Сарматтар

Ғ ұ ндар

Саяси тарихы. Ғ ұ ндар бір кезде Азия мен Шығ ыс Еуропаны мекендеген ең ежелгі халық тардың бірі болды. Ә ртү рлі тарихи деректерде ғ ұ ндардың рулық жә не тайпалық бірлестіктері ә рқ илы аталды. Тарихта ғ ұ ндар қ ұ рғ ан ірілі –ұ сақ ты мемлекеттер белгілі. Осығ ан орай олардың ішінде ғ ұ ндардың ең ү лкен, ең танымал екі империясы зор тарихи із қ алдырды.

Бұ лардың біріншісі – қ ытайлық тар Томан шаньюй (б. з. б. 209 жылы қ айтыс болғ ан) деп атағ ан Тұ ман (Тумань, Теоман жабғ у) мемлекеті. Ол ө мір сү рген кезең де ғ ұ ндар мемлекеті ә жептә уір ә лсіреді, бірақ оның мұ рагері Қ ұ діретті Мө де (Мете) мемлекетті айтарлық тай нығ айтты, ел шекарасын империя дең гейіне дейін кең ейтіп, сапалық ө згерістерді жү зеге асырды. Ол ғ ұ ндардың ү лкен мемлекетін б. з. б. 209 – 176 жылдар аралығ ында биледі. Бұ л «Ғ ұ ндардың шығ ыс империясы» еді.

Екінші империя — Еділ (Еділ патша) мемлекеті. Оның заманында ғ ұ ндар Дунайдан бастап Сырдарияғ а дейін шығ ыс Еуропаны мекендеген аумақ пен халық тарды иеленді. Бұ л мемлекет «Ғ ұ ндардың батыс империясы» деп аталды.

Тү ркі халық тарының арғ ы тегі саналатын ғ ұ н тайпалары бастапқ ы кезде Солтү стік Қ ытайда, Монғ олияда, Байкал ө ң ірінде қ оныстанғ ан. Ежелгі Қ ытай жылнамаларында ғ ұ ндар «гуй фаң », «гун руң », «хун ю», «шиан ю», «шиұ ң ну» секілді атаулармен берілген.

Б. з. басында Қ азақ стан аумағ ын мекен еткен тайпалардың ең жауынгер халқ ы ғ ұ ндар болды. Ғ ұ ндардың жауынгер билеушілерінің бірі Атилланың есімі ерекше. Оның Еуропа халық тарына басқ ыншылық жорығ ы бізге белгілі. Тіпті ә лемнің сұ лу шаһ арларының бірі Венецияның салынуына Атилла бастағ ан ғ ұ ндардың шапқ ыншылық соғ ысы себеп болғ ан. Сонымен бірге ғ ұ ндар Еуразияда б. з. б. болғ ан «халық тардың ұ лы қ оныс аударуымен» тығ ыз байланысты. Қ азақ стан жеріне б. з. I ғ. басында қ оныстанды. Ғ ұ ндар бірлестігінің негізін салушы Мө де болды. Ол деректер бойынша б. з. б. 230 – 174 жылдары ө мір сү рген. Б. з. б. III ғ. Ғ ұ ндардың билеушісі Мө де ү йсіндерге жә не Қ ытай аумағ ының біраз бө лігіне билік жү ргізеді. I ғ. яғ ни 55 жылы ғ ұ ндар екіге бө лінеді:

1. Оң тү стік ғ ұ н мемлекеті қ ытайлардың қ ол астына кіреді.

2. Солтү стік ғ ұ н мемлекеті қ азіргі солтү стік-батыс Моң ғ олия жерін мекен еткен. Билеушілері Чжи-чжи шаньюй болады. Чжи-чжи бастағ ан ғ ұ ндар Ыстық кө л маң ында қ ытай ә скерлерінен жең іліп, қ олғ а тү седі (1518). Ғ ұ ндар б. з. 93 жылдан бастап екінші рет Мажарстан жеріне (Венгрия) қ оныс тебеді.

