ а артқ ан ү міті де біржола сө нген еді. Дегенмен, " 3-маусым Заң ы" қ азақ зиялыларын Дума арқ ылы жү ргізуді кө здеген саяси кү рестен біржола ығ ыстыра алғ ан жоқ. Олар Думадан тыс қ ала отырып, қ ұ рамы жағ ынан алғ ашқ ы екі Думадан анағ ұ рлым консервативті, ұ лыдержавалық бағ ыттағ ы ү шінші Дума шең берінде де мұ сылман фракциясы, сібірлік депутаттар, солшыл кадеттер жә не басқ а да одақ тастары арқ ылы патшалық тың қ азақ жеріндегі отарлау саясатына, " 3-маусым Заң ына" қ арсы ә рекеттерін тоқ татпады. Ал, жалпы алғ анда, сол кезең дегі қ азақ зиялыларының мерзімінен бұ рын таратылғ ан патша ү кіметінің бірінші жә не екінші Дума жұ мысына жә не оларғ а қ атысты саяси шараларғ а қ атысуы, ә рине, олар ү шін ү лкен ө мір мектебіне айналып, белгілі дең гейде ө зіндік із қ алдырды. Олар, біріншіден, империя жағ дайында Дума сияқ ты " ө кілетті" орынның, ең алдымен, орыс помещиктерінің мү ддесіне, империялық мү дделерге қ ызмет жасайтындығ ына кө здерін жеткізді. Ал, екіншіден, қ азақ зиялылары Думағ а қ атысты шараларғ а араласа отырып, негізгі мақ сатқ а жету ү шін жалпы халық тың саяси белсенділігін арттыру мен батыл қ имыл-ә рекеттердің қ ажет екендігіне де кө здері жетті. Сондық тан да бұ л ізгі мақ сатқ а қ ол жеткізу ү шін, ендігі жерде қ азақ зиялылары саяси кү рестің басты қ ұ ралдары ретінде " Айқ ап" сияқ ты журнал мен " Қ азақ " сияқ ты бұ қ аралық газет шығ арып, ө здерінің ғ асыр басындағ ы белсенді басталғ ан қ оғ амдық -саяси қ ызметін одан ә рі жалғ астыра тү сті.

" Айқ ап" журналы қ азақ елінде 1911-1915 жылдары шығ ып тұ рды. Оның шығ арушысы жә не редакторы Мұ хамеджан Сералин (1871-1929) болды. Журнал Қ азақ стандағ ы сол кезең нің идеялық -саяси ой-пікірдің аграрлық -демократиялық бағ ыттарын білдірді. Оғ ан Б. Қ аратаев, С. Сейфуллин, Б. Майлин, С. Торайғ ыров, Ж. Сейдалин жә не басқ алар қ атысып тұ рды. Журнал беттерінде негізгі мә селелер қ атарында оқ у-ағ арту ісі мен аграрлық мә селе, яғ ни жер қ атынастары, кө шпенділердің дә стү рлі мал шаруашылығ ы жә не олардың отырық шылық қ а кө шуі туралы мақ алалар кө птеп жазылды. Сондай-ақ, журналда патша ө кіметінің отаршылдық саясаты ә шкереленіп отырды.

Сонымен қ атар, Орынбор қ аласында 1913-1918 жылдары А. Байтұ рсыновтың басшылығ ымен шығ ып тұ рғ ан ресми " Қ азақ " газеті болды. Ол либерал-демократиялық бағ ыт идеяларын ұ станды. Газет редакциясында сол кездегі қ азақ конституциялық -демократиялық партиясының жә не қ азақ халқ ының жалпы ұ лттық қ озғ алысының жетекшісі, экономист-ғ алым Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Дулатов жә не басқ алар қ ызмет істеді. Олар ең кү рделі аграрлық мә селеде жерге Ресей патшалығ ының тарапынан мемлекеттік меншіктің кү шін жою жә не оны қ азақ тардың меншігіне беру, жер сатуғ а тыйым салу талаптарын қ ойды.

Тұ тас алғ анда, қ азақ ө лкесінің ә леуметтік-экономикалық жә не қ оғ амдық -саяси ө мірінің дамуы туралы ә р тү рлі кө зқ арастарда болғ анына қ арамастан, ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы ширегінде шығ ып тұ рғ ан " Айқ ап" журналы мен " Қ азақ " газеті ө з беттерінде ұ лттық идеялар мен қ азақ халқ ының мү дделерін ақ иқ ат жолымен жан-жақ ты кө рсете білді.

⇐ Предыдущая 21 22 23 24 252627 28 29 30 Следующая ⇒