ÆРТЫККАГ ХАЙ 4 страница

Æппæты дардмæуынагдæрæй та йæхи равдыста, Къоста фидæны поэт кæй у æмæ цы кады аккаг у, уымæн аргъгæнæг сомбоны фæлтæртæ кæй уыдзысты, уый кæй загъта, уымæй.

Чиныг мыхуыры рацыд 1909 азы Ростовы, фæлæ Гиго йæ хæс æххæстгондыл нæма банымадта. Фæндыди ма йæ дыууæ хъуыддаджы бакæнын. Фыццаг — чиныг адæммæ фæхæццæ кæнын. Дыккаг — цы ’хца дзы æрæмбырд уа, уымæй поэтæн цыртдзæвæн саразын. Чиныджы аргъ уыди 1 сом æмæ 75 капеччы. Уыимæ-иу чиныг кæмæн æрвыста — æрвитгæ та йæ кодта «ахуыргонд æмæ бонджын ирæттæн» — уыдонмæ фыста, чиныджы аргъ сом йеддæмæ кæй нæу, 75 капеччы та Къостайæн цыртдзæвæныл хардзгонд кæй æрцæудзысты. Нæ фæцыд уый «ахуыргонд æмæ бонджын» ирæттæн сæ фылдæры зæрдæмæ æмæ Къостайы чиныгфæстæмæ йæ рауадзæгмæ æрбарвыстой.

Абон дзæгъæлы дис кæнæм, адæм «Рæстдзинад», ирон журналтæ цæуылнæ фыссынц, нæ фысджыты чингуытæ цæуылнæ ’лхæнынц, ууыл. Чысыл раздæр куы загътон, стырзæрдæ стæм, зæгъгæ. Нæхион цæсты нæ ахады. Халон, дам, йæхи надта æмæ дойныйæ марди. Мах дæр хъæздыгдзинæдты сæрæй кæсæм æмæ нæ мæгуыры гæвз-гæвз цæуы. Фыдæлтæй нын цы хъæздыг бынтæ баззад, уыдон тъымы-тъымайы фаг дæр сты, мах та сæ нæхи фагыл дæр нæ нымайæм. Ирон адæмæн цы кадджытæ æмæ таурæгътæ, æмбисæндтæ æмæ уыцы-уыцитæ, аргъæуттæ æмæ зарджытæ, хъарджытæ æмæ арфæтæ баззад, æппынфæстаг махмæ цы «Нарты кадджытæ» ис, æрмæст уыдон бакæсыны тыххæй дæр ирон æвзаг зонын æмбæлы. Æмæ йæ зонæм? Нæ зонæм. Йæ базоныныл архайæм? Нæ архайæм. Иуæй-иутæ ма суанг сæ адæмыхатт дæр аивтой, цæмæй сæ сывæллæттæ скъолаты ирон æвзаг ма ахуыр кæной, уый тыххæй.

Цымæ Хетæгкаты Леуан дæр ахæм ныййарджыты хуызæн куы хъуыды кодтаид, уæд адæм æмæ Хуыцауы раз тæригъæдджын нæ уыдаид? Къоста иронау куы нæ фыстаид, уæд цымæ нæ истори къахырæй нæ баззадаид? Афтæмæй та Леуанæн дæр æмæ Къостайæн дæр фылдæр æфсон уыд, цæмæй ирон æвзаг ма зыдтаиккой. Иуæй, фыд афицер уыд, æмæ йæ фылдæр рæстæг, уырыссаг æвзагыл чи дзырдта, уыдонимæ æрвыста, иннæмæй та йæ фырт Ирыстонæй раджы фæиппæрд — йæхæдæг дæр куы фыста: «ысхъомыл дæн уырысимæ...» — æмæ йæ, куыд ахъуыдыгæнæн ис, афтæмæй мадæлон æвзаджы сæр уыйас нæ хъуыди. Фæлæ мах амондæн хъуыддæгтæ бынтон æндæрхуызон рауадысты. Леуаны хуызæн Къоста дæр тугдадзинтæй баст уыд йæ уарзон зæххимæ, йæ иубæстон дзыллæимæ, æмæ йæ мадæлон æвзагыл нæ сыстырзæрдæ. Стырзæрдæ нæ, фæлæ йæ ахæм бæрзондмæ систа, æппæт дуне дæр æм кæцæй зыны, æппæт дунемæ дæр кæцæй зыны. Къоста æнæхъæнæй дæр уыди зæрдæ, адæмы рисмæ кæсын йæ бон кæмæн нæ уыд, дзыллæйы сагъæстæй йæхи къултыл чи хоста, адæмы цин йæхи цинæй фылдæр æхсызгондзинад кæмæн хаста, ахæм зæрдæ. Къоста уыди ахæм бæстæ, сæрибардзинад паддзахиуæг кæм кодта, æнæрастдзинадæн сдзурыны бар кæм нæ уыди, мæгуыры зындзинадмæ кæсын кæм нæ фæрæзтой.