Шаруашылығ ы. Мал шаруашылығ ы жақ сы дамыды. Егін шаруашылығ ы да маң ызды рө л атқ арды. Негізінен, дә нді дақ ылдардың ішінде тарыны кө п ө сірген. Сонымен қ атар ғ ұ ндар аң аулаумен айналысқ ан. Кө шпелі шаруашылық пен айналысқ ан ғ ұ ндардың негізгі баспанасы киіз ү й болды.

Ғ ұ ндарда қ олө нер мен бейнелеу ө нері жоғ ары дең гейде болғ ан. Зергерлік ө нердегі полихромды стилін дү ниеге ә келген.

Соғ ыс ісінде дамуы шарық тап, ә скердің негізі атты жауынгерлерден қ ұ рылды. Олардың қ аруы садақ жә не дө ң гелек немесе сопақ ша кескіндегі қ алқ андары болды.

Мә дениеті. Ғ ұ ндар сақ тайпаларының мә дениетін жалғ астырушы, одан ә рі дамытушысы болды. Ғ ұ н қ оғ амында сауда қ атынасының, темірден жасалғ ан бұ йымдардың, тері ө ң деудің кең ө ріс алуы, қ олө нердің пайда болуы ө ркениеттің қ озғ аушы кү ші еді. Ғ ұ ндарда жоғ ары дамығ ан материалдық мә дениет пен ә скери істе қ амал бұ зудың техникасы мә лім болды. Жойқ ын соғ ыстардың кезінде ғ ұ н жауынгерлері ысқ ырғ ыш жебелерді қ олданды. Олар жауларының ү стіне қ ардай борап ү рейін алатын.

Б. з. б. I мың жылдық та ғ ұ ндарда кө шпелі мал шаруашылығ ы ү стемдік етті. Ғ ұ ндардың тастағ ы суреттерінде бұ қ а, бұ ғ ы, ақ қ удың бейнелері салынғ ан. Олардың ойынша бұ қ а кү ш пен биліктің, бұ ғ ы бақ ыт пен жақ сылық тың, ал ақ қ у ү й ошағ ының сақ таушы символдары. Ғ ұ ндардың бейнелеу ө нері сақ тардың кө ркемдік (аң дық стиль) дә стү рімен байланысты келеді.

Ғ ұ ндардың қ оғ амдық қ ұ рылысы. Мемлекет билеушісінің титулы – шаньюй. Шаньюйге тү менбасы, жү збасы, онбасылар бағ ынышты болды. Ғ ұ ндар 24 рудан қ ұ рылды. Ә р руды ақ сақ алдар басқ арды. Ақ сақ алдар мемлекет ісін талқ ылау ү шін бір жылда 3 рет қ ұ рылтай ө ткізіп отырды.

Сарматтар

Сарматтар туралы деректер ө те аз. Бұ л тайпаның аты б. з. б. III ғ. бастап тарихқ а кірген. Сармат тайпалар одағ ы Батыс Қ азақ стан ө ң ірінде ө мір сү рген. Б. з. б. III — б. з. -дың IV ғ асыры аралығ ында Тобыл мен Дунай аралығ ын мекендеген тайпалар. Олар алғ ашында б. з. б. VIII ғ асырда «савроматтар» деп аталғ ан. Б. з. б. II ғ асырдан бастап Оң тү стік Оралды, Еділ бойын, Қ азақ станның батыс аумағ ын қ оныстанғ ан. Б. з-дың IVғ. ғ ұ ндардан жең іліп батысқ а қ арай қ оныс аударғ ан. Жауынгер сармат тайпалары дах (дай) – массагет, исседондармен туыстас болып келген. Сарматтар тілі иран тілінен тү рік тіліне ауысқ ан. Сарматтардың қ ұ рамында роксоландар, алаң дар, аорстар, сирактар т. б. тайпалар болғ ан.

