ФЫЦЦАГ ХАЙ 41 страница

Мах дæр ын нæхи бацамыдтам æмæ иу цæхх, иу кæрдзын хæрын райдыдтам.

Ахæм адæмтæ ис, æмæ семæ цасфæнды рæстæг зонгæ куы уай, уæддæр кæрæдзийы иугæнæг ныхасмæ никуы рахизынц, æмхуызон хъуыдытæ сæм никуы равзæры, иу æвзагыл никуы сдзурынц. Ис æндæрхуызон адæмтæ дæр: сæ ныхæстæ кæрæдзиуыл фæбадынц, иу цы зæгъынмæ фæхъавы, уый иннæ æнæ бирæ дзургæйæ дæр бамбары æмæ се ’хсæн равзæры хæлар ахастдзинæдтæ. Афтæ рауад мæ хъуыддаг Яков Козловскийимæ. Цыбыр рæстæгмæ иу æвзагæй дзурын райдыдтам, уымæн æмæ нæ иумæйаг зонгæтæн æмхуызон аргъ кодтам, царды вазыгджындæр цаутæм иухуызон цæстæй кастыстæм, дунейы цытæ цæуы, уый иу тæразæй барстам.

Уæгъд рæстæг нын-иу куы фæци, уæд-иу сыгъдæг уæлдæфмæ нæхи айстам, æмæ-иу нын алы хатт дæр уыди, цæуыл дзурæм, уый. Нæ дыууæйæн дæр маст уыд, адæмтæ æддæг-мидæг кæй ауадысты æмæ кæрæдзийы кæй нал æмбарынц, уый. Зын нын уыди Советон Цæдисы фехæлд. Уый мæ дыгайрæнхъон æмдзæвгæтæй иуы афтæ равдыстон:

Арфæтæ систой — уымæн у дуне æвдисæн —

Иугонд Штаттæ дихтæ Советон Цæдисæн.

Фæстæдæр уыцы æмдзæвгæйы дæлрæнхъон тæлмац æндæр уацмыстимæ Яковмæ арвыстон æмæ йæ уырыссаг æвзагмæ раивта. Мæ хъуыдытæ — стæй, æвæццæгæн, æмдзæвгæ дæр — йæ зæрдæмæ кæй фæцыдысты, уый бæрæг уыд, йæ тæлмацгонд æмдзæвгæты номхыгъдмæ кæй бахауд, уымæй дæр. Уый ма ноджыдæр иу хатт рабæрæг, фæстæдæр Мæскуыйы литераторты центрон Хæдзары нын Уæрæсейы Федерацийы фысджытимæ фембæлд куы уыди, уæд дæр. Уырдæм æрбацыди Цæгат Ирыстоны президент Галазты Æхсар. Хуынд уазджытимæ уыдысты Сергей Михалков, Валентин Сорокин, Яков Козловский... Иууылдæр зæрдиагæй дзырдтой Ирыстон æмæ йæ адæмы тыххæй.

Фысджыты хæлардзинадæн цы ахадындзинад ис, уымæй райдыдта йæ ныхас Яков Козловский æмæ йæ фæци æмдзæвгæтæй. Кæронбæттæны бакаст, уæлдæр цы дыууæрæнхъон æмдзæвгæ ’рхастон, уый уырыссаг æвзагмæ йæхи тæлмацæй, æрмæст мæ хъуыдытæ дыууæ рæнхъы бæсты загъта цыппар рæнхъæй:

Слышу с тоскою, рожденный на Тереке,

Как превозносят, не дунувши в ус,

Соединенные Штаты Америки

Разъединенный Советский Союз.

Куы зæгъын, Козловскийимæ тынг бахæлар стæм. Цыма рагæй зонгæ уыдыстæм, уыйау æм цавæрфæнды фарст раттын дæр мæ бон уыд. Арæх-иу нæм рауад Расул Гамзатовы кой. Æз æй, кæй зæгъын æй хъæуы, Козловскийы хуызæн хорз нæ зыдтон, фæлæ цалдæр хатты йемæ фембæлдтæн, уыдтæн Махачкалайы йæ хæдзары дæр...