Æппæт уыдæттæ Гигойæ раздæр ничи банкъардта, уымæй размæ ахæм ныхæстæ никæй дзыхæй ссыди. Гиго йæхæдæг дæр адæмы сæрыл тохгæнæг уыд æмæ хорз æмбæрста, Къоста йæ дзыллæйæн цы уыд æмæ цы уыдзæн, уый æмæ йæ кад, йæ намыс æмæ йе сфæлдыстад бахъахъхъæныны хæс йæхимæ уымæн райста.

Цымæ Гиго куы нæ уыдаид, уæд Къостайы бынтæ махмæ, ныртæккæ сæ куыдæй зонæм, афтæмæй æрхæццæ уыдаиккой? Иунæг æмдзæвгæ дзы куы фесæфтаид, уæддæр æй стыр æнамонддзинад куы рахуыдтаиккам. Фесæфæн та дзы иу нæ, фæлæ бирæ уацмыстæн дæр уыдис. Афоныл мыхуыргонд куы нæ ’рцыдаиккой, уæд куыд уыдаид æмæ цы уыдаид, уый тынг зын зæгъæн у...

Цалдæр азы размæ Хетæгкаты Къостайы гуырæн бон уыдтæн Лабæйы. Иннæ хæттыты хуызæн та уæд дæр стыр кад скодтой сæ номдзыд æмхъæуккагæн. Нæ зæрдæхæлар фысым Баскаты Анатолий æхсызгонæй дзырдта, Гигойæн Лабæйы дæр, стæй æнæхъæн Стьараполы крайы дæр куыд стыр аргъ кæнынц, уый тыххæй. Йæ ном Лабæйы раттой, директорæй кæм куыста, уыцы скъолайæн. Хъæуы уынгтæй иу у Гигойы номыл. Ахæм уынг ис Черкесскы дæр. «А дыууæ боны йын скъолайы кæрты байгом кæндзыстæм цыртдзæвæн», — дзырдта мын Анатолий.

Мæн, кæй зæгъын æй хъæуы, бафæндыд цыртдзæвæн фенын, фæлæ мын Анатолий загъта, йæ байгомы размæ, дам æй никæмæ æвдисæм. Æз уæддæр мæхи фæнд атардтон, æмæ Анатолий йе ’мхъæуккæгтæй кæмæдæрты фæдзырдта, уайтагъд кæцæйдæр асин æрбахастой, цыртдзæвæны æмбæрзæны баст райхæлдтой, æмæ Гигойы сурæт хуры тынтæм сæрттывта...

Цымæ Цæгат Ирыстоны та Гигойы ном кæд æмæ цæмæй æрымысдзысты?..

Хъайтыхъты Георы тыххæй мæ хъуыдытæ раздæр загътон, фæлæ ма мæм цыдæр дзуринæгтæ ис æмæ уыдон дæр ракæнон.