Мә дениеті. Сарматтар мә дениеті 3 кезең ді қ амтиды.

1. ерте сарматтар мә дениеті (прохор)

2. орта сарматтар мә дениеті (суслов)

3. кейінгі сарматтар мә дениеті.

Сарматтар қ ыш ыдыстар, сақ ина, білезік сияқ ты ә шекей заттар жасағ ан. Б. з. II-IV ғ ғ. Сарматтардың аса ірі археологиялық ескерткіші – жерлеу орындары (Батыс Қ азақ стан облысының Шың ғ ырлау ауданында) табылғ ан. Олар кейінгі сарматтар мә дениетіне жатады. Қ абірге қ асында тү рлі ә шекей заттары бар ә йел жерленген.

III-V ғ ғ. зергерлік ө нерге тү сті металдардың ішінен алтынды кө п қ олданғ ан. Осы кезде Қ азақ стан жерін мекендеген тайпалардың арасында зергерлік ө нерде «полихромдық стиль» кең тарады. Қ азақ станда б. з. VII – V ғ ғ. бұ л стильдің екі тү рі дамыды: безендіру, зерлеу ә дістері. Сондық тан да «полихромдық стиль» б. з. 1-мың жылдық тың басында туды деген болжам бар.

Сақ тардың қ оғ амдық қ ұ рылысы

Сақ тайпалар одағ ына массагеттер, дайлар, иссодондар, аримаспылар, каспилер, аргипейлер т. б. ондағ ан тайпалар кіреді. Олар ежелгі грек авторларының ең бектерінде аталады. Массагеттер-Сырдарияның тө менгі бойы мен Арал тең ізінің оң тү стік жә не солтү стік-шығ ыс ө ң ірінде, дайлар-Сырдарияның тө менгі жағ ын, Арал тең ізінің жағ алауын, исседондар-Іле мен Шу ө зендерінің бойын, оның шығ ыс жағ ындағ ы Тарбағ атай тауына дейінгі алқ апты алып жатты. Патшалардың белгісі –жебелі садақ болды. Сақ ә йелдері қ оғ амдық ө мірдің барлық салаларында, тіпті соғ ыс кезінде де ерлермен бірдей қ атысып, ерлік кө рсетіп отырғ ан. Кейбір деректерге сү йенсек, сақ қ ыздары жауын жең бей тұ рмысқ а шық пайтын болғ ан. Жә не ә скери ө нерді ерлермен тең дә режеде мең герген. Осындай ү лгі тұ туғ а лайық ты сақ патшайымы Тұ мар мен Зарина тарихта ерлігі жә не ақ ылдылығ ымен қ алды. Сақ тар кө шпелі тұ рмыс кешті. Олардың наным – сенімдерінде отқ а, кү нге, ә руақ тарғ а табыну кең тарағ ан. Сыйынатын басты қ ұ дайы «Кү н». Кү ннің символы ретінде жылқ ы малы таң дап алынады. «Кү нді» қ ұ рмет тұ тып, оғ ан арнап ең жү йрік жануар-жылқ ыны қ ұ рбандық қ а шалады. Отқ а табыну-сақ тану қ ызметін атқ арғ ан болуы мү мкін. «От» жергілікті халық тың тү сінігі бойынша «тазалаушы кү ш иесі» ретінде қ абылданғ ан. От сеніміне қ атысты ә дет-ғ ұ рыптар қ азіргі қ азақ тардың тұ рмыс-тіршілігінде кө птеп сақ талғ ан.

Шаруашылығ ы. Кө шпелі мал шаруашылығ ымен, отырық шы ө мір сү ріп егіншілікпен айналысты. Сармат тайпалары Еуразияның саяси–экономикалық жә не мә дени ө мірінде елеулі рө л атқ арғ ан одақ тар мен мемлекеттер қ ұ рамына кірді.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