XVI-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығының мәдениеті

Қ азақ халқ ының тіршілік-тұ рмысында қ олө нер кә сібі ү лкен маң ызды орын алды. Ө йткені мал шаруашылығ ы немесе егіншіліктің дамуы қ олө нер кә сіпшілігімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығ ы ү шін ер-тұ рман, ат ә бзелдері, малды ұ стайтын, байлайтын жабдық тар, егіншілік ү шін жер жыртатын жә не тырмалайтын, астық ты жинайтын жә не ө ң дейтін қ ұ ралдар т. б. қ олө нершілердің ең бегімен дайындалды. Бұ л кездегі қ азақ тың қ олө нер кә сіпшілігі қ арабайыр шаруашылық еді. Ү йде істелетін кә сіп бұ йымдардың кө пшілігі тауарғ а айналмайтын, ө ндірушінің ө з отбасын ғ ана қ анағ аттандыруғ а пайдаланылатын. Халық ө нері, ә сіресе, киіз ү йдің жабдық тарын, жиһ аздарын жасауда ерекше ө рістеді.

Бұ л кезде оң тү стік Қ азақ стан қ алаларының, Орта Азиямен, Шығ ыс Тү ркістанмен, Орыс мемлекетімен сауда-саттық байланысы жанданды. Осының арқ асында кө шіп-қ онушы жә не отырық шы халық топтарының экономикалық, мә дени-ә леуметтік қ арым-қ атынасы кең ейе тү сті. XVI-XVIII ғ асырларда «Ұ лы жібек жолы» бойында орналасқ ан Сығ анақ, Сауран, Отырар, Тү ркістан, Сайрам, Жент т. б. қ алалардың тездеп ө ркендеуі, қ азақ халқ ының біртұ тас ел болуына, жеке хандық қ ұ рып нығ аюына ү лкен ә серін тигізді. Тү ркістан, Отырар, Тараз, Сайрам жә не тағ ы басқ а қ алалардан табылғ ан кү міс тең гелер мен мыс ақ шалар Қ азақ хандығ ы тұ сында сауда-саттық ө ркендеп, ақ ша айналымы дамығ андығ ын кө рсетеді.

Сығ анақ пен Сауранның, Ясы мен Отырардың архитектуралық комплекстері, Жә нібек пен Қ асымның Сарайшық тағ ы, Қ азанғ аптың Ұ лытау жеріндегі кесенелері, Маң ғ ыстаудағ ы, Сырдария алқ аптарындағ ы жә не Қ аратау қ ойнауларындағ ы мазарлар ө зіндік сә улет-сипатымен, архитектуралық формаларының жинақ ылық ә рі айқ ыншылығ ымен ерекшеленді.

Ұ лан байтақ кең далада мал бағ ып, кү ндерін табиғ ат қ ұ шағ ында мал ө рісінде, тү ндерін жұ лдызды аспан астындағ ы мал кү зетінде ө ткізген қ алың қ азақ, ә лемдегі табиғ ат қ ұ былыстарын ү немі бақ ылап отырғ ан. Осы бақ ылаудың нә тижесінде халық тың кө пжылдық тә жірибелері қ орытылып, жұ лдызды аспан туралы астрономиялық тү сініктер мен білімдер жинақ талғ ан. Жә не оның негізінде байырғ ы қ азақ кү нтізбесі қ алыптасты. Қ азақ халқ ы аспан ә лемін бақ ылау арқ ылы «қ ұ с жолы», «қ ұ йрық ты жұ лдыз», «ақ па жұ лдыз» жә не «кемпірқ осақ » жайында ұ ғ ымын кең ейтті.

XVI-XVII ғ асырларда қ азақ тар арасында ислам діні кең інен тарады. Оны таратуда Сығ анақ, Тү ркістан, Хорезм, Бұ хара, Самарқ анд сияқ ты қ алалар айрық ша рө л атқ арды. Ислам діні кө шпелі халық арасында терең тамыр жайғ ан жоқ. Оғ ан себеп қ ақ тығ ыстар, соғ ыстар жә не тү рлі саяси қ арама-қ айшылық тар еді. Сондық тан халық тың ә сіресе кө шпелі бө лігі ислам дінін кө пке дейін қ абылдамай, тә ң ірге, кү нге, аспанғ а, жерге, суғ а табынуғ а негізделген нанымды ұ стады. Қ азақ тар ө мірінде отты қ асиеттеу ү лкен рө л атқ арды.