Дыууæ къуырийы дæр ыл нæма цæуы, афтæ, поэт, бирæ азты цы хæдзары фæцарди, уый къулыл байгом кодтой зæрдылдарæн фæйнæг, æмæ мын æхсызгон уыд. Æгайтма йын йæ ном æрымысыдысты, кад ын скодтой. Зæрдиаг арфæ ракæнын æмбæлы горæты хицæуттæн, Хъайтыхъты мыггагæн, уæлдайдæр та сæ чызг Тамарæйæн. Георы хуызæн лæгтæ Ирыстонæн æнусмæ мысыны аккаг сты, уымæн æмæ нæ адæмы кадыл тохгæнджытæ уыдысты, йæ ном ын дæрдтыл айхъуысын кодтой. Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ Георы хуызæн фысджытæ æндæр адæммæ куы уаид, уæд сын фылдæр аргъ кæниккой, сæ сæр дзы бæрзæндты хæссиккой...

Æрæджы Ходы Камалимæ уыдыстæм Налцыччы. Горæты уынгты хъусынгæнинæгтæй азмæлæн нæ уыди. Адæмы хуыдтой Кæсæг-Балхъары адæмон поэт Алим Кешоковы бæрæгбонмæ. Хъуамæ йын, йæ ном цы проспекг хæссы, уым сæвæрой стыр цыртдзæвæн. Уым фыццаг дур æвæрыны бæрæгбонмæ æрцыдысты Цæгат Кавказы облæст, крайтæ æмæ республикæты минæвæрттæ. Уазджытæ дзы уыди Фæскавказæй, Мæскуыйæ. Уымæй размæ Налцыччы цыртдзæвæнтæ æвæрд æрцыди къорд æндæр фыссæгæн. Махмæ дæр ис, ахæм кады аккаг фысджытæ æмæ сын хъуамæ сæ нæмттæ сæнусон кæнæм. Куы зæгъын, хорз хъуыддаг сарæзтой нæ горæты хицæутгæ. Геор у уымæй ноджы фылдæр кады аккаг дæр.

Хъайтыхъы-фырт æцæг адæмон поэт уыд. Ирыстоны йæ чи нæ зыдта, ахæмтæ бирæ разына, уый æнхъæл нæ дæн, уымæн æмæ семæ арæх æмбæлд. Геор цы литературон изæрты архайдта, уыдон-иу уæлдай æнæферохгæнгæдæр уыдысты. Иуæй, йе ’мдзæвгæтæ хорз касти, иннæмæй — дзурынмæ арæхсти, æртыккагæй та — цыргъзонд уыди. Ныхасы тыххæй йæ, уырыссаджы загъдау, йæ дзыпмæ ’вналын никуы бахъуыд.

Литературон изæрты-иу арæх афтæ дзырдта:

— Æз кæд райгуырдтæн, уый цæмæй уæ зæрдыл тынгдæр бадарат, уый тыххæй уын æрхæсдзынæн ахæм дæнцæгтæ: Ломоносов райгуырд 1711 азы, Белинский — 1811 азы, æз та — 1911 азы.

Адæмыл-иу худæг бахæцыд. Геор та-иу дарддæр йæ ныхас кодта:

— Хъороты Ягор чи уыди, уый зонут?

Кæй зæгъын æй хъæуы, ничи-иу æй зыдта.

— Уый уыди инæлар Ермоловы хæринаггæнæг. Пушкин куыд загъта, уый дæр нæ хъуыды кæнут?

Дзуапдæттæг та-иу ын куы нæ фæци, уæд ноджы дарддæр дзырдта:

— Смирись, Кавказ, идет Ермолов!

Гъе, æмæ уыцы инæлары хæринаггæнæг уыди ирон лæппу Хъороты Ягор. Æмæ цас фæцарди, уый зонут? 153 азы. Уый Пушкины федта дыууæ хатты, Лермонтовы — фондз хатты, мæн та — æртæфондзыссæдз хатты.

Залы бадджыты худын æмæ-иу къухæмдзæгъдæн кæрон нал уыд.