Мин фарастсæдæ æхсай цыппæрæм азы Михаил Юрийы фырт Лермонтовы райгуырдыл сæххæст æнус æмæ æрдæг. Уыцы кадджын бæрæгбон Советон Цæдисы бирæ рæтты нысан кодтой, уæлдайдæр та Мæскуыйы, Пензæйы, Пятигорскы.

Цытджын поэты цард æмæ сфæлдыстад æнæфæхицæнгæ баст у Кавказимæ. Мæнæ куыд фыста нæ райгуырæн бæстæйы тыххæй: «Кавказы урссæр хæхтæ, зæрдæбынæй уын арфæ кæнын! Сымах мын барæвдыдтат мæ сабидуг, бæрзонд мæ систой уæ айнæг къæдзæхтæ, батыхтат мæ уæ æврæгъты, сахуыр мæ кодтат бæрзондмæ тырныныл. Уæдæй фæстæмæ бæллын уæ уындмæ, тырнын арвы цъæхмæ».

Поэты юбилей кадджынæй сбæрæг кæныныл зæрдиагæй бацархайдтой Кавказы цæрæг адæмтæ иууылдæр. Фæсте нæ баззадысты дагестайнæгтæ дæр. Фæскомцæдисы Дагестаны обком æмæ республикæйы фысджыты Цæдис бауынаффæ кодтой Цæгат Кавказы Лермонтовы кары поэтты Махачкаламæ æрбахонын. Цæгат Ирыстонæй уырдæм ацыдыстæм æртæйæ: Гаджиты Георги, Малиты Васо æмæ ацы рæнхъыты автор. 1964 азы 4 октябры нæ изæр бахастам Дагестаны сæйраг горæтмæ æмæ иннæ уазджыты хуызæн æрфысым кодтам уазæгуагы. Бирæ рæстæг нæма рацыд, афтæ, цы уаты цардыстæм, уый дуар æрбахостæуыд. Мидæмæ, зæгъгæ, куы загътам, уæд дуар байгом æмæ йæ мидбылты худгæ къæсæрыл æрбахызт Расул Гамзатов. Æз æй уымæй размæ никуы федтон, фæлæ Гаджиты Георгиимæ зонгæ уыдысты æмæ кæрæдзиуыл бацин кодтой. Базонгæ ис махимæ дæр. Фæстæдæр куыд базыдтам, афтæмæй æгасцуай зæгъынмæ æрмæстдæр мах делегацимæ æрбацыд. Уазджытæ та алы рæттæй уыдысты: Кæсæг-Балхъарæй, Адыгейæ, Хъæрæсе-Черкесæй, Хъалмыхъхъæй, Цæцæн-Мæхъхъæлæй...

Кæд уазджытæ мах уыдыстæм, уæддæр нæ уаты Расулæй уазæгдæр нæ уыд, æмæ уайтагъд фынг æвæрынмæ февнæлдтам. Нæхимæ цы нæ разынд, уыдон буфетæй æрбадавтам æмæ цыбыр рæстæгмæ, хъарм хæринагæй фæстæмæ, алцæмæй дæр цæттæ уыдыстæм. Уыдис дзы, кæй зæгъын æй хъæуы, карз нозт дæр. Расулæн дынджыр агуывзæйы (арахънуазæн агуывзæтæ уазæгуаты нæ разынд) иу сыкъайы бæрц уырыссаг арахъхъ куы рауагътам, уæд хатыркурæгау бакодта:

— Ныртæккæ нæ нуазын, — стæй ма йæ ныхасмæ бафтыдта: — Куы нæ фæнуазын, уæд мæ сылгоймæгтæ дæр ферох вæййынц...

