Үйсіндер

Шығ у тегі мен орналасуы. Б. з. б. I ғ. аяғ ында Қ азақ стан далаларында сақ тайпаларын ығ ыстырғ ан жаң а тайпалық одақ тар пайда болды. Бұ лар – ү йсіндер, қ аң лылар, сарматтар, аландар.

Жетісудағ ы сақ жерлерін б. з. б. II ғ. Орталық Азиядан келген ү йсін тайпалары мекендеді. Бұ л тайпаның шық қ ан тегі ә лі тү гелдей анық талғ ан жоқ.

Ү йсіндердің негізгі орналасқ ан жері Іле даласы. Батыс шекарасы Шу мен Талас ө зендері арқ ылы ө тіп, қ аң лылар жерімен астасып жатқ ан. Шығ ыста ү йсіндер ғ ұ ндармен шекаралас болып, оң тү стікте Ферғ анағ а дейін созылғ ан.

Ү йсіндер астанасы – Қ ызыл аң ғ ар қ аласы. Ү йсіндер мемлекеті 3 бө лікке: шығ ыс, батыс, орталық бө ліктерге бө лінді. Мемлекет басшысының лауазымы жазба деректерде гуньмо деп аталғ ан. Олар жайылым, сауда жолы ү шін қ аң лы, ғ ұ ндармен ұ зақ соғ ысты. Қ ытаймен кең дипломатиялық жә не туыстық қ атынаста болды.

Шаруашылығ ы. Ү йсіндер мемлекеті жартылай кө шпелі ел болғ ан. Мал бағ ып, жер ө ң деуді кә сіп еткен. Мал шаруашылығ ы ү йсіндер ө мірінде маң ызды рө л атқ арды. Қ ыстау мен жазғ ы жайылымның ара қ ашық тығ ы – 30–100 шақ ырым аралығ ында болды. Сондық тан да ү йсіндер қ ыстау мен жайлауда, сонымен қ атар тау бө ктеріндегі жайылымдарында ұ зақ уақ ыт отыра алатын. Ол жерде тұ рақ ты баспана салды, егін, бақ ша екті. Бірте-бірте жиі болып тұ ратын жұ т малдың жұ қ палы ауруы, ү здіксіз соғ ыс салдарынан малдан айырылғ ан халық тың бір бө лігі тұ рақ ты отырық шылық қ а кө шуге мә жбү р болды.

Сол кездің ө зінде-ақ кү нделікті тұ рмыста жер ө ң дейтін тас тырма, қ олдан жасалғ ан қ ол орақ пайдаланылғ ан. Тастан жасалғ ан қ ол диірменнің табылуы – сол замандарда ө мір сү рген тұ рғ ындардың дә нді дақ ылдармен қ оректенгендігінің бір дә лелі.

Ү йсін мемлекетінде малғ а жеке меншік болды. Ру, тайпалардың жайылымдары иеліктерге бө лініп, қ азына-байлық тайпа кө семдерінің қ олына жинақ талды.

Билік мұ рагерлік жолмен ә кеден балағ а мирасқ орлық салты бойынша ауысып отырады. Оғ ан жоғ арыда аталғ ан ру, тайпа кө семдері бағ ынғ ан.

Ү йсін мемлекетінде басқ арудың ондық жү йесі қ олданылғ ан. Ел билеуші ө зіне қ арасты ел-жұ ртын балаларына бө ліп беріп, ә рқ айсына он мың адамнан жасақ, кө шіп жү ретін жә не қ оныста отыратын жерлерін еншілеген. Мал ө сірумен қ атар, ү й кә сіпшілігі де кең ө рістеп, жедел ө ркендеген. Ә сіресе, қ ыштан ыдыс-аяқ, қ ұ мыра жасау ісі қ анат жайды, ө ң деу кә сібі жолғ а қ ойылды. Темір мен қ олдан ең бек қ ұ ралдары, қ ару-жарақ тар сә ндік бұ йымдар соғ ылды. Тоқ ыма кә сібі, тері илеу, тас қ ашау, сү йек ө ң деу ісмерлігі дамып алғ а басты.

Ү йсіндердің ө нері мен діні. Археологиялық қ азбалар нә тижесінде табылғ ан ә йелдің тә жі тә різді ә шекейлі бас киімі Қ арғ алы диадемасы – ү йсіндердің ө нері мен діни нанымынан мә лімет беретін қ ұ нды ескерткіш. Ол 2300 м биіктіктегі тау шатқ алынан табылғ ан.

Мә дениеті. Ү йсіндер мен қ аң лылардың материалдық мә дениеті толық зерттелді. Жетісу мен Сырдария қ алаларындағ ы тұ рақ тарды қ азу нә тижесі ерте кө шпелілердің мә дениеті, керамиканың негізгі типтері, ең бек қ ұ ралдары мен қ ару-жарақ тары жайлы мағ лұ мат алуғ а мү мкіндік береді. Ерте кө шпелілердің негізгі тұ рақ тары киіз ү й болып табылады, басқ а бір тү рі — ү лкен кү ймелі арба. Оғ ан тү йе мен ө гіздерді жеккен.

Ү йсіндер қ орғ андары негізінен ү йінді оба тү рінде болғ ан. Ер адамдарды қ ылыш, жебе, садағ ымен бірге жерлесе, ә йелдердің бейіттеріне ә шекей бұ йымдар – сырғ а, жү зік, моншақ, т. б қ ойылғ ан.

Ү йсіндер мекендеген аймақ та қ олө нердің дамығ андығ ы байқ алады. Ү йсіндердің бейнелеу ө нері сақ тардың кө ркемдік дә стү рімен (аң стилі) байланысты. Ү йсіндерде қ ұ мыра жасау кә сібі барынша дамыды. Ү йсін ыдыстарының негізгі тү рлері — тегенелер мен кеселер, тостағ андар, тү рлі қ ұ мыралар мен қ азандар. Ежелгі ү йсіндер темір, мыс, қ оладан ең бек қ ұ ралдары, қ ару-жарақ тар, сә ндік бұ йымдар жасағ ан. Тоқ ыма, жіп иіру, тері илеу, асыл тастар, бағ алы тастар мен бағ алы металл, сү йек ө ң деу ісі де дамығ ан.

Ү йсіндер туралы тарихи деректер. Ү йсіндер туралы кең мә лімет Қ ытай деректерінде кө п кездеседі. Себебі ү йсіндер Қ ытаймен кең байланыста болғ ан. Ү йсіндер туралы кө п деректі Қ ытай тарихшысы Сыма Цян жазды. Оның жинағ ында ү йсіндер туралы былай делінген: «Халық тың саны 630 мың, ү й саны 120 мың, жауынгерлерінің саны 180 мың …

… Ү йсіндерде жылқ ы кө п. Бай адамдардың 4000–5000 жылқ ысы болады. »

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