Жүн талшықтарының морфологиялық құрылымы

Жүн талшықтарының морфологиялық құрылымы

Жүн талшықтары терінің дамуымен бірге қалыптасады. Әрбір жүн талшығын буылтырығы, тамыр, сабақ деп бөледі және оны қалыптастыратын морфологиялық кешенді құрылымы болады;

· Талшықтың сабағы деп оның тері үстіндегі бөлігін айтады;

· Тамыры деп терідегі жүн талшығының бөлігін айтады;

· Буылдырығы деп тері ішіндегі жүн талшығының ең төменгі, ұя тәрізді кеңейген, жуандау бөлігін айтады. Буылтық емізікшеге тіреліп, оны жоғары жағынан қоршап жатады және одан корек алып, өзінің жасушаларын көбейтіп, жүн талшығын өсіріп тұрады.

· Жүн талшығының емізікшесі (үрпігі) – талшықтың коректенетін орны. Оның өзі дәнекер ұлпадан құралады, онда коректік заттар жеткізіп тұратын толып жатқан қылтамыр бар. Олар жүн талшығының коректенуін, өсіп-жетілуін қамтамасыз етеді;

· Жүн талшығының қынабы. Жүн талшығының тамыры тері ішінде бірнеше қабатты эпидермиялық жасушалардан тұратын түтікпен қоршалған. Осы түтікті жүн талшығының қынабы деп айтады;

· Май бездері. Тері ішіндегі талшық қынабының сыртқы жақтарында орналасқан екі-үш май безі болады. Олардың май арнаулы жолдар арқылы талшық қынабының ішіне енеді. Сол май жүн талшығын майлап, оларды сыртқы әсерлерден қорғайды. Май бездерінің майы одан әрі тері бездерінен шыққан термен араласып, жүн шайырын құрайды.

· Тері бездері ішкі жағында орналадасы. Олардың тері арнаулы жолдар арқылы терінің үстіне шығарылады. Тері безінің физиологиялық маңызы – ол, біріншіден, мал денесінің жылуын реттейді, екіншіден, термен бірге керексіз заттарды сыртқа шығарады, үшіншіден, тер маймен қосылып, жүннің шайырын құрайды. Шайыр жүнді сыртқы ортаның жаман әсерінен қорғайды.

Жүн шикізаты талшықтарының тауарлық қасиеттері

Жүннің техникалық қасиеттеріне: ұзындығы, жіңішкелігі, иректілігі, беріктігі, серпінділігі, созылғыштығы, иілгіштігі, жылтырлығы және түсі кіреді. Жүннің осы қасиеттері жүн өнімдері мен оның сапасына тығыз байланысты.

Жүннің иректілігі. Қой жүні тікелей өспей, иректеліп, толқынданып келуі өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Жүн ирегінің саны мен көлемі көбінесе кой тұқымына, әрқайсысының жеке ерекшелігіне, азықтандырылып, күтіп-бағу жағдайына, жүндегі шайырға байланысты. Егер жүнде шайыр аз немесе жоқ болса, жүннің иректілігі бұзыла бастайды. Ал жүн иректілігі оның ең басты техникалық қасиеттерінің бірі. Жүн иректілігін жеке жүн талшығынан емес, тікелей қойдың жалпы жүнінен алынған, ешқандай механикалық әсерге ұшырамаған табиғи қалпындағы жүн бөліктерінен анықтайды. Егер биязы жүнді қойдың жүнінің бір талшығын жұлып алып қара қағаздын бетіне салып қарағанда, оның иректілігі анық байқалады, бірак сол ирегінің түрі мен көлемі бірдей болмайды. Енді осы талшықты жалпы жүнге немесе бір бөлігіне қосып қарағанда, мүлде басқа көрініс байқалады. Иректер белгілі бір дұрыс түр құрайды. Биязы және биязылау жүндегі иректердің түрін негізінен қарапайым қалыпты, жазық және биік деп үшке бөлуге болады.

Қарапайым қалыпты ирек жарты шеңбер тәрізді болып келеді, ирек табанының ұзындығы оның биіктігіне қарағанда екі есеге жуык артық. Бұл ирек өте сапалы шұға тоқылатын биязы жүнге тән, сондықтан мұндай жүн құнды болып саналады.

Жазық үлгілі жүн ирегі доғасының биіктігі табанымен салыстырғанда кіші болады. Кейбір жағдайда бұл доға барынша созылып, жүнінің ирегі болар-болмас қана байқалады. Иректің мұндай түрі толқын тәрізді немесе созылмалы деп аталады. Жазық ирек жүн ақаулыққа жатпайды, дегенмен қарапайым қалыпты иректі жүнге қарағанда, ол ірі және технологиялық қасиетінің құндылығы нашарлау келеді.