Дыккаг бон М. Горькийы номыл театры М.Ю. Лермонтовы райгуырды 150 азы кадæн уыд стыр литературон изæр. Сæрдариуæг дзы кодта Ленины номыл премийы лауреат, Дагестаны адæмон поэт, республикæйы фысджыты Цæдисы сæрдар Расул Гамзатов. Уый йæ разныхасы загъта: «Ацы бонты нæ райгуырæн бæстæ кадджынæй бæрæг кæны Лермонтовы юбилей. Махæн тынг æхсызгон у, ам, Махачкалайы дæр бæрæгбон кæй сарæзтам, уый. Цытджын поэты зæрдæйы баиу сты Уæрæсе æмæ Кавказы зæрдæтæ». Уый фæстæ сæрдариуæггæнæг, театрмæ цы бирæ адæм æрбацыд, уыдоны базонгæ кодта уазджытæй алкæимæ дæр. «Лермонтов æмæ Кавказ» — ахæм темæйыл доклад скодта хъуымыхъхъаг поэт А. Асеков.

Трибунæмæ радыгай хызтысты æфсымæрон республикæты минæвæрттæ, дагестайнаг литератортæ: Валентинæ Творогова æмæ Хамид Беретарь (Адыгейæ), Микаэль Чикатуев æмæ Владимир Абитов (Хъæрæсе-Черкесæй), Нуратдин Юсупов, Фазу Алиева, Ибрагим Гусейнов, Омар-Гаджи Шахтаманов (Дагестанæй), Магомед Мокаев æмæ Лиуан Губжоков (Кæсæг-Балхъарæй). Цæгат Ирыстоны делегацийы номæй раныхас кодта Гаджиты Георги.

Кæронбæттæны Расул Гамзатов загъта: «Æгас цæуæд Кавказ! Æгас цæуæд Уæрæсе! Æгас цæуæд хæлардзинад!»

Литературон изæры фæстæ Дагестаны аивады дæснытæ раттой стыр концерт.

Бирæ зæрдылдарæн фембæлдтытæ уыди уыцы бонты Дагестаны горæттæ æмæ хъæуты. Уазджытæ фесты æртæ къорды. Иутæ ацыдысты Кизилюртмæ, иннæтæ — Буйнакскмæ. Æз цы къордмæ бахаудтæн, уый абалц кодта Каспийскмæ. Республикæйы газеттæ æхсæз æвзагыл хъæздыг æрмæг лæвæрдтой, бæрæгбон куыд цæуы, уый тыххæй. Тæлмац кодтой Дагестаны адæмты æвзæгтæм Цæгат Кавказы поэтты æмдзæвгæтæ.

Дагестанмæ дыккаг хатт дæр афтыдтæн бæрæгбоны рæстæг...

Æвæццæгæн, «Зырнæджытæ», зæгъгæ, уыцы зарæг уæды Советон Цæдисы чи нæ фехъуыста, ахæм адæймаг зынæй разындаид. Музыкæ йын ныффыста Ян Френкель, ныхæсты автор та у Расул Гамзатов. Ныхас дзы цæуы, Райгуырæн бæстæйы сæраппонд йæ цард нывондæн чи ’рхаста, уыцы хæстонты хъæбатырдзинады тыххæй. Зарæг фæцыд адæмы зæрдæмæ. Зарыдысты йæ бæрæгбæтты, йæ зæрдæскъæф мыртæ зæлыдысты къаты бонты дæр. Фæстагмæ «Зырнæджытæ» ахызтысты зарæджы арæнтæй æмæ алы рæтты фæзындысты цыртдзæвæнты хуызы. Фыццаг ахæм цыртдзæвæн æвæрд æрцыд Ирыстоны зæххыл Гæздæнты авд æфсымæры кадæн. Авд зырнæгæн уæлæрвтæм се ’нусон балц куы райдыдта, уæд нæм уазæгуаты æрбацыд Расул Гамзатов дæр. Цыртдзæвæн гом кæнгæйæ, загъта бирæ хъарм ныхæстæ Ирыстон æмæ йæ адæмы тыххæй.

