Қазақ хандығының жойылуы. Сырым Датұлы басқарған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі (1783–1797 жж.)

Кө терілістің себептері мен алғ ышарттары. 1773–1775 жылдардағ ы Е. Пугачев басқ арғ ан шаруалар соғ ысына қ атысқ ан қ азақ тардың негізгі талаптары қ анағ аттандырылмады;

· Кө птеген сұ лтандар, билер басқ а да Кіші жү здің ық палды адамдары патша ү кіметінің саясатымен келіспеді;

· Кіші, Орта жү здердің кейбір аудандары Уфа, Сибирск губернияларына бағ ындырылды;

· Жайық бойындағ ы казактардың, жаң адан қ оныс аударғ ан кө пестердің озбырлығ ы жергілікті қ азақ тардың ашу-ызасын келтірді. Сондық тан кө терілісшілер бұ рынғ ы жерлерді қ айтарып алу, Жайық казактарының, Нұ ралы ханның озбырлығ ына шек қ ою сияқ ты мә селелерді мақ сат етіп алдына қ ойды.

Қ озғ аушы кү штері. Басты қ озғ аушы кү штер кө шпенді қ азақ шаруалары болды. Бұ лармен қ атар патша ү кіметінің саясатымен келіспеген ү стем тап ө кілдері (батырлар, билер) де қ атысты. Кө теріліске қ атысқ ан Кіші жү з рулары: жағ албайлы, шекті, беріш, табын, шө мекей, алаш, серкеш, таз, байбақ ты, алаш, қ аракесек, тө ртқ ара т. б. Кө терілісті байбақ ты руының старшыны батыр Сырым Датұ лы басқ арғ ан.

Кө терілістің барысы. 1783 жылы Сырым Датұ лы басқ арғ ан Кіші жү з қ азақ тарының казак ә скерлеріне қ арсы кө терілуі басталды.

1784 жылы Сырым Датұ лы казактар тұ тқ ынынан босап, кө теріліске ірі қ ол жинай бастады. Бұ л тұ тқ ынғ а ол 1783 жылы желтоқ сан айында тү сті. Кө терілісшілер арасында Жантө ре сұ лтан, Барақ, Тіленші старшындар сияқ ты ү стем тап ө кілдері де болды.

1784 жылы Сырым Датұ лының қ арамағ ына 1000-ғ а жуық адам шоғ ырланды. Патша ү кіметі кө терілістің етек алуынан сескеніп, жазалаушы отрядтарды жібере бастады.

1785 жылы 17 ақ панда генерал-майор Смирнов басқ арғ ан, казактар мен башқ ұ рттардан қ ұ ралғ ан 2670-тей адамы бар жазалаушы отряд қ арапайым ауылдарды ойрандап, біраз қ азақ тарды тұ тқ ындады.

1785 жылы Сырым Датұ лы басқ арғ ан кө терілісшілердің кү ресі барынша кең ейді.

1785 жылы наурызда Назаров басқ арғ ан Жайық казак отрядтары кө терілісшілерге шабуыл жасады. Мұ нда екі жақ та нақ ты нә тижеге жетпеді.

1787 жылы Колпаков пен Пономарев басқ арғ ан, 1250 адамнан қ ұ ралғ ан жазалаушы отрядтар кө терілісшілерге шабуыл жасауғ а бата алмай, бейбіт ауылдарды ойрандады. Нұ ралы ханның патша ү кіметін жақ тауы кө терілісшілердің алдарына Нұ ралы ханды тақ тан тайдыру мақ сатын қ оюғ а себеп болды.

1785 жылы Кіші жү здің ақ сү йектер тобы Нұ ралыны тақ тан тайдыру ү шін қ ұ рылтай ө ткізді.

1786 жылы Нұ ралы хан Орал бекінісіне қ ашып барды.

1790 жылы Нұ ралы Уфада қ айтыс болды. Жайық бойындағ ы казак ә скері жасағ ан озбырлық тары кө терілістің одан ә рі ө ршуіне себеп болды.

1790 жылы тамызда казак ә скерінің басшысы Д. Донсков 1500-ге тарта адам мен бейбіт жатқ ан қ азақ ауылдарын ойрандады. Бұ л, ә рине, қ азақ тардың қ арсылығ ын тудырды.

1791 жылы Нұ ралының орнына Кіші жү здің ханы болып Ералы сұ лтан сайланды. Бұ л жағ дай кө терілістің одан ә рі кең еюіне ә сер етті.

1792 жылы Сырым Датұ лы Ресейге қ арсы кү ресін ашық тү рде кең ейтті. Қ азақ феодалдарының біраз бө лігі Сырым Датұ лын қ олдамады. Ал Жантө ре сұ лтан, Ералы, Барақ, Ілекбай старшындар Сырым Датұ лын қ олдады. Бірақ осы уақ ыттан бастап Сырым Датұ лы кө терілісінің қ арқ ыны уақ ытша бә сең деді. Оғ ан кө терілісшілердің Елек пен Красногорск бекіністерін алудағ ы сә тсіздігі себеп болды.

1794 жылы Ералы хан ө лді.

1795 жылы Нұ ралының ұ лы Есім хан болып сайланды. Есімнің хан тағ ына отыруы Сырымның басқ арғ ан кө терілісінің қ айтадан ө рістеуіне себеп болды.

1797 жылы 17 наурызда Сырым басқ арғ ан кө терілісшілер хан сарайына шабуыл жасап, Есім ханды ө лтірді.

1797 жылы полковник Скворкин Сырым кө терілісшілерін қ удалай бастады, бірақ қ удалаушылардың алғ ашқ ы ә рекеттері сә тсіздікпен аяқ талып жатты.

Кө терілістің жең ілуі. Есім ханнның ө лімінен кейін Кіші жү зде хан сайлау мә селесі тұ рды. Ал патша ү кіметі Кіші жү здегі хан сайлау мә селесін жү зеге асырмауғ а тырысты. Бірақ осығ ан қ арамастан, Кіші жү з феодалдары Нұ ралының баласы Қ аратайды хан орнына сайлады.

Осыдан кейін Сырым Датұ лы ө зіне қ арасты халық ты артынан ертіп, Сырдарияғ а қ оныс аударды. Ханғ а, хан кең есіне қ арсы болғ ан Кіші жү здің ық палды адамдары Сырымның қ асына топтасты.

1797 жылы патша ү кіметі хандық кең есті жойып, Кіші жү здегі хандық билікті қ алпына келтірді. Хан болып Айшуақ сұ лтан бекітілді.

1797 жылы Сырым Хиуа хандығ ының жеріне қ оныс аударды. Себебі бұ л кезде Қ аратай сұ лтан Сырымның қ уғ ындауын жиілеткен еді.

1797 жылы Сырымның Хиуа жеріне ө туі, оның басшылығ ымен болғ ан кө теріліс те жең іліспен аяқ талды.

1802 жылы Сырым Датұ лы Хиуа жерінде қ айтыс болды.

⇐ Предыдущая 30 31 32 33 34 35 36 373839 Следующая ⇒