Ягор Пушкин æмæ Лермонтовыл фембæлд æви нæ, уый æз нæ зонын. Нæ зонын, Георыл фембæлд, уый дæр, фæлæ æз фембæлдтæн, Ягоры чи зыдта, ахæм адæймагыл — Дзантиаты Шамилыл. Уый мын радзырдта: «Хъороты Ягор райгуырди æмæ схъомыл Хуссар Ирыстоны Ерманы хъæуы. Тынг рæсугъд ран æрæнцад уыцы хъæу. Хъоротæй уæлдай ма дзы цардысты Хæмыцатæ, Фæрниатæ, Цоциатæ. Æз дæн Хæмыцаты хæрæфырт. Ягор дæр уыди Хæмыцаты сиахс. Йæ ус хуынди Тамарó. Гыццылæй-иу мæ мадимæ Ерманы арæх уыдтæн. Ягоры дæр афтæмæй базыдтон. Иуахæмы та Хъоротæм уазæгуаты уыдыстæм, æмæ мын Ягор афтæ зæгъы: „Цом-ма, Шамил, æз дын мæ куыстытæ фенын кæнон“. Æмæ мæ йемæ сæ мусмæ схуыдта. Йæ иу къуымы уыдис хос конд. Ягор хос ракалдта æмæ дзы разынд дыууæ цырты. «Адон мæхæдæг скодтон, — загъта мын Ягор. — Мæхицæн æмæ мæ бинойнагæн. Бирæ тухи сыл уыди, фæлæ мæ куыстыл фæсмон нæ кæнын. Куы амæлон, уæд мын цавæр цырт сæвæрдзысты — Хуыцау йæ зонæг. Ныр та йæ зонын».

Куы амард, уæд йæхицæн дæр æмæ йæ бинойнагæн дæр сæвæрдтой, йæхи къухæй кæй сарæзта, уыцы цыртытæ. Хорз лæг уыди Ягор, кад ын кодтой хъæубæстæ. Фондзыссæдз азæй йыл фылдæр цыд, уæддæр йæ хос кæрдын нæ уагъта. Ермоловæн æцæгæй уыди хæринаггæнæг. Уæлдай дæсныдæр уыди физонæг кæнынмæ. Ягор йемæ куынæуал куыста, уæд æм кадджын уазджытæ ’рбацыди, æмæ, дам, Хъоройы-фырты æрымысыди, ныр Ягор ам куы уаид, уæд мæ буц уазджытæн уый хуызæн физонæг ничи скæнид, зæгъгæ. Йæ чызджы лæппу Гæлуаты Микъа мын афтæ радзырдта: «1955 азы журнал „Вокруг света“-йы уацхæссæг Хуссар Ирыстонмæ æрбацыд æмæ фарста, ацы комбæсты æппæты хистæр чи у, зæгъгæ. Æз сын Хъороты Ягормæ бацамыдтон. Цæуы йыл, зæгъын, 153 азы. Афтæ йæ ныффыстой журналы дæр, фæлæ йыл 125 азы йеддæмæ нæ цыди».

Геор-иу арæх ныхас кодта партион конференцитæ æмæ активты. Иу ахæм æмбырды та трибунæмæ рацыд æмæ дзырдта, фысджытæн фæллойгæнджытимæ цы фембæлдтытæ уыди, уыдоны тыххæй: «Хæрз æрæджы та нын ахæм фембæлд уыди Хуымæллæджы. Бабæрæг кодтам Социалистон Фæллойы Хъæбатыр, зындгонд нартхорыкуыстгæнæг Æлбегаты Харитоны, йæ цæрæнбоны тыххæй дзы фæйнæ дæр банызтам».

Райдианæй байдианмæ хицауад арахъхъ уадзыны ныхмæ тох кæнынц æмæ та уыцы заман дæр фæзынд радон указ арахъхъы ныхмæ. Партийы обкомы фыццаг секретарь Георы ныхæстæ куы айхъуыста, уæд æм трибунæйæ дзуры:

— Æмæ указ та, Геор? Указ дæ рох фæци?