Цасдæр рæстæг ма рацыд æмæ зарæгæй рауад бæрæгбон — «Урс зырнæджытæ». Ныртæккæ куыд у, уый нæ зонын, фæлæ йæ уæд алы аз дæр кадджын уавæры бæрæг кодтой Дагестаны, бæлвырддæр дзургæйæ та Гунибы, инæлар-фельдмаршал Александр Барятинский 1859 азы имам Шамилы уацары кæм райста, уыцы хæххон хъæуы. Æрцыдысты-иу æм канд Дагестаны горæттæ æмæ хъæутæй нæ, фæлæ ма сыхаг республикæтæ, крайтæ æмæ облæсттæй дæр, Мæскуы æмæ Ленинградæй. Иу хатт дзы æз дæр архайдтон. Ирыстонæй ацыдыстæм Хостыхъоты Зинæимæ. Цалдæр боны нын фембæлдтытæ уыди поэзиуарзджытимæ, кусджытæ æмæ зæхкусджытимæ.

Нæ сæйраг балц уыди Гунибмæ. Нæ автобустæ кæрæдзийы фæдыл ныххал сты. Кæд тæссаг хæххон фæндæгтыл цыдыстæм, уæддæр нæ цин уымæй къаддæр нæ кодта, уымæн æмæ нæ алыварс уыдтам цардæгас истори. Нæ фæндагамонджытæ ивгъуыд хабæрттæ афтæ уырнинагæй дзырдтой, цыма æппæт цауты дæр сæхæдæг архайæг уыдысты. Бæрæгбонмæ уыйбæрц адæм æрцыд, æмæ сыл цæст не ’ххæссыд. Ком байдзаг зарджытæй, музыкæйы мыртæй. Алы ’взæгтыл хъуыстысты æмдзæвгæтæ. Зинæимæ мах дæр бакастыстæм не ’мдзæвгæтæ...

Расул Гамзатов Гунибмæ ’рбатахт вертолеты. Фæстæмæ цæугæйæ, Ирыстоны делегацийы уæнгты, ома æз æмæ Зинæйы, бацагуырдта, æмæ йемæ вертолеты ратахтыстæм.

Уыцы изæр нæ Расул йæ хæдзармæ ’рбахуыдта. Уазджытæ се ’ппæт Расулы хæдзæрттæй (йæ хæдзар та дыууæуæладзыгон егъау бæстыхай уыд) цалдæры дæр нæ бацыдаиккой, фæлæ, йæ зæрдæмæ хæстæгдæр чи уыд, уыдоны æхсæн æз æмæ Зинæ дæр разындыстæм.

Тынг уазæгуарзон фысымтæм бахаудтам. Йæ бинойнаг Патимат ма нын фырбуцæй цы акодтаид, уый нал зыдта. Архайдта алкæмæн дæр балæггад кæныныл. Уымæй размæ дæр ын йæ рæсугъддзинады кой хъуыстон, фæлæ ахæм аив æмæ хæрзконд уыдзæн, уый æнхъæл нæ уыдтæн. Уагæры ма йыл азтæ куы нæ рацыдаид, æртæ чызджы мад куы нæ уыдаид...

О, æмæ Расулы фынджы уæлхъус бадгæйæ, сидтытæ куыннæ сарæх уыдаиккой! Иу заман чидæр сидт рауагъта æмæ загъта Расулы цæрæнбоны тыххæй. Куыннæ дзы уыдаид æппæлæн ныхæстæ! Уыдонмæ хъусгæйæ Гамзатов афтæ куы бакæнид: «Куыд мæ ’ппæлут, афтæ хорз нæ дæн, стæй мæ ме знæгтæ куыд фауынц, афтæ ’взæр дæр».

Нæхимæ цæугæйæ фæндагыл ныффыстон ахæм цыппаррæнхъон:

Мæхицæй хуыздæр чи зоны мæ хæтæн,

Кæд мæм хъысмæтæй иунæг уый æрхауд...

Куыд мæ æппæлут, афтæ хорз куыд нæ дæн,

Куыд мæ фаут, нæ дæн æз ахæм цауд.