XVI-XVIII ғ асырларда қ азақ халқ ының арасында тақ ырыбы мен жанры жағ ынан алуан тү рлі ауыз ә дебиеті кең ө ріс алды. Қ азақ халқ ының поэзиясында жыраулардың орны ерекше бағ аланды. Жыр толғ ауларында қ анатты сө здер, ғ ибратты нақ ылдар кең орын алды. Сол кездегі қ азақ поэзиясының аса ірі тұ лғ алары – Шалкиіз (XV ғ. ), Доспамбет (XVI ғ. ), Жиембет (XVII), т. б. жыраулар.

Қ азақ тың батырлар жыры эпосқ а тә н аң ыз сияқ танғ анымен, олардың бә рі дерлік тарихи оқ иғ аларғ а қ ұ рылғ ан. Мә селен, Қ обыланды, Алпамыс, Ер Тарғ ын, Ер Сайын, Қ амбар дастандары тарих шындығ ымен қ абысып жатқ ан шығ армалар. Қ азақ тың ә леуметтік-тұ рмыстық дастандары да («Қ озы Кө рпеш-Баян сұ лу», «Қ ыз Жібек» т. б. ) феодалдық -рулық қ оғ амның ө мірін ү лкен шеберлікпен кө рсетеді.

Бұ л кезде Қ азақ хандығ ының мемлекеттік қ ұ рылысы мен халық ө мірінің ерекше жағ дайларын ө зіндік ө згешелігімен қ амтитын қ оғ амдық уклад «билер сө зі», «билер айтысы», «билер дауы», «тө релік айту», «шешендік сө здер» деп аталатын кө ркемдік мә дениеттің бірегей тү рін туғ ызды. Ә дебиеттің бұ л тү рін шығ арушылар негізінен XVI-XVIII ғ асырларда қ азақ қ оғ амында сот ісін жү ргізумен ғ ана айналысқ ан жоқ. Билер хан кең есінің мү шелері болып, мемлекеттік істерге белсене араласты. Сонымен бірге атақ ты билер тайпалар мен рулардың басшылары болып, ел басқ арды, жиындарда солардың атынан сө з сө йлеп, айтыс-тартыстар кезінде олардың мү дделерін қ орғ ады.

Қ азақ тың атақ ты билері поэтикалық таланты зор жә не суырып салма айту мен шешендік сө з арқ ылы ө зара айтыстың тамаша шеберлері болғ ан. XVI-XVIIIғ асырларда би-шешендер арасында мемлекеттік жә не қ оғ амдық қ ызметінің маң ыздылығ ы, шешендік ө нерінің кү шімен поэтикалық шеберлігі жағ ынан Тө ле би Ә лібекұ лы (1663–1756), Қ азыбек Келдібекұ лы (1665–1765), жә не Ә йтеке Байбекұ лы (1682–1766) ерекше орын алды. Олар тек Қ азақ станда ғ ана емес, сонымен қ атар Ресейде, Хиуада, Жоң ғ ария мен Қ ытай империясында танымал болғ ан.

Бұ л кезде қ азақ тіліндегі жазба ә дебиеттері діни жә не аң ыздық мазмұ ндағ ы кітаптар тү рінде таралды, сондай-ақ тарихи шығ армалар мен рулар тарихы (шежіре) жасалды. Олардың ішінен Захир-ад-дин Бабырдың «Бабырнамасын», Камалад-дин Бинайдың «Шайбани-намесін», Мұ хаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашидиін», Қ ожамқ ұ л бек Бахидің «Тарих-и-Қ ыпшағ ын», Қ адырғ али «Жами-ат-таварихын» жә не басқ а да шығ армаларды арнайы бө ліп кө рсетуге болады.

Бұ л кезде Қ азақ хандығ ы кө ршілес мемлекеттермен, Орта жә не Таяу Шығ ыс елдерімен ү здіксіз араласып отырды. Мұ ның ө зі араб-мұ сылман мә дениеті мен ғ ылымының таралуына ә серін тигізді. Қ азақ жерінде мектептер мен медреселер ашылып, оларда оқ у араб-парсы жә не тү рік тілдерінде жү ргізілді. Қ азақ тар жазуда араб ә ліп-биін тұ тынды. Мектептер мен медреселерде ғ ылымның ә р тү рлі салалары " дін ілімі, математика, логика, философия) бойынша білім беріліп, Шығ ыстың ұ лы ақ ындарының классикалық туындыларымен таныстырылды. Мұ ның бә рі қ азақ халқ ының жалпы дамуына, бү кіл қ оғ амның рухани ө мірі мен мә дениетіне игі ық пал жасады.

Сонымен, XVI-XVIII ғ асырларда Қ азақ қ оғ амында шаруашылық тың жә не мә дениеттің дамуында елеулі ілгерілеушілік орын алды. Оның басты себебі, қ азақ халқ ының біртұ тас мемлекетке бірігуімен байланысты еді.

⇐ Предыдущая 30 31 32 33 343536 37 38 39 Следующая ⇒