Биік ирек доғасының биіктігі табанымен салыстырғанда артық болады. Биік иректік түрі қысылыңқы (тығыз); биік, маркирт (шиыршықты). Биік ирек, әсіресе маркирт араласқан жүннің қалыңдығы шамалы, серпімділігі нашар, әрі босаң келеді, сондықтан ол сапасыз деп саналады. Жалпы қой жүнінің кейбір жерінде, маркирт үлгісі тұзақ сияқтанып тарқатылған шұлықтың жібі тәрізденеді. Мұндай иректі маркирт деп атайды. Бұл өте сирек кездеседі. Жіп - үлкен ақау, ол көбінесе құрсақ жүнінде кездеседі, әрі оның серпімділігі, майысқақтығы, созылғыштығы, беріктілігі өте төмен. Көтерем, сүйегі жіңішкерген, өңі жұқарып, жүні азайған, күйі нашар қой жүнінде маркирт көп кездеседі. Осы сипатталган жүн ирегінің барлық түрі тұқым қуалап, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отырады. Сондықтан жүннің иректілігі қолайсыз малды асыл тұқымды табын құрамында қалдырмай, бракқа шығарып отыру керек.

Жүн иректілігі мен талшығы жіңішкелігінің арасында белгілі бір заңдылық бар, сондықтан практикада ирегінің санына қарай жүннің жіңішкелігін, сұрыпын анықтайды. Жүн неғұрлым жіңішке болса, соғұрлым ирегі көп болады. Әсіресе түбіт жүн иректі келеді. Аралық жүн талшықтарының ирегі түбітке қарағанда ірілеу, әрі аз. Қылшықты талшықтар толқынды келеді, ал кейбір ірі қылшықтардың толқыны байқалмай, түзу өседі. Меринос қойы жүнінің әрбір сантиметр ұзындығында 4-5-тен 10-12 ирекке дейін болады. Жүн иректері неғұрлым жиі болса, ол соғұрлым жіңішке келеді. Мұндай жүннен даярланған мата серпімді және өзіне тән қалпын бұзбайды, қалталанбайды, уқалағанның өзінде алғашқы қалпына дереу қайта келе қалды.

Жүн жіңішкелігі. Ең жуан деген қылшық жіңішкелігінің өзін сызғышпен өлшеп, жәй көзбен анықтауға болмайды. Оны арнаулы микроскоп арқылы ажыратып, миллиметрдің мыңнан бір бөлігін (0,001) микронмен өлшеп белгілейді. Практикада жүннің жуан-жіңішкелігі көзбен анықталып, шамалап бағаланады. Ол үшін тексеруші адамның тәжірибесі мол және дағдыланған болуы керек. Мұндай жағдайда арнайы дайындалған эталондарды (үлгілерді) пайдалану қажет.

Қойдың бүкіл денесінде өсетін жүннің барлығы бірдей бола бермейді. Өйткені қойдың терісінің әр жерінің қалыңдығы әртүрлі. Биязы жүнді қойдың ең жіңішке жүні қарнына, ең жуаны санында, басында, сирақтарында өседі. Сондықтан ескеретін бір жәйіт жеке жүн талшығының жіңішкелігі мен жалпы жіңішкелігін ажырата білу қажет. Талшықтардың жіңішкелігі деп олардың нақтылы жіңішкелігін айтса, жүн жіңішкелігі деп, сол зерттеудегі жалпы жүннің әр жерінен алынып, тексерілген талшықтардың орта есеппен шығарылған жіңішкелігін айтады. Жалпы жүн құрамына кіретін талшықтар неғұрлым біркелкі болса, соғұрлым талшықтардың жіңішкелігі және сол жүннің орта есеппен алынған жіңішкелігіне жақындай түседі. Біркелкі жүнде яғни биязы жүнде, әр талшықтың жіңішкелігінің, жүннің жалпы жіңішкелігі- нен айырмашылығы өте аз. Мұндай жүнді жіңішкелігі жағынан біркелкі немесе бір текті жүн деп атайды. Ал егер жалпы жүн мен жеке жүн талшықтары жіңішкелігінің арасында айтарлықтай ауытқу байқалса, ондай жүннің жіңішкелігі жағынан аралас немесе әртекті жүн деп атайды. Мысалы, қылшықты қой жүні құрамында жіңішкелігі әртүрлі жүн талшықтары болуы мүмкін. Түбіт жіңішкелігі 20 мк, аралық талшық 40 және ірі қылшық 70 мк. Мұндай жүн біркелкі емес. Біркелкі жүн биязы жөне биязылау жүнді қойлардан қырқылады. Жүн барлық талшығының жіңішкелігі жағынан неғүрлым біркелкі болып келсе, соғұрлым оның технологиялық құндылығы арта түседі және одан тоқылған жіптердің де сапасы жоғары болады.