Кæй зæгъын æй хъæуы, æмдзæвгæйы сæргонды бын бафыстон: «Расул Гамзатовы ныхæстæй».

Нæхимæ куы ’рбацыдыстæм, ууыл цас рæстæг рацыд, Хуыцау йæ зонæг, афтæ Ирыстоны фысджыты Цæдисмæ Расул Гамзатов мæ номыл цы писмо æрбарвыста, уым фыста: «Зынаргъ Музафер! Дагестаны фысджыты Цæдисы правлени дын арфæ кæны, „Урс зырнæджыты“ Æппæтцæдисон бæрæгбоны зæрдиагæй кæй архайдтай, уый тыххæй.

Дагестаны фысджыты Цæдисы сæрдар Р.Г. Гамзатов».

Ахæм писмо райста Хостыхъоты Зинæ дæр.

Ацы ран ма цы зæгъын мæ зæрды ис: писмо цы къонверты уыдис, ууыл мыхуыргонд дамгъæтæй уырыссагау фыст уыд «Куда» æмæ «Кому», сæ дæле ставд хаххы бын та «Расул Гамзатов», ома писмо чи ’рбарвыста, уый. Адрисæн дзы йæ кой дæр нæ уыд, уымæн æмæ, Расул Гамзатов кæм цæры, уый амонын æппæт бæстæйы никæмæн хъуыд.

Цыппæрдæс азы фæстæ, Расулы райгуырдыл цыппарыссæдз азы куы сæххæст, уæд ын «Рæстдзинад»-ы фæрстыл та æз арфæтæ кодтон, фæлæ, стыр хъыгагæн, Гамзатов йæ кадджын юбилейы фæстæ афæдз дæр нал ацард.

Кæддæриддæр Расулæн мингай чиныгкæсджытау мæ цæсты дæр стыр кад уыд, йе ’мдзæвгæтæ йын ирон æвзагмæ хуымæтæджы нæ раивтон. Фæлæ суанг ахæм стыр лæгтæм дæр зулмæ кæсджытæ вæййы, хæлæггæнджытæ йыл дам-думтæ æрымысынц, цъыф ыл фæкалынц. Расул дæр ахæмтæй «хъæстагæй» нæ баззад, суанг ма йыл эпиграммæтæ дæр æрымысыдысты. Иуы дзы Яков Козловский æмæ Наум Гребневы кой дæр ис. Æнæхъæнæй æрхæссын дæр æй мæ бон у, фæлæ мæ нæ фæнды, Расулы чи нæ уарзы, уыдонæй йæ кæд исчи нæ зоны, уæд æй уадз æмæ ма базона. Йæ хъуыды та цыбырæй у ахæм: Гамзатов, дам, Козловский æмæ Гребневы æрхъуыдыгонд у, æнæ уыдонæй, дам æй ничи базыдтаид.

Цыппар рæнхъы кæронмæ каст дæр нæма фæдæн, афтæ Яков йæ армытъæпæнтæ дыууæрдæм тилын райдыдта — бæрæг уыд, эпиграммæ ма раздæр кæй фехъуыста — уый раст нæу, уый раст нæу, зæгъгæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, нæ уыди раст. Ууыл æз фидарæй æууæндыдтæн, Козловскийæ иунæг ныхас дæр куы нæ фехъуыстаин, уæд дæр, уымæн æмæ Расул хуымæтæджы ныхас куы кодта, уæд дæр поэт æмæ философ куы уыди, уæд ахæм йе ’мдзæвгæты нæ уыди! Кæннод йæ прозæ та! Йæ «Мой Дагестан» йæхæдæг дæсгай поэтикон чингуыты аргъ куы у. Йæ алы рæнхъ дæр хъуыдыйы уæзæй къæс-къæс куы кæны. Фæлæ мæ уæддæр, йæ хуыздæр тæлмацгæнджытæй иу цы зæгъы, уый фехъусын фæндыд. Æмæ йæ ныхæстæй ницæуыл фæдис кодтон, ногдзинад дзы нæ фехъуыстон. Загъта, цы уыди, уый. Æндæрхуызон ныхас фехъусын æнхъæлмæ йæм нæ кастæн.