— Уый указы размæ уыди, — æвиппайды йын дзуапп авæрдта Геор.

Адæм, кæй зæгъын æй хъæуы, сæ бынæтты базмæлыдысты, æргом худын чи бауæндыди, ахæмтæ дæр дзы разынди. Обкомы секретары зæрдæмæ куыд хъуамæ фæцыдаид, ахæм уавæры кæй бахауд, уый, фæлæ йæхиуыл ныххæцыд. Æвæццæгæн, цыфæнды куы загътаид, уæддæр Георы цыргъзонддзинадыл нæ фæтых уыдаид æмæ йæ дзуапп фæстæдæрмæ аргъæвта. Æмбырды кæронбæттæны хатдзæгтæ кæнын фыццаг секретармæ хауд æмæ дзы Георæн дзуапп раттын дæр нæ ферох:

— Арахъхъы тыххæй дзургæйæ, æрфгуытæ æлхынцъæй дарын хъæуы, Хъайтыхъы-фырт та ныхас хъазыны ’рдæм аздæхта.

Фæлæ йæ уыцы ныхæстæ ницыуал сахадыдтой.

Георы хуыздæр миниуджытæй иу уыдис, æдзухдæр адæймаджы зæрдæ барухс кæнынмæ кæй тырныдта, йæ сагъæстæ фæсурыныл кæй архайдта. Уый тыххæй-иу цæугæ-цæуын дæр исты аймысыдаид æмæ дын де ’нкъарддзинад фæсырдтаид. Иу хатт мæ уыцы æцæгхуызæй куы афæрсид:

— Адæймаг иу цæстæй фылдæр уыны æви дыууæ?

— Кæй зæгъын æй хъæуы, дыууæ, — дзуапп ын раттон æз.

— Уæдæ ма ардæм кæс, — æмæ йæ армытъæпæнæй йæ иу цæст æрæхгæдта. — Кæсыс мæм?

— О.

— Æмæ дæ дыууæ цæстæй мæ цæстытæй цал уыныс?

— Иу.

— Уæдæ æз та мæ иу цæстæй дæ дыууæ цæсты уынын. Ныр та куыд зæгъдзынæ? Иу цæст фылдæр уыны æви дыууæ цæсты?

Мæхи састы бынатыл банымадтон, æндæр ма мын цы гæнæн уыд, сæйрагдæр та, уымæй размæ цæуылдæр тыхст уыдтæн æмæ мæ сагъæссаг хъуыдытæй фервæзтæн.

Ацы хабар та Мамсыраты Муратæй фехъуыстон. Кæмдæр Хъайтыхъты Геор æмæ мæхъхъæлон поэт Джамалдин Яндиевæн поэзиуарзджытимæ уыди фембæлд æмæ, ныхасы бар Хъайтыхъты Геормæ куы ’рхауд, уæд уазæджы сфæлдыстады тыххæй радзурыны фæстæ фембæлды уæвджыты бафарста:

— Джамалдины уацмысты æртæтомон уæ исчи бакасти?

Залы бадджытæй бирæтæ хъусæй лæууыдысты, чидæртæ та дзы къæмдзæстыгхуызæй басастысты, нæма йæ бакастыстæм, зæгъгæ.

— Цæуылнæ йæ бакастыстут, уый уын зæгъон? Нæма йæ ныффыста æмæ уымæн.

Джамалдинимæ æз дæр цалдæр хатты фембæлдтæн. Тынг хæларзæрдæ адæймаг уыд. Ирæтты бирæ уарзта. Куы-иу мæ федта, уæд мын-иу салам дæр нæма ратта, афтæмæй сæрыстырхуызæй загъта:

— Усы гусара украшают!

