Қарлұқ қағанаты (756–940 жж.)

Қ арлұ қ тар туралы алғ ашқ ы мә лімет V ғ асырдан бастап белгілі болады. Бұ л кезде қ арлұ қ тар Моң ғ ол Алтай тауы мен Балқ аш кө лінің шығ ыс жағ алауы арасын қ оныс етіп, кө шіп жү рген. VI-VII ғ асырларда қ арлұ қ тар Тү рік, Батыс тү рік жә не Шығ ыс тү рік қ ағ анаттарының қ ұ рамына кіреді. Олар ірі-ірі ү ш тайпалық – бұ лақ, шігіл (себек) жә не ташли одағ ына бірікті. Қ арлұ қ тайпалар одағ ының билеушісі елтебер деп аталды.

742 жылы Моң ғ олия даласындағ ы Шығ ыс Тү рік қ ағ анатын ү ш тайпаның – қ арлұ қ тардың, ұ йғ ырлар мен басымалдардың біріккен одағ ы кү йретіп жең еді. Қ ағ анат билігі аз уақ ыт басымалдардың қ олына кө шіп, олардың кө семі қ ағ ан болады. Қ арлұ қ тар басшысы мен ұ йғ ырлардың жетекшісі жабғ ы атағ ын алады. Алайда, бұ лардың арасында талас-тартыс басталып, 744 жылы басымалдарды ұ йғ ырлар мен қ арлұ қ тардың біріккен кү ші тас талқ ан етеді. Сө йтіп, Орталық Азияда жаң а мемлекет Ұ йғ ыр қ ағ анаты (744–840 жж. ) қ ұ рылады. Ұ йғ ыр тайпаларының басшысы жоғ арғ ы қ ағ ан болады да, қ арлұ қ тар кө семі жабғ ы атағ ын алады. Бірақ қ арлұ қ тардың дербестікке ұ мтылуы, олардың Ұ йғ ыр қ ағ анатынан бө лініп шығ уына жеткізеді. 746 жылы қ арлұ қ тайпалары Жетісу жеріне қ оныс аударады. Сыртқ ы жаулардың шабуылынан жә не ө зара қ ырқ ысқ ан кү рестерден ә лсіреген тү ргеш қ ағ андары қ арлұ қ тарғ а қ арсылық кө рсете алмады. 766 жылы тү ргеш қ ағ анының екі ордасы – Тараз бен Суяб жә не бү кіл Жетісу жері қ арлұ қ тар жабғ уының қ олына кө шті.

Қ арлұ қ тайпалары VIII-X ғ асырларда Қ азақ станның Жоң ғ ар Алатауынан бастап, Сырдарияның орта бойына дейінгі кең байтақ жерлердің бә рінде қ оныстанды. Олар Балқ аш пен Ыстық кө лдің арасын, Іле, Шу, Талас аң ғ арларын, Тянь-Шаньннің баурайларын мекендеді. Қ арлұ қ тардың бір тобы 766–775 жылдары Қ ашғ арды басып алды, ал VIII ғ асырдың аяғ ында олардың екінші бір бө лігі Ферғ анағ а ө зінің ү стемдігін жү ргізді. IX ғ асырдың бас кезінде қ арлұ қ тайпалары Оң тү стік Қ азақ стандағ ы Отырар (Фараб) қ аласы маң ына барып қ оныстанды. Бұ л кезде Қ арлұ қ конфедерациясына тү ркі тілдес кө шпелі жә не жартылай кө шпелі ә р тү рлі тайпалар: жікілдер, бұ лақ тар, халаждар, тү ргештер, азкишлер, тухсилер, шарухтар, аргулар, барсхандар кірген. Қ арлұ қ жабғ уы IX ғ асырдың басында арабтарғ а қ арсы Ферғ ана жә не Жетісу қ арлұ қ тарының кү рестерін қ олдап отырды. 810 жылы арабтар қ арлұ қ тарғ а қ арсы шабуыл жасап, Қ ұ лан (қ азіргі Луговой стансасы) қ аласына жетеді. 812 жылы арабтар Отырарғ а жорық қ а шығ ып, қ арлұ қ тарды жең еді. Олардың жабғ ысы Қ имақ еліне қ ашып кетуге мә жбү р болады. Осыдан кейін Оң тү стік Қ азақ стан жерінің Қ арлұ қ қ ағ анатына кіретін бір бө лігінде араб билігі орнайды.

791 жылы ұ йғ ырлар Бесбалық тү бінде қ арлұ қ тар мен тибеттіктердің біріккен ә скерлерін талқ андайды. 812 жылы олар қ арлұ қ тарды жең еді. 840 жылы Енесей қ ырғ ыздары Ұ йғ ыр қ ағ анатын талқ андап оның халқ ын Турфан аймағ ы мен Ганьчжоу ауданына еріксіз кө шіреді. 893 жылы Самани билеушісі Исмаил-ибн-Ахмет Таразғ а жорық жасайды. Қ арлұ қ қ ағ аны Оғ ұ лшақ Қ адырхан қ орғ анғ анымен ақ ырында қ ала қ ұ лап, халқ ы ислам дінін қ абылдайды.

Қ арлұ қ феодалдық қ оғ амы байлар мен кедейлерге бө лінді, одан басқ а қ ауымның ешбір қ ұ қ ы жоқ тобы – қ ұ лдар-тын. Кө шпелі тайпалардың билеуші ақ сү йек топтарының қ олында жайылымдар мен қ ұ нарлы жер ғ ана емес қ алалар да болатын. Тарихи деректер бойынша қ арлұ қ тар елінде 25 қ ала мен қ ыстақ болғ ан. Олар: Тараз, Қ ұ лан, Мерке, Атлақ, Тұ зын, Балиг, Барысхан, Сыйкө л, Талғ ар, Тонг, Пенчуль т. б. Қ алаларда қ олө нер мен зергерлік кең інен дамыды. X ғ асырдың басында Қ арлұ қ қ ағ анатының жағ дайы нашарлай тү сті. Оғ ан Орта Азиядағ ы саманилер ә улеті мен арабтардың шабуылы кү шейді. Ішкі қ ырқ ыс, ө кіметті басып алу, қ оныс-ө рісті иемдену жолындағ ы талас-тартыс оның береке-қ ұ тын қ ашырды. Міне осындай қ иын жағ дайда қ ауіп-қ атер Қ арлұ қ қ ағ анатына Қ ашғ ар жағ ынан келді. 940 жылы олар Баласағ ұ нды басып алды да, Қ арлұ қ мемлекеті қ ұ лады.

⇐ Предыдущая 4 5 6 7 8910 11 12 13 Следующая ⇒