Сфæлдыстадон хæдзармæ æз Яковæй цалдæр боны раздæр æрцыдтæн æмæ цæугæ дæр уыйбæрц раздæр кодтон. Мæ цæуыны размæ бон ма бæлæсты æхсæн къахвæндагыл иу сахаты бæрц фæрацу-бацу кодтам. Фæхицæн кæнынмæ куы хъавыдыстæм, уæд мын Козловский афтæ:

— Кæд мыл æууæндыс, уæд ма мæм де ’мдзæвгæты дæлрæнхъонтæ равдис, æз сæ ратæлмац кæныныл бафæлварон.

Цæйбæрц уæздандзинад уыдис уыцы цалдæр ныхасы! Цыма йæ курдиатыл кæмæн фæдызæрдыг уай, ахæм поэт уыд! Кæннод цыма фыццаг хатт тæлмац кодта æмæ йæхиуыл йæ зæрдæ нæ дардта. Фæлæ уæздан лæг йæ алы хъуыддагæй дæр уæздан вæййы.

Мæнæн дæлрæнхъонтæ мемæ нæ уыд æмæ йын загътон, кæд æмбæлы, уæд дын нæхицæй æрæрвитдзынæн, зæгъгæ. Мæ уыцы хъуыды йæ зæрдæмæ фæцыд æмæ йын цалдæр хатты дæлрæнхъонтæ арвыстон æмæ сæ ратæлмац кодта. Чиныг рауадзынмæ дæр хъавыдыстæм, суанг ма рауагъдад «Алан»-имæ бадзырд дæр сарæзтам, фæлæ нæ фæндтæ сæххæст кæнын нæ къухы нал бафтыд. Яков уæззау рынчын фæци...

Мæскуыйæ куы ссыдтæн, уымæй чысыл фæстæдæр æрвылкъуырион газет «Неделя» ныммыхуыр кодта Козловскийы статья «Я и ты одной чести», зæгъгæ, ахæм сæргондимæ. Уым Яков фыста: «В нынешнем сентябре я познакомился с осетинским поэтом Музафером Дзасоховым. Мы гуляли, беседуя под первой киноварью деревьев, и было мне радостно от того, что потомок древних скифов читал на память многие стихи русских поэтов. И нет для меня ничего более отрадного в жизни, чем общение с друзьями. Пусть они будут русскоязычные или иноязычные — это никакой роли не играет».

Æцæгæйдæр, Козловский уæрæх зæрдæйы хицау уыд. Йæ хæлæрттыл нымадта хорз адæймæгты се ’ппæты дæр. Уæлдай йын нæ уыд, чи кæцы æвзагыл дзырдта, уый. Рæстзæрдæ адæмæй йын уыдис бирæ æмбæлттæ æмæ йын Советон Цæдисы кæцыфæнды республикæйы дæр кодтой стыр кад. Нæ уыцы хæлардзинад знæгты фæндиаг куы фæци, уæд цы фæстиуджытæ расайдта, уыдонмæ æнæзæрдæрисгæйæ кæсын йæ бон нæ уыд, уымæн æмæ фехæлдысты, дæсгай азты дæргъы нæхи амондджын цæмæй хуыдтам æмæ сæрыстыр цæмæй уыдыстæм, уыцы ахастдзинæдтæ.

Цас æмæ цас æнæферохгæнгæ фембæлдтытæ уыд алы адæмыхæттыты минæвæрттæн! Кæд-иу сæ иуæй-иутæ кæнгæ митыл нымадтой — чи зоны, æдзух, куыд æмбæлд, ахæм уавæрты нæ цыдысты — уæддæр, адæмты кæрæдзиуыл кæй бастой, хæрамдзинады бындуртæ кæй хæлдтой, фæлтæртæ æнгомгæнæг тых кæй уыдысты, уый æнæмæнг уыд...