Барлық біркелкі жүн жіңішкелігі жағынан сапаға, класқа бөлінеді, де мынадай цифлармен белгіленеді: 80, 70, 64, 60, 58, 56, 48, 46, 44, 40, 36; әрбір сапаға микронмен өлшенген белгілі бір биязылық сәйкес келеді. Сапа жүннің биязылылығы мен иірілгіштік қасиетінің арасындағы байланысын көрсетеді. Жүн неғұрлым биязы болса, оның сапасын көрсететін шартты цифр саны соғұрлым көп болады және оның ирілу қасиеті жоғары келеді. Біркелкі жүннің осындай сапаға бөлінуі алғаш рет Англияда қолданылып, Брадфорд жүйесі деп аталды. Біркелкі жүнді жіңішкелігі жағынан жіктеп, топтастыратын Брадфордтың бұл жүйесі біздің елімізде де кеңінен қолданылып келеді. Қазіргі уакытга ол отандық жіктеулермен өзгертілді, оны 1937 жылы Орталық жүн ғылыми зерттеу институты өңдеп, дайындаған. Осы кесте бойынша 70-ші сападағы жүннің орта есеппен алынған жіңішкелігі 18,1 мк. төмен болады және 20,5 мк. аспауы керек, ал жіңішкелігі 20,6 мен 23 мк. арасьшдағы жүн 64-ші сапаға жатады.

Жүн жіңішкелігі жағынан әртүрлі болып келуі ең алдымен қойдың тұқымына және жеке ерекшеліктеріне байланысты. Жүннің жіңішкелігі- не малдың жасы мен жынысы да әсер етеді. Мысалы, қылшық жүнді қой қозысының жүні сирек қойға қарағанда жіңішке. Саулық жүні жасы асқан сайын жіңішкере түседі, қошқардың жүні саулықтарға қарағанда жуандау келеді.

Біркелкі (біртекті) жүнге биязы, биязылау жүн жатады. Ал аралас (әр текті) жүнге - ұян біркелкі емес және қылшықты біркелкі емес, аралас жүн жатады. Жүннің бұл түрін осы бағыттағы қой тұқымдарынан алады.

Талшығының жіңішкелігіне қарай жүн әртүрлі мата тоқуға жұмсалады. Мысалы, сапасы жағынан жінішкелігі 30-50 микронға дейінгі жүннен ең құнды (кездемелер-бостон, коверкот, драп, габардин, шевиот) және т.б тоқымады, ал сапасы осыдан жоғары жүн талшықтары қалын мата тоқуға пайдаланылады.

Жүн ұзындығы - оның құндылығын анықтайтын негізгі қасиетінің бірі. Бұл табиғи және нақтылы ұзындығы болып екіге бөлінеді. Табиғи ұзындығы дегеніміз жалпы жүннің өзіне тән иректілігін жазбай өлшегендегі қалыпты биіктігі. Нақтылы ұзыдығы дегеніміз жүн талшығының иректілігін жазылғанша созып (қатты тартпай) өлшегендегі биіктігі. Шаруашылықтарда жүргізілетін зоотехникалық жұмыстарда және жүнді класқа бөлгенде тек қана жүннің табиғи ұзындығы ескеріледі, ал өнеркәсіпте-табиғи және әсіресе нақтылы ұзындығына көбірек назар аударылады. Практикалық жағынан алғанда жүн ұзындығының үлкен маңызы бар, себебі соған байланысты жүнді пайдалану мақсаты анықталады. Мысалы, ұзындығы 3-4 см жүн фетр жасауға және киіз тәріздес бұйымдар басым шығару үшін пайдаланылса, ұзындығы 4-6 см жүн мауыт тоқу үшін пайдаланылады. Бостон, коверкот сияқты майда тоқылатын бағалы маталар үшін биязы жүннің ұзындығы 6-11 см болуы керек, орта есеппен алғанда ең қолайлы ұзындығы 7,5-8 см. Ірі тоқылатын маталар үшін белгіленген - биязылау, ұяң және қылшық жүн ұзындығы 8 сантиметрден кем болмау керек. Сонымен жүн ұзындығы - оның маңызды сапалық көрсеткіші. Мұның өзі жүннің мол қырқылуына, таза талшық шығымына, иірім жіп пен матаның көбірек алуына әсер етеді. Қысқа жүнге қарағанда ұзын жүннен сапалы, әрі тегіс мінсіз жіп иіріледі. Жүн ұзындығы ең алдымен қой тұқымына, ал бір тұқымының ішінде әр малдың жеке ерекшелігіне, жасына, жынысына, асылдандыру жұмысының барысына, азықтандыру мөлшеріне, ауа райының жағдайына және қойды бір жылда қырқу санына байланысты. Қылшық және ұяң жүнді қой жүні - ұзын, биязылау жүнді қойда - орташа, және қысқа келеді. Қошқарлардың жүні саулықтарға қарағанда ұзынырақ келеді. Бірінші рет қырқылатын тоқтылардың жүні де соңғыларына қарағанда ұзынырақ болады.