Гусары хуызæн æм цæмæй кастæн, уый нæ зонын, фæлæ-иу мын йæ ныхæстæ æхсызгон уыдысты. Ноджы æхсызгондæр та мын-иу уыдис йæ фенд, стæй, канд мæнæн нæ: алы ран дæр ыл адæм æмбæлдысты æхсызгонæй. Хъыгагæн, бирæ нæ фæцард. Афонæй раздæр куы нæ амардаид, уæд ма бирæ хорз уацмыстæ сфæлдисын бафтыдаид йæ къухы.

Ацы хабарæн та Хъодзаты Æхсаримæ уыдыстæм æвдисæн. Иу райсом раджы куысты размæ лæууыдыстæм Сабырдзинады проспекты. Георы дæр, æвæццæгæн, мах агъуысты цыдæр хъуыддаг уыди æмæ, фараст сахаты куы сси, уæд нæ куыстмæ фæцæйцыдыстæм. Уæд ма бынæй, мидæмæ бацæуæны, вахтерæн чысыл будкæгонд уыди, йæ тæрхæгыл-иу постхæссæг кусæндæтты газеттæ, журналтæ æмæ писмотæ æрæвæрдта, чи куыд цæуа, афтæ сæ исдзæни, зæгъгæ. Уыцы рæстæджы уым журналты редакцитимæ уыдысты сывæллæтты фонд æмæ арбитраж.

Геор цыди нæ разæй, æз — йæ хæдфæстæ, мæ фæстæ — Æхсар. Хъайтыхъы-фырт тæрхæджы цурмæ куы бахæццæ, уæд, «арбитраж», зæгъгæ, кæуыл фыст уыд, уыцы газеттæ æмæ журналтæ йæ дæларм акодта æмæ фæцæуы. Æз æй куы ауыдтон, уæд æм дзурын:

— Геор, уыдон арбитражы сты.

Уый æваст афтæ куы фæкæнид:

Арбитраж

Сабиты раз!

Мамсыраты Муратимæ тынг рагæй зонгæ стæм. «Рæстдзинад»-ы дæр нæма куыста, уæдæй нырмæ. Ууыл та фондз æмæ дыууиссæдз азæй фылдæр цæуы. Цæвиттон, æз уымæй чысыл раздæр æрбацыдтæн газетмæ. Хъуыды ма йæ кæнын, редакцийы бадтыстæм, æмæ иу сихорафон Мурат дæр фæзынд. Уымæй размæ дæр, æвæццæгæн, зонгæ уыдаиккам, æндæр мын йæ хабæрттæ афтæ бæстонæй нæ кодтаид. Цы дзырдта, уыдоны сæйрагдæр та уыди, Хъаныхъуаты Валодя йын куыстмæ райсынæй зæрдæ кæй бавæрдта, уый. Мæ зæрдæ мын цæмæй балхæдта: æргомныхас уыд.

Суанг ма махмæ æрбацæуыны размæ кæмдæр кæй анызта, уый дæр нæ басусæг кодта. Редактормæ цæуын æмæ, дам, мыл исты бæрæг у? Йæхæдæг куы ницы загътаид, уæд æм нозты ’рдыгæй зæрдæхсаинагæй ницы бафиппайдтаин, афтæмæй, дам, лæппутимæ фæйнæ авджы водкæ банызтам. Мæхинымæр ыл дис кодтон, кæй никæцырдыгæй йыл фæбæрæг, канд уый тыххæй нæ, фæлæ йæ цæсгомыл дæр кæй никæцырдыгæй фæзынд. Кæд ыл дæс æмæ ссæдз азы йеддæмæ нæма цыд, уæддæр йæ цæсгом бирæгъы зынæхсæнæй тынгдæр æнцъылдтæ уыд æмæ йын, чи зоны, уый йæ нозты фæстиуджытæ цыдæр хуызы æмбæхста. Фæстæдæр, хæстæгдæр куы базонгæ стæм, уæд æм фæкъæйныхдæр дæн æмæ, кæд мæнæй æхсæз азы хистæр у, уæддæр йемæ æмгарау ныхас кодтон æмæ йын-иу йæ цæсгомы æнцъылдтæ йæ цæстмæ арæх бадардтон. Канд бирæгъы зынæхсæнимæ-иу ын сæ нæ абарстон, фæлæ ма-иу ын афтæ дæр загътон: «Арс къалатийæ куы кæса, дæ цæсгом уый хуызæн у». Æмæ æцæгæйдæр, йæ цæсгомы æнцъылдтæй иутæ галиуæрдыгæй рахизæрдæм уыдысты, иннæтæ та — дæле уæлæмæ. Æмæ мæм уыдон цæмæдæр гæсгæ къалатийы телты хуызæн кастысты. Уыцы хъуыддаг ын-иу йæ зæрдыл куы ’рлæууын кодтон, уæд-иу мын дзуапп дæттынмæ фæрæвдз: «Мæ карæн куы суай, уæд ма дæ хъустæ дæр нынцъылдтæ уыдзысты».