Иу заман мын гонорар æрбарвыстæуыд Грознайæ. Кæцæй мын æй æрбарвыстаиккой æмæ цæй тыххæй, зæгъгæ, мæхинымæр дисы бацыдтæн æмæ мæхъхъæлон фыссæг Саид Чахкиевмæ писмо арвыстон, базон-ма, зæгъын, æхца æрбарвитæджы. Саидимæ хæларæй цардыстæм. Ирыстоны-иу уазæгуаты арæх уыд æмæ-иу ыл кæмдæриддæр æхсызгонæй сæмбæлдысты. Кæддæр ын йæ романыл рецензи дæр ныффыстон æмæ Ирыстоны мыхуыры рацыд.

Саиды бæсты мын дзуапп æрбарвыста Зелимхан Яндарбиев. Уый мæм куыд фыста, афтæмæй йæм мæ писмо ратта Саид æмæ, дам дын Чахкиевы курдиатмæ гæсгæ хъусын кæнын, гонорар дын кæй арвыстой альманах «Аргун»-æй. Уым мыхуыргонд æрцыд де ’мдзæвгæ «Къостайы мидхъуырдухæн». Цæцæйнаг æвзагмæ та, дам æй ратæлмац кодтон æз. Зелимхан ма фыста, æмдзæвгæйы цы хъуыдытæ ис, уыдон, дам, мæ хъуыдытæм хæстæг кæй сты, уымæ гæсгæ йæ тæлмац кодтон æхсызгонæн. Йæ писмойы кæронбæттæны Яндарбиев зæгъы: «Мæ зæрдæ дарын, дарддæр нæ ахастдзинæдтæ уæрæхдæр æмæ фидардæр кæй кæндзысты, ууыл. Стыр салам дын Саидæй! Салæмттæ де ’мсис æфсымæртæн.

Дæуæн аргъ кæнгæйæ, Зелимхан Яндарбиев.

Альманахы номыр дын æрвитын».

Афæдзы æрдæджы фæстæ ма Зелимханæй ноджыдæр райстон иу писмо. Ацы хатт Мæскуыйæ. Уæд Яндарбиев ахуыр кодта уæлдæр литературон курсыты. Куыд хъусын кодта, афтæмæй уацмыс фыста цæцæйнаг абырæг харачойаг Зелимханы тыххæй. Йæ библиографион картотекæйы бæрæггæнæнтæм гæсгæ зындгонд абырæг фембæлд Федор Шаляпинимæ, фæлæ, æрмæг мыхуыргонд кæм уыд, уыцы газет Ленины библиотекæйы кæй нæ разынд, уый йæ мæты бафтыдта. Ноджы æхызгондæрæй агуырдта, ирон фысджытæй, дам, чидæр Зелимханы тыххæй фыста, фæлæ цы æмæ цавæр жанры, уый, дам, нæ зонын æмæ мын уыцы хъуыддаджы, цæмæй дæ бон у, уымæй баххуыс кæн.

Цæцæйнаг абырæг Зелимханы тыххæй повесть ныффыста Гатуты Дзахо. Уыцы чиныг мæхимæ уыди æмæ йæ Яндарбиевæн арвыстон.

Зелимханимæ кæрæдзимæ писмотæ куы фыстам, уæдæй нырмæ æвддæс азы дæр нæма рацыд, афтæмæй дунемæ йæхи хуызæнæй ницуал ис, аивтой адæм, фендæрхуызæн сты ахастдзинæдтæ, хæлæртты нымæц фæкъаддæр, знæгты нымæцыл æфты æмæ æфты, фæлæ, райдайæн цæмæн вæййы, уымæн искуы йæ кæрон ма ралæууа, уый уæвæн нæй. Кæрон у цæйдæр райдайæн, райдайæн та цæйдæр кæрон. Змæст дуджы кæрон дæр ралæудзæн. Суадоныл сахкъæвдатæ цасфæнды куы фæуара, уæддæр ын иу заман æнæ ’ррæсуг уæвгæ нæй. Рæстæг дæр донæй уæлдай нæу: йæхи йæхæдæг сыгъдæг кæны. Ахæм заман æрцæуы, йæхи кæд бауигъы. Йæ размæцыды йæ цы хъыгдарджытæ вæййы, уыдон иуварс кæд фехсы æмæ фидæнмæ йæ цыды кой кæнын куы райдайы...

