Тарихи хроника. Сақ тайпаларының қоныстануы

Тарихи хроника

Сақ тар

Археологиялық мә ліметтер бойынша сақ тайпалары Қ азақ стан аумағ ын б. з. б. VII-IV ғ ғ. мекендеген. Сақ тайпалары ә р тү рлі аталғ ан. Сақ тарды ежелгі грек авторлары «Азиялық скифтер», парсы ескерткіштерінде «Қ ұ діретті еркектер», Иран жазбаларында «Жү йрік атты турлар» деп атағ ан. Сақ тарда негізінен ә скери қ оғ ам болды. Сақ тардың этномә дени ареалына кө птеген тайпалар кіреді. Олардың нақ ты санын белгілеу мү мкін емес, грек деректерінде – даилар, массагеттер, исседондар, т. б., парсы деректерінде – сақ -хаомоварга, сақ -тиграхауда, сақ -парадарайа деп аталады.

Сақ тайпаларының қ оныстануы

№	Сақ топтарының аты	Мекендері
	Тең іздің арғ ы жағ ындағ ы сақ тар (парадарайа)	Қ ара тең іздің солтү стігі, Арал тең ізінің маң ында, Сырдария мен Ә мударияның тө менгі ағ ысында
	Шошақ бө рік киетін сақ тар (тиграхауда)	Сырдарияның орта ағ ысы, Тянь- Шаньда, Жетісуда
	Хаома сусынын дайындайтын сақ тар (хаумаварга)	Мургаб аң ғ арында ө мір сү рді

Сақ тардың антропологиялық типі еуропеоидты болды. Сонымен қ атар моң ғ олоидтық элементтердің етек жаюы кү шейді. Батыс Қ азақ стандағ ы савромат-сарматтар сақ тарғ а туыстас келді.

Сақ тардың қ оғ амдық қ ұ рылысы. Алғ ашқ ы қ ауымдық қ атынастар ыдырап, ә скери демократия қ ұ рылысының пайда бола бастағ ан кезең і.

Бү кіл тайпа мү шелері сайлағ ан тайпа кө семі – бас қ олбасшы болды. Олар тайпаны да басқ арып отырды. Ә р кө сем ө з тайпасының қ арумен, азық -тү лікпен қ амтамасыз етілуін қ адағ алады, тайпа атынан келіссө з жү ргізіп немесе келісімге келіп отырды. Тайпа одақ тарының кө семдері ру мен тайпа арасында жайылым жә не кө шуге қ ажетті жер бө лу ісімен айналысып, осы жерлерді пайдалану ережесін анық тады. Сонымен қ атар олар жер дауын шешіп, рулар мен тайпалар арасында қ ақ тығ ыс туып кетпеуін қ адағ алады. Сақ ә йелдері қ оғ амдық ө мірге белсене қ атысты жә не еркектермен бірге соғ ысты. Тіптен олардың кейбіреулері тайпа кө семдері болып та сайланды

Ә скери демократия таптық қ оғ амғ а ө ту кезең і болды. Демек, сақ тар мемлекет қ ұ ру ісінің табалдырығ ында тұ рды. Бұ л қ ұ былыс отырық шы халық тарғ а қ арағ анда, кө шпелілерде кешірек пайда болды.

Сайланып қ ойылғ ан кө семдердің қ олына азаматтық жә не ә скери билік шоғ ырланды, ә скери жасақ тар қ ұ рылды. Сақ бірлестігін хан басқ арды. Ә рбір тайпа бірлестігің ө з ханы болды. Хан мұ рагерлік жолмен сайланды. Егер хан ө лсе, оның орнына ұ лы, ал кә мелетке толмағ ан немесе мү лде болмағ ан жағ дайда ханның ең сенімді ә йелдерінің бірі ел басқ арды.

Хан елбасы, ел мен жердің иесі, бас қ олбасшы саналғ ан. Ханның жанында ірі-ірі тайпа басшылары жә не ә йгілі батыр-қ олбасшылардан тұ ратын хан кең есі жұ мыс атқ арғ ан.

