Жоңғар мемлекетінің құрылуы және оның қазақ жеріне шапқыншылығы

Қ азақ халқ ына мә ң гі жойылып, қ ұ рып кету қ аупін тө ндірген жау – жоң ғ арлар еді.

XVII ғ асырдың бірінші жартысында ойраттар мен қ азақ тардың арасындағ ы ә скери қ ақ тығ ыстар жиілей тү сті. Ойрат феодалдарының Шығ ыс Моң ғ олияғ а қ арсы жү ргізген соғ ыстары олардың кү шін нығ айтты. XVI ғ асырдың аяқ шенінде ойраттар тө рт тайпалық бірлестіктен қ ұ ралды. Олар: Тарбағ атайдан Шығ ысқ а қ арай ө ң ірді алып жатқ ан торғ ауыттар, Ертістің жоғ арғ ы ағ ысын бойлай қ оныстанғ ан дербеттер, қ азіргі Дихуа қ аласының тө ң ірегіндегі хошоуыттар жә не Іле ө зенінің жоғ арғ ы жағ ындағ ы шоростар еді.

Қ азақ жә не ойрат ә міршілерінің арасында жайылымдық жерлер ү шін қ ақ тығ ыстар XV ғ асырда басталғ ан болатын. XVI ғ асырдың аяғ ында ойраттардың шағ ын бір бө лігі сә тсіз шабуылдан кейін қ азақ ханы Тә уекелге бағ ынышты болып шық ты. 1635 жылы қ онтайшы Батурдың бастауымен Жоң ғ ар хандығ ы қ ұ рылды. Осыдан соң, егер XVI ғ асырдың аяғ ында XVII ғ асырдың басында қ азақ хандығ ына бытыраң қ ы ойрат тайпалары қ арсы болса, XVII ғ асырдың екінші ширегінде кү штердің ара салмағ ы жоң ғ ар тайпаларының пайдасына ө згере бастады. Қ азақ -жоң ғ ар қ атынастары, ә сіресе Батур-қ онтайшы (1634–1654 жж. ) билік қ ұ рғ ан кезде ерекше шиеленісе тү сті. Одан кейін Ғ алдан-Бошакту (1670–1697 жж. ) билеген кезде, оның мұ рагері Цеван-Рабтан (1697–1727 жж. ) ө кімет басына келгенде қ азақ -қ алмақ қ атынастары қ атты шиеленісіп кетті. 1698 жылы ойраттар мен қ азақ хандары арасындағ ы қ арулы қ ақ тығ ыстардың жаң а кезең і басталды. Жоң ғ арлардың ә скер басшылары маң ызды сауда жолдары ө тетін жә не ірі сауда орталық тары орналасқ ан Оң тү стік Қ азақ стан жерін басып алуды кө здеді.

1710–1711 жылдары жоң ғ арлар қ азақ жеріне басып кіріп, қ ырғ ын соғ ыс жү ргізді. 1717 жылы жазда Аякө з ө зенінің жағ асында қ азақ тардың 30 мың жасағ ын талқ андап жең ді.

1718 жылы Тә уке хан ө ліп, билік оның баласы Болат ханғ а ө ткен тұ ста қ алмақ тардың қ азақ жерлеріне жорығ ы кү шейді. Бұ л жорық тардың табысты болуына шведтің артиллерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың тигізген ә сері ү лкен. 1709 жылы Полтава тү бінде орыстардың қ олына тү скен Ренат Тобыл қ аласына айдалады, осында Ертістің бойымен жоғ ары ө рлеп бара жатқ ан Бухгольцтың экспедициясы қ ұ рамында Кереку қ аласының маң ында 1715 жылы қ ыста ол қ алмақ тарғ а тұ тқ ынғ а тү седі. 1733 жылғ а дейін қ алмақ тардың қ олында болғ ан ол қ алмақ тарды темір балқ ытып, зең бірек жасауғ а, оның оғ ын дайындауғ а, тіпті баспахана жасап, ә ріп қ ұ юғ а ү йретеді. Ренаттың кө мегімен зең бірек атыс жарақ тарын жасап, жү з мың нан астам ә скер қ ұ рап, қ алмақ тар қ азақ тарғ а қ арсы соғ ысқ а дайындалып жатқ анда қ азақ тар жағ ы олардан қ ауіп кү тпей, ішкі талас-тартыспен жү рген болатын. Бұ л тұ ста қ азақ тар мен қ алмақ тардың шекарасы Ертіс ө зені, Балқ аш кө лі, Шу, Талас ө зендерінің аралығ ымен ө тетін.