Кæдæмфæнды куы ацæуын, уæддæр мын, мæ фæндаг кæцæй райдыдта, уырдæм æнæрыздæхгæ нæ вæййы. Мæ фæндаг та райдыдта Бæрæгъуыны хъæугæронæй. Куыд банхъæлæн ис, афтæ хъæугæрон дæр нæу. Нæ хъæуы, æххæст уынгтыл банымайæн кæмæн ис, уыдонæй иуæн Куыройыдон йæ рахизвæрсты кæлы, æмæ уыцы уынджы рæсугъддæр ран мæ фыд хæсты размæ самадта агуыридурæй хæдзар. Немыцаг фашисттæ дзы нæхи фашистты ардыдæй къултæ йеддæмæ ницуал ныууагътой. Мæ мæгуыр мад ын хорз адæмы æххуысæй раздæр йæ сæр хъæзæй бамбæрзта, фæстæдæр та йæ фылдæр хай, ома цæргæ кæм кодтам, уыцы уæтты сæр æмбæрзæн дурæй æрæхгæдта. Гъе æмæ уыцы хæдзары къæсæр уыд мæ фæндаджы райдайæн.

Хъуыды ма кæнын, немыц галтæй кæдæм æрбацыдысты æмæ сæхи богъты хуызæн кæм дардтой, уырдыгæй æхсæвыгон хъуццытæй куы фæлыгъдысты, уæд мæ хъæуккæгтæ алы рæттæй — сæ фылдæр мах хуызæн Ставд-Дуртæй — куыд здæхтысты, уый. Веринкæ дардæй нæ хæдзар æнæсæрæй куы ауыдта, уæд йæ цæссыгтæ нал баурæдта, æнæпъол, æнæцар уæттæм куы бакаст, уæд йæ богъ-богъ æнæхъæн сыхыл айхъуыст. Куыдта, судзаджы марды уæлхъус куыд кæуай, афтæ. Йæ кæуыны-иу хъарæгæнгæс ныхæстæ дæр райхъуыстысты, йæ тæригъæд хъардта, Хуыцаумæ æххуысмæ дзырдта. Ноджы лыстæгдæр куы ’ркæстытæ кодта, уæд йæ зæрдæйы рыст фæфылдæр. Хæдзары къусæй къоппы онг ницуал баззад, мардыронкъахджытæ сæ фæхастой. Фæстæдæр ма дзы цыдæр муртæ æрæмбырд кæнын къухы бафтыд. Уымæй размæ дæр æмæ уымæй фæстæмæ дæр, искæмæй исты фесæфт, зæгъгæ, уæд-иу æнæмæнг ахæм ныхасгæнæг фæци: дардæй йæм не ’рцыдæуыд. Махæн дæр нæ давджытæ бынтон дардæй не ’рцыдысты; кæд дзы кæцыдæртæ æндæр хъæуы разындысты, уæддæр сæ фæд нæхи сыхмæ цыд. Зæгъæм, нæ хуыссæнгæрзтæ — хуыссæнгæрзтæ, зæгъгæ дзы гобан йеддæмæ нæ къухы ницуал бафтыд — разындысты Æрыдоны, фæлæ сæ чындз нæ сыхæгты чызг кæй уыди, уый куы нæ рох кæнæм, уæд ма уæ ноджыдæр иу хатт бауырндзæн, давджытæ дардæй не ’рцыдысты, зæгъгæ, чи фæдзуры, уыдоны ныхæсты рæстдзинад.

⇐ Предыдущая 49 50 51 52 535455 56 57 58 Следующая ⇒