Раздæр, нозтæн куыд фидар у, ууыл дис кодтон, фæстæдæр та, куыд лæмæгъ у, ууыл. Раст зæгъын хъæуы, ахæм уавæры йæ иу кæнæ, фылдæр-фылдæр, дыууæ хатты йеддæмæ никуы федтон, фæлæ уæвгæ кæй уыдис, уый бæлвырд хъуыды кæнын. Иу хатт мæ цуры нымадæй банызта сæдæ — сæдæ фæндзай граммы уырыссаг арахъхъ æмæ æйтт-зæгъгæ нозтджыны хуызæн уыди. «Тæрхъус» хонын дæр æй цыма уæд райдыдтон, афтæ мæм кæсы.

Куыд бамбæрстон, афтæмæй йæ ног ном йæ зæрдæмæ фæцыд, йæхицæн æй банымадта стыр хъæздыгдзинадыл, мæнæн дæр дзы фæхай кæныны зонд æм æрцыд æмæ мæнмæ дæр уыцы номæй дзурын райдыдта. Хæблиаты Сафары дæр уый бацардыдтаид, æндæр цы — æмæ мæм уый дæр Мураты дзыхæй дзурын райдыдта. Æппынфæстаг хъуыддæгтæ афтæ ныссуйтæ сты, æмæ тæрхъустæй номæвæрæгæй чи кæцы уыд, уый зын раиртасæн сси. Бæлвырддæр уыд æндæр хъуыддаг: мæнæн Мурат æмæ Сафары хуызы уыди дыууæ тæрхъус-æрдхорды, уыдонæн та мæн хуызы — иу. Æрмæст нæ ахастдзинæдты уыд иу хицæндзинад: уыдонæй-иу «Тæрхъус», зæгъгæ, кæмæ сдзырдтон, уый-иу æм, цыма, йе ’цæг ном фехъуыста, уый хуызæн цæстæй ракаст, æз та-иу ын, дæ номæй мæм цæмæн дзурыс, зæгъгæ, дзуапп раттон.

Мураты тыххæй дзургæйæ, Лермонтовы Печорин мæ зæрдыл арæх æрлæууы. Фыссæг æй куы хъæбатырæй æвдисы, куы лæмæгъæй: «Ведь, например, в дождик, в холод целый день на охоте; все иззябнут, устанут, а ему ничего. А другой раз сидит у себя в комнате, ветер пахнёт, уверяет, что простудился; ставнем стукнет, он вздрогнет и побледнеет, а при мне ходил на кабана один на один...»

О, æмæ мæм Мурат дæр цæмæйдæр Печорины хуызæн кæсы. Цæмæн, уый тыххæй уæлдæр иу æвдисæн æрхастон. Иннæ хабар та ахæм ракæнинаг дæн. «Рæстдзинад»-ы кусгæйæ кæрæдзийæн бирæ «фыдмитæ» кодтам. Кæддæр мæм мæ зонгæтæй чидæр редакцимæ æрбацыд. Тыджыты Юрийыл амбæлд æмæ йæ фæрсы, мæнæй уый кæм бады, зæгъгæ. Юрий йын, мæ кусæн уатмæ ацамонгæйæ, загъта: «Уæртæ уым йæ фындз къахы».

