Абылай хан және оның ішкі және сыртқы саясаты

Абылай хан – (Ә білмансұ р, Сабалақ, Абылай сұ лтан, Абылай баһ адү р) қ азақ тың белгілі ұ лы хандарының бірі. Ол 1711 жылы, кезінде Орта Азияның бірнеше қ аласының билеушісі «қ анішер Абылайдың » баласы «Кө ркем Уә лидің » шаң ырағ ында дү ниеге келген. Ә білмансұ рдың ә кесі Уә ли Тү ркістанды билеген кезінде, шайқ астардың бірінде қ азағ а ұ шырағ ан. Жау қ олынан туғ ан-туыс, ү й іші бірдей қ ырылады. Ханның сенімді кө мекшілерінің арқ асында Ә білмансұ р аман қ алғ ан екен. Осы қ ырғ ыннан жас ханзаданы Ораз аталық дейтін адам алып шығ ып, кө шпелі қ азақ ішінде жан сақ тайды. Абылай ө зінің шық қ ан тегін, ө зінің хан тұ қ ымынан екенін жасырып келген.

Ү йсін Тө ле бидің тү йесін бағ ып жү ріп, Сабалақ деген ат алады. Тө ле би ү сті-басының тоз-тозы шық қ ан, шашы ө скен оғ ан осы есімді қ ойғ ан екен-мыс. 1729 жылы жоң ғ арлармен болғ ан Аң ырақ ай шайқ асында Сабалақ тың аты шығ ып, алғ аш кө зге тү седі. 1733 жылы болғ ан соғ ыстардың бірінде жең іске жетеді. Сабалақ ортағ а «Абылай» деп ұ рандатып шығ ып, қ алмақ тың батыры Шарышты жекпе-жекте ө лтіреді. Қ алмақ тың қ ас батырын жең ген Сабалақ тың аты қ азақ даласына тарап, енді оны «Абылай» деп атап кетеді. Осы шайқ астан кейін Абылайдың шық қ ан тегі мә лім болып, қ азақ тың ханы Ә білмә мбет «тақ сенікі» деп тағ ын ұ сынғ ан екен. Абылай ресми тү рде 1771 жылы, тек Ә білмә мбет қ айтыс болғ аннан кейін ғ ана тақ қ а отырады. Абылай ө з заманының кө реген де ақ ылды саясаткері, жаужү рек батыры, ө ткір ойлы, дарынды дипломаты болғ ан. Ол сонымен қ атар мұ сылмандық білім алғ ан, сауатты да айбынды билеуші болғ ан. 1730 жылы Абылай хан кө рші елдермен келісімдерге қ атысып, қ азақ тардың барлық ә скери жорық тарын басқ арады.

1740–1750 жылдары Абылай жоң ғ арлармен бейбіт келісімге келіп, жоң ғ арлар қ азақ тарғ а Сырдария маң ындағ ы қ алаларды қ айтарып береді. 60-жылдары ол Ресей жә не Қ ытаймен дипломатиялық байланыстар орнатады. Осылайша Абылай қ азақ тың жерін кө ршілерінен қ орғ ап қ алу саясатын ұ станды. Абылай ханның кө реген жә не шебер дипломатиялық саясатының нә тижесінде XVIII ғ асырдағ ы кө шпелі этностардың ішінде қ азақ тар алдың ғ ы орынғ а шық ты.

Абылай хан Қ азақ станда жә не одан тысқ ары жерде дарынды қ олбасшы, зерделі саясаткер ретінде танылды. Ол қ азақ хандығ ын қ уатты мемлекетке айналдыруды мақ сат етті.

1754–1755 жылдары Қ ытай Жоң ғ арияны жаулап алып, Қ азақ станның шекарасына жақ ындайды. Қ азақ тар Абылайдың бастауымен жең ілген жоң ғ арларғ а кө мек кө рсетеді. Олар қ алмақ тардың соң ғ ы ханы Ә мірсананы Қ ытайғ а бермей, қ айта Қ ытай ә скерлеріне қ арсы соғ ысады (1756 ж. ). Қ азақ билеушілері Жоң ғ ар мемлекетін сақ тап қ алуды кө здеді, ө йткені ол Қ азақ стан мен қ ытай арасында ө ткел ел (буфер) ретінде еді. XVIII ғ асырдың екінші жартысында Абылайдың ішкі саясаты орталық билікті нығ айтуғ а бағ ытталды. Абылай елді ұ лыс жү йесімен басқ аруды енгізді.

Орталық билікті кү шейтуде Абылай ханның жасағ ан екінші бір шарасы ө з дә уіріндегі беделді, талантты жеке тұ лғ аларғ а сү йену болды. Абылай ханды XVIII ғ асырдағ ы ұ лы жыраулар Бұ қ ар жырау, Ү мбетей, Тә тіқ ара, батырлардан Қ абанбай, Бө генбай, Малайсары, атақ ты билер Ұ лы жү здегі Тө ле би жә не Орта жү здегі Қ азыбек би мен Кіші жү здегі Ә йтеке билер ү немі қ олдап отырды.

Абылай ханның кө регендікпен жү ргізген ішкі жә не сыртқ ы саясаты барысында Қ азақ хандығ ы қ уатты, біртұ тас мемлекетке айналды.

1781 жылы Абылай хан Тү ркістанда қ айтыс болып, Қ ожа Ахмет Йассауи кесенесінде жерленеді.

⇐ Предыдущая 30 31 32 33 34 35 363738 39 Следующая ⇒