1723 жылдың кө ктемінде жоң ғ арлар шешуші жорық қ а шық ты. Мол ә скер жинап, толық қ аруландырып, оның қ олбасшылығ ына Шуно Дабо деген қ алмақ баһ адү рін тағ айындады. Оның тактикалық жоспары бойынша қ алмақ ә скерлері стратегиялық екі бағ ытта қ имыл жасауғ а тиісті болды. Бірінші бағ ыт Қ аратауды басып ө тіп, Шу мен Талас ө зендеріне шығ у болса, екінші бағ ыт – қ азақ тарғ а ес жиғ ызбай соқ қ ы беріп, Шыршық ө зенінің қ ойнауына жету еді. Бұ л жоспарды іске асыру ү шін ә скерлер жеті топқ а бө лініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі Балқ аш кө ліне қ ұ ятын тө рт ө зеннің бойына топтастырылды. Қ алмақ тың ірі қ олбасшысы Амурсана басқ арғ ан 70 мың адамнан тұ ратын екінші бір тобы Іле ө зенінің бойына, Кеген ө зенінің солтү стік жағ асына, Нарын ө зенінің кү ншығ ыс жағ ындағ ы Кетпен тауының баурайына орналасты.

Сө йтіп, Алатау баурайын жайлағ ан қ аннен-қ аперсіз отырғ ан қ алың елге шабуылғ а шық қ ан қ алмақ ә скерлері қ азақ тардың қ анын судай ағ ызды. Еркек кіндікті адамдарды қ ырып, ә йелдерді, қ ыздарды байлап-матап алып кетті. Бейғ ам отырғ ан ел басқ ыншыларғ а ешқ андай қ арсылық кө рсете алмады. Ұ лы жү з бен Орта жү здің қ азақ тары Самарқ анд пен Ходжентке қ арай шұ бырды. Кіші жү з қ азақ тары Хиуа мен Бұ қ арағ а ағ ылды. Босқ ындардың біразы Алакө л маң ына келіп паналады. Бұ л кезең ді қ азақ «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама» деп атады. Яғ ни, қ азақ тардың табаны ағ арғ анша шұ бырып, Алқ акө лге жетіп азап пен аштық тан сұ лағ ан жерлер еді дейді. Осы ауыр жылдарда шық қ ан қ азақ тың қ аралы ды қ айғ ылы, ә н ұ раны сияқ ты «Елім-ай» ә ні еді. Мұ нан ү ш жү з жылғ а жуық уақ ыт бұ рын шығ арылғ ан осы ө лең мен оның ә ні қ азақ тың басына тү скен сол бір ауыр кү ндердің ө шпес ескерткіші.

«Жеті жарғ ы»