Уыцы дзуапп куыддæрæй Сафар æмæ Муратмæ байхъуыст æмæ йæ æндæрæрдæм сыздæхтой. «Фындзæн» рифмæ ссардтой æмæ, дам, кусыны бæсты уыцы рифмæ къахы. Цæмæй сæ ныхæсты æцæгдзинад хъуыддагæй равдисой, ууыл цас фæхъуыды кодтой, Хуыцау йæ зонæг, фæлæ æппынфæстаг сæ зæрды æрæфтыд уый хуызисты равдисын. Мурат хуыз исынмæ дæр кæмæйдæрты æвзæрдæр нæ арæхст æмæ иу бон йæ къамисæн аппарат йемæ рахаста. Иннæ хæттыты хуызæн та куысты размæ уынджы бæлæсты бын лæууыдыстæм. Фараст сахатæй дæр фæфалдæр, уæддæр Сафар æмæ Муратмæ мидæмæ цæуыны зонд нæма уыд. Ахæм рæстæг-иу редактор, йæ кусæн уатæн уынджы ’рдæм цы балкъон уыд, уым алæууыд æмæ-иу рахъæр кодта, мидæмæ цæуын афон у, зæгъгæ. Ме ’мбæлттæ никæдæм тагъд кæнынц, уый куы бамбæрстон, уæд ма иу хатт мæ сахатмæ æркастæн æмæ фæцæуæг дæн. Фæстæдæр куыд бамбæрстон, афтæмæй Сафар æмæ Мурат уымæ æнхъæлмæ кастыстысты. Трамвайы фæндагæй куы бахызтæн, уæд мæм Сафар дзуры: «Дæ хæлафыл цыдæр ныххæцыд». Æз фæстæмæ разылдтæн, мæ хæлаф мæ армытъæпæнæй цалдæр хатты æрцавтон, уыдоныл та худæг бахæцыд. Мурат йæ хуызисæн аппарат куыд амбæхста, уый ма ауыдтон, фæлæ ма йын цы мæ бон уыд. Дыккаг бон мæм къам равдыстой æмæ, ныхæстæ кæрæдзийы дзыхæй исгæйæ, дзырдтой, мидæгæй, дам, дæ фындз фæкъахыс, æдде та — фындзимæ рифмæгонд дзырд.

Уыцы бæллæхтæ иууылдæр Юрийы ныхæстæ расайдтой. Гъе æмæ уыцы Юрийæн Мурат йæхицæн дæр къаддæр бæллæхтæ нæ бавзарын кодта. Иуы кой дзы фæстæдæр ракæндзынæн, фæлæ уал ныр Мураты хабар кæронмæ фæуон. Уæвгæ та дзы Юрийæн йæхи кой кæнын дæр бахъæудзæн.

Цæвиттон, Мурат исты фыдбылыз — æцæг фыдбылызæй Хуыцау бахизæд — ома дыкъæдзыгты æвæрд фыдбылыз ракæнынмæ йæ былыцъæрттæ хордта. Æппæты тынгдæр цæмæ бæллыд æмæ, йæ къухы цы нæ бафтыд, уый — Юрийы фæтæрсын кæнын. Тыргъты, дам, куы фæцæйцæуа, уæд исты зæххыл ныццæв, стæй алырдыгæй гыбар-гыбур райхъуысын кæн æмæ кусæн уатæй исчи ныхъхъæр кæнæд, фæдис, нæ сыхæгтæ æрбабырстой, зæгъгæ. Уæд, дам, цымæ Юри куыд акæнид. Юри куыд акодтаид, уый базоныны фадат ын никуы фæци, фæлæ йæхæдæг уымæй бирæ хуымæтæгдæр уавæры куыд акодта, уымæн æвдисæн уыдтæн...

⇐ Предыдущая 97 98 99 100 101102103 104 105 106 Следующая ⇒