Маң ызы бар мә селелер халық жиналысында талқ ыланып, оғ ан ә йелдер де қ атысты. Малғ а жеке меншік пайда болды. Соғ ыс негізінен тайпа кө семдері ү шін пайдалы еді. Осылай мү лік тең сіздігі шық ты. Тұ тқ ындар қ ұ лғ а айналдырылып, ү й шаруашылығ ында жұ мыс істеді. Бұ л кезең дегі қ ұ лдардың кө бі ер адамдар болды.

Сақ қ оғ амында ө мір сү рген адамдардың ү ш тобы ерекшеленді: жауынгерлер, абыздар жә не басқ а қ ауым адамдары (малшылар мен егіншілер). Ә рбір қ оғ амдық топтың дә стү рлі ө з тү сі болды. Жауынгерлердікі – қ ызыл, абыздардікі – ақ, ө згелердікі – сары жә не кө к.

Шаруашылығ ы. Сақ тар, негізінен, мал шаруашылығ ымен айналысты. Мал шаруашылығ ының 3 тү рі болды:

1. кө шпелі мал шаруашылығ ы Батыс жә не Орталық Қ азақ станда ө ріс алды.

2. қ ыстық жә не жаздық қ оныстарды қ ажет ететін жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ы — Алтай, Тянь-Шань тауларында, Жетісу, Шығ ыс Қ азақ станда кө п тарады.

3. отырық шы мал шаруашылығ ы (жартылай егіншілікпен айналысқ ан). Шаруашылық тың мұ ндай тү рі Оң тү стік Қ азақ стандағ ы Сырдария, Келес, Шу ө зендерінің аң ғ арында дамыды. Сақ тар жылқ ы, қ ой, тү йені ө те кө п ө сірді, ал ірі қ ара (сиыр) саны аз болды.

Сырдария ө зенінің аң ғ арында егін шаруашылығ ымен айналысты. Бидай, тары, қ арабидай ө сірді. Егінді канал арқ ылы суарды.

Сақ заманында доң ғ алақ ты кө лік тү рлері дамығ ан. Мұ ндай арбаларғ а ө гіз, ат жә не тү йелер жегілген. Соғ ыс жә не аң шылық қ а арналғ ан кү ймелер, негізінен, екі доң ғ алақ ты болғ ан. Сақ тайпалары қ осалқ ы кә сіп ретінде аң шылық пен жә не балық аулаумен айналысқ ан.

Сақ тардың ө нері мен саудасы. Сақ тарда кейіннен қ олө нер мен сауда дами бастады. Шеберлер ер-тұ рман, ә шекей, найза, семсер, қ анжар т. б. жасағ ан.

Қ олө нер жақ сы дамыды. Мыс, алтын, кү міс, қ орғ асын т. б. металдарды кө п пайдаланғ ан. Сонымен қ атар теріден, ағ аштан, қ ыштан ыдыстар жасағ ан.

Сақ тайпалары Сібір, Еуропа, Алтай жә не Шығ ыс елдерімен байланыс жасады. Сауда Жібек жолы жә не б. з. б. 1 мың жылдық тағ ы «Дала жолы» арқ ылы дамыды.

Сақ жауынгерлері. Патшалар жауынгерлер тобынан шық ты.

Сақ жауынгерлерінің ерлігі туралы кө птеген деректі ә ң гімелер бар.

Сақ тар б. з. б. 519–518 жылдары парсылармен соғ ысып, I Дарийдің ә скеріне қ арсы ерлікпен шайқ асады. Сақ тар парсылармен бірге Грекия, Египет жеріндегі соғ ысқ а қ атысады.

Сақ тың ә йел патшасы Томирис парсы патшасы Кирдің ә скерін жең ген. Томирис адам қ аны толтырылғ ан меске Кирдің басын салып тұ рып: «Аң сағ аның қ ан болса, ал енді іш! » — деп айтады.