Жеті жарғ ы – Тә уке хан тұ сында қ абылданғ ан қ азақ халқ ының дә стү рлі ә дет-ғ ұ рып заң дарының жинағ ы. XVII ғ асырдағ ы кейбір хан, сұ лтандардың ө з иеліктеріндегі ұ лыстарды жеке-дара билеуге ұ мтылушылығ ы Қ азақ хандығ ының ыдырау қ аупін тудыруына байланысты Тә уке хан елдің ауызбірлігін арттыратын шаралар қ арастырып, хандық билікті нығ айтуғ а кү ш салды. Қ азақ қ оғ амының дамуы мық ты билік пен бірлікті қ амтамасыз ете алатын жаң а заң дар жү йесін қ ажет етті. Осы ретте Тә уке хан бұ рыннан қ алыптасқ ан дә стү рлі ә дет-ғ ұ рып заң дар мен ө зінен бұ рынғ ы хандардың тұ сында қ абылданғ ан «Қ асым ханның қ асқ а жолы» мен «Есім ханның ескі жолын» одан ә рі жетілдіру арқ ылы жаң а заң жү йесін жасауғ а тырысты. Ү ш жү здің игі жақ сылары мен билерін жинап, оның ішінде атақ ты Тө ле би, Қ азыбек би, Ә йтеке билер бар, Кү лтө бенің басында «Тә уке ханның Жеті жарғ ысы» деген атауғ а ие болғ ан заң дар жиынтығ ы қ абылданды. Жеті жарғ ығ а сү йенген қ азақ билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маң ызы бар мә селелерді тиімді шеше алды. Жаң а заң жү йесі қ азақ халқ ының ө мірлік мә селелерін барлық жағ ынан қ амтыды, соның нә тижесінде Тә уке ханның билік еткен тұ сы Қ азақ хандығ ының барынша кү шейіп, дә уірлеген кезі болды. Жеті жарғ ыдан кейін арнайы атаулы заң жү йесі жасалмағ андық тан жә не Жеті жарғ ының ө зі талап, тілекті қ анағ аттандырарлық дең гейде болғ андық тан, оның кө птеген жол-жобалары мен қ ағ идалары XX ғ. басына дейін қ олданылып келді. Жеті жарғ ы қ азақ тың ұ лттық шешендік ө неріне сай, негізінен, афоризмдерден, мақ ал-мә телдерден, қ анатты сө здерден қ ұ ралғ ан. Жеті жарғ ының толық нұ сқ асы сақ талмағ ан. Жеті жарғ ының аталуы Тә уке хан енгізген жеті ө згеріске байланысты деген тұ жырым жасалғ ан. Бұ л ө згерістерде тө релер мен қ ожаларғ а ерекше қ ұ қ ық беру арқ ылы билікті нығ айту мақ саты кө зделгені айқ ын байқ алады.

1. «Халық тың ханы, сұ лтаны, пір-ә зіреті қ астан ө лтірілсе, олардың ә рқ айсысы ү шін жеті кісінің қ ұ ны мө лшерінде қ ұ н тө ленсін». Яғ ни қ арапайым ер адамның қ ұ ны 1000 қ ой немесе 100 тү йе, я болмаса 200 жылқ ы болса, сұ лтан мен қ ожаның қ ұ ны одан жеті есе кө п;

2. «Тө релер мен қ ожалардың жай қ атардағ ы біреуі ө лсе, олардың ә рқ айсысына екі кісінің қ ұ ны тө ленсін». Сонымен қ атар, қ оғ амдағ ы тұ рмыстық жә не адамгершілік қ атынастарды қ ұ қ ық тық тұ рғ ыдан жетілдіре тү скен.

3. «Сырттан кірген адам ү йге кірерде мініп келген атын босағ ағ а байлағ андық тан біреуді теуіп ө лтірсе, бү тін қ ұ н, ү йдің жапсарына байлағ ан ат теуіп ө лтірсе, жарты қ ұ н, ал ү йдің артына байлағ ан ат теуіп ө лтірсе тек ат-тон айып тартады»

4. «Ата-анасын туғ ан баласы ренжітіп, қ арсы келіп, қ ол жұ мсаса, онда ол баланы ата-ана ө лтірсе де ерікті, сұ раусыз болады».

5. «Кә мелетке жеткен баласы туғ ан ата-анасына тіл тигізіп сө ккені ү шін (қ ол тигізбесе) қ ара сиырғ а не қ ара есекке теріс мінгізіп, мойнына қ ұ рым іліп, ауылды айналдыру керек»

6. «Қ ұ йрық -бауыр жесіп, қ ұ да болғ ан соң ақ баталы жесір басқ ағ а кетсе, оғ ан берілген қ алың мал жесір иесіне тү гел қ айтарылып, оның ү стіне қ алың сыз қ ыз немесе бір қ ыздың қ алың малы беріледі»

7. «Ұ ры айыр тү йеге нар, атқ а аруана, тайлақ қ а атан, тайғ а ат, қ ойғ а тана тө лейді. Оның ү стіне ү ш тоғ ыз айып тө лейді».

Осы соң ғ ы ө згерістермен қ атар жер дауы, отбасы жә не неке заң ы, қ ылмыс пен қ ұ н дауына, ұ рлық -қ арлық, тонаушылық қ а жә не куә лік ету мен ант беру рә сімдеріне орай қ алыптасып, тұ жырымдалғ ан қ азақ тың ұ лттық ә дет-ғ ұ рып заң дары Жеті жарғ ыда кө рініс тапты.

⇐ Предыдущая 26 27 28 29 303132 33 34 35 Следующая ⇒