Түргеш қағанаты (704–756 жж.)

Тү рік тектес тү ргеш тайпалары VI-ғ асырда Тянь-Шань таулы аймақ тарын мекендеген, ал VII-ғ асырда Жетісудың орталық аймақ тарын қ оныс еткен. Тү ргеш тайпалары жө ніндегі алғ ашқ ы мә ліметтер Кү лтегін ескерткішінде жә не Қ ытай жазба деректерінде кездеседі. Ал тү ргештердің жеке қ ағ андық болып қ ұ рылуы туралы дерек " Тоныкө к” жазуында айтылғ ан. Тү ргеш қ ағ анаты халқ ының этникалық қ ұ рамы негізінен сары жә не қ ара тү ргеш тайпаларынан тұ рғ ан. Шу бойындағ ы тү ргештер сары, ал Талас аймағ ындағ ы тү ргештер қ ара тү ргештер деп аталғ ан.

Тү ргеш қ ағ анаты 704–756 жылдар аралығ ында ө мір сү рді. Бұ л кезде Жетісу аймағ ында араб басқ ыншыларына қ арсы кү рес жү ріп жатқ ан болатын. Жетісуда Тү ргеш қ ағ анаты билеушілерінің негізін қ алаушы Ү шелік-қ ағ ан. Оның билік жү ргізген кезі – 699–706 жылдар. Ол Жетісудан Батыс тү рік билеушісі Бө рішадты қ уып, Ташкенттен Турфанғ а жә не Бесбалық қ а дейін ө зінің ө кіметін орнатты. Оның басты саяси орталығ ы – Шу ө зені бойындағ ы Суяб қ аласы. Екінші орталығ ы – Іле ө зені бойындағ ы Кү нгү т қ аласы. Ү шелік елді 20 ұ лысқ а бө ліп, олардың ә рқ айсысында 7 мың нан ә скер ұ стады.

Тү ргеш қ ағ анатында Ү шелік ө лгеннен кейін билік оның баласы Сақ ал-қ ағ анғ а кө шті. Оның ел билеген кезі 706–711 жылдар. Қ ағ ан билігі ү шін сары жә не қ ара тү ргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды. Батыста тү ргештер соғ дылармен бірігіп арабтарғ а қ арсы кү рес жү ргізді. 711 жылы Шығ ыс тү рік қ ағ аны Қ апағ ан Жоң ғ ария жерінде тү ргештерге соқ қ ы беріп, Сырдариядан ө тті. 712–713 жылдары арабтарғ а қ арсы тү ріктер, соғ дылар Шаш (Ташкент) қ аласы тұ рғ ындары жә не ферғ аналық тар бірігіп кү ш кө рсетті. Мә уеренахрдағ ы араб иелігіне тө ніп отырғ ан қ ауіпті тү сінген Кү теиб Шаш қ аласын ө ртеді, 714 жылы ол Испиджабқ а шабуыл ұ йымдастырды.

Екі тайпаның арасындағ ы тартыста қ ара тү ргештер жең іске жетеді, олар қ олдағ ан Сұ лу тархан қ ағ ан болады. Тү ргеш қ ағ анаты Сұ лу қ ағ анның (715–738 жж. ) тұ сында қ айта кү шейе бастады. Бұ л кезде ө кімет қ ара тү ргеш тайпаларының қ олына кө шіп, мемлекет орталығ ы Талас (Тараз) қ аласына ауысты. Айлалы саясаткер жә не кү шті ә скери қ олбасшы Сұ лу екі майданда: батыста арабтарғ а қ арсы, шығ ыста Батыс тү рік қ ағ андары мирасқ орларын қ олдағ ан Тан империясымен кү рес жү ргізді. 723 жылы тү ргештер Ферғ ан қ арлұ қ тарымен жә не Шаш тұ рғ ындарымен бірігіп, арабтарғ а кү йрете соқ қ ы берді. Арабтар 732 жылы ө з ә скерлерін біріктіріп, тү ргештерді қ ирата жең іп, Бұ хара қ аласын басып алды. 737 жылы Сұ лу арабтарғ а қ арсы жорық ұ йымдастырып, Тохарстанғ а дейін жетті, бірақ кейін жең іліп қ алды. Қ айтып келе жатқ анда, оны ө зінің ә скери басшысы Бағ а-тархан ө лтірді. Сұ лу қ ағ ан қ аза болғ аннан кейін билік ү шін " сары” жә не " қ ара” тү ргештердің арасында ұ зақ қ а созылғ ан кү рес жү рді. Тү ргеш мемлекеті ө з ішіндегі кү рестің нә тижесінде едә уір ә лсіреді, мұ ны Тан (Қ ытай) империясы ұ тымды пайдаланды. 751 жылы Тараздың қ асындағ ы Атлах қ аласы жанында Зияд-ибн-Салых бастағ ан араб ә скерлері мен Гао-Сяньчжи басқ арғ ан Қ ытай ә скерлерінің арасында 5 кү нге созылғ ан қ ырғ ын соғ ыс жү рді. Қ ытайлық тарғ а қ арсы оның тылындағ ы қ арлұ қ тар кө терілді. Нә тижесінде Қ ытай ә скерлері жең іліске ұ шырады. Ә бден ә лсіреген Тү ргеш мемлекеті 756 жылы қ ұ лады.

Тү ргеш қ ағ андығ ы бар-жоғ ы жарты ғ асырдай ө мір сү рді. Оның кө п жылдары сыртқ ы жаулармен соғ ыста ө тсе, ішкі жағ дайында да тыныштық болмады. Тайпалар екі жақ қ а бө лініп, бір-бірімен талас-тартысқ а тү сті. Мұ ндай ұ зақ уақ ытқ а созылғ ан саяси кү рес қ ағ анаттың экономикалық жә не мә дени жағ ынан ө сіп ө ркендеуіне кері ә серін тигізді.

⇐ Предыдущая 3 4 5 6 789 10 11 12 Следующая ⇒