Б. з. б. IV ғ. Александр Македонскийдің Орта Азия жеріне жорығ ы басталды. Ол б. з. б. 330–327 жылдары Сырдарияның сол жағ ындағ ы ө ң ірлерді тү гелге жуық басып алып, Шеткі Александрия қ аласына салады.

Александр Македонский шығ ысты жаулап алады, бірақ Сырдарияның оң жағ ындағ ы сақ тардан жең іледі.

Мә дениеті. Б. з. б. VII ғ. Батыс Сібір, Қ азақ стан, Еділ бойы жә не Еуропаның оң тү стігіндегі далалы аймақ тар ө нерінде аң дық стиль пайда болды. Оның басты тақ ырыбы аң дар мен аң ыздардағ ы қ ұ быжық тарды суреттеу еді. Мұ ндай бейнелермен қ ола қ азандар, ә р тү рлі қ ұ рбандық заттары, қ ару-жарақ тар, ат ә бзелдері мен киімдер ә шекейленді.

«Аң дық стиль» ө нері оң тү стік дә стү рінің ық палымен қ алыптасты. Онымен сақ тар Алдың ғ ы Азия мен Иранғ а жасағ ан жорық тарында танысты. Осы жерлерден сақ тарғ а «ө мір ағ ашы» дейтін арыстан бейнесі тарады.

Еуразия кө шпелілері дамудың ұ зақ жолынан ө тті. Олардың бай фольклоры болды. Мифология – ә лем, оның қ ұ рылымы туралы кү рделі тү сінік болып табылады.

Сақ тар табиғ ат кү штері – кү нге, желге, кү ннің кү ркіреуіне, найзағ айғ а табынды. Бұ ларды қ ұ дайдың ісі деп санады. Сақ тардың тү сінігі бойынша, қ ұ дай ә р тү рлі жануарлар бейнесінде ө мір сү рді.

«Аң дық стиль» ө нерінің негізі – ежелгі аң ыздарда сақ талғ ан, адамның ә р тү рлі жануарлардан шық қ андығ ы туралы тү сініктермен байланысты. Адам ө з тегін табиғ атпен байланыстырып, ө здерін сонын бө лшегі деп есептеді. Ә рбір ру тайпаның шық қ ан тегі: бұ ғ ы, қ асқ ыр, арқ ар, жолбарыс, дала бү ркіті т. б. аң дар болып есептеліп, сондық тан аң бейнелері бар заттар қ асиетті тұ мар немесе бойтұ мар саналды.

Қ ару-жарақ тағ ы аң бейнесі шайқ ас кезінде жауынгерге рух беріп, оқ дарытпайды, жең іске бастайды деп сенді.

Кө ркемдік шығ армашылық тың бұ л тү рі дамудың шегіне жетіп, III-II ғ ғ. шынайылық негізін жоғ алтып, ою-ө рнектік кескінге айналды.

Сақ тардың ә лемнің қ ұ рылымы туралы да айқ ын тү сінігі болды. Олар ү ш ә лем: жер асы ә лемі (тө менгі), орта – жер ә лемі, жоғ ары – кө к немесе аспан ә лемі бар деп есептеді.

Сақ тардың археологиялық ескерткіштері. Шырық қ абат – апасиактардың («су жағ асын мекендеген сақ тар») астанасы. Бұ л қ ала қ азіргі Қ ызылқ ұ м шө лінде, жерді алып жатқ ан тө беде орналасқ ан. Қ аланың орнынан кө птеген дуал, мұ нара қ ұ рылыстар табылғ ан.

Сақ тардың археологиялық ескерткіштерінің бірі – Бабыш молда қ аласы.

Алматы облысындағ ы Есік қ орғ аны – б. з. б. VIII-IIIғ ғ. сақ моласы. Бұ л молада ә рі жауынгер, ә рі малшы, ә рі абыз адам жерленген. Ол алтын адам деп аталғ ан. Онымен бірге қ ару-жарақ, басқ а да шаруашылық қ ұ ралдар кө мілген.

Ежелгі грек тарихшысы Геродот сақ тар жайлы кө п тарихи деректер қ алдырғ ан.

12 3 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