Қой жүнінің өсу қарқыны осы уақытқа дейін жетік тексерілмеген, бұл жайында ауыл шаруашылығына қатысты әдебиеттерде кейде қайшы, мәліметтер де кездесіп жатады. М. Ф. Иванов, А. В. Модянов, К. Д. Филянский, Д. К. Михновский, Е. А. Шарыгина, т.б. ғалымдар қой жүні жыл бойына бір қалыпты өспейді және ол көбінесе малдың тіршілік еткен ортасына, физиологиялық күйіне байланысты деп есептесе, ал Я. Л. Глембоцкий, Л. К. Гребень, А. Фрайзер, Б. Босман және т.б. ғалымдар малды жақсы азықтандырған жағдайда қой жүні жыл бойына бір қалыпты өседі деп есептеген. Дегенмен, нақтылы анықталған бір мәселе түрлі тұқымды қой жүні қырқылғаннан кейін алғашқы 3-4 айда тез өседі және малды дұрыс азықтандырған жағдайда, осы уақыттың ішінде бір жылда өсетін жүн ұзындығы 35-40%-ға жеткен.

Ал әлсіз талшықтар машинамен өңдеген кезде ортасынан немесе шетінен үзіліп, бір ұзын талшықтан (мысалы, 8 см) қысқа 2-3 талшық пайда болады. Егер қысқа талшықтардың құнды мата тоқуға жарамсыздығын ескерсек, жүннің мықты, берік келуінің практикалық маңызы бар екенін түсіну қиын емес.

Жүн беріктігі. Практикада жүн беріктігін былай анықтайды: жалпы жүннен жуандығы 0,5-0,6 см келетін бір шоқ жүнді алады да, екі шетінен екі қол саусақтарымен қыса ұстап тартады, жанынан оң қолдың ортаңғы саусағымен серпігенде үзілмесе жүннің беріктігі жақсы деп есептеледі. Зертханада жағдайында жүннің беріктігін арнаулы ДШЗ-З динамометр аспабы арқылы анықтайды.

Жүннің созылғыштығы - оның тарту күшінің әсерінен созылып, ұзару қасиетін айтады. Жүн талшықтары тарту күшінің әсерінен бірден үзіліп кетпейді. Ең алдымен талшықтың иректері жазылып, содан кейін толқындары созылып ұзарады (ұзару шегі әртүрлі талшықтар үшін әр түрлі), ақырында тарту күшінің (салмақтың) әсерімен үзіледі. Міне осы ұзаруды талшықтың үзілер алдындағы ұзындығы деп атайды.

Талшықтың ұзаруын оның байырғы ұзындығының пайызы бойынша есептеп шығарады. Егер талшықтың байырғы ұзындығы 60 мм болып, үзілер алдынды 75 мм-ге дейін созылса, яғни 15 мм ұзарса, онда оның созылғыш- тығы 25% болғаны.

Жүннің созылғыштығы мен беріктігін динамометрде тексергенде бірге анықталады. Қалыпты ылғалдылығы бар жүн талшықтарының жалпы ұзарту шегі 20-68 % шамасында болып келеді. Басқа жүнге қарағанда биязы жүннің созылғыштығы басым келеді. А.И. Николаевтың (1964) мәліметтеріне қарағанда, жүннің созылғыштығы талшықтың жуан-жіңішкелігіне байланысты болып келеді.

Жүн талшығының созылып, ұзару қасиетінің жіп иіріп, мата тоқуда маңызы өте зор. Құнды мата тоқылатын жіңішке, мықты жіптерді құрамында созылғыштығы нашар талшықтары бар, жүннен дайындау мүмкін емес. Биязы жүннен тоқылған матаның төзімділігі жүн беріктігі мен созылғыштығын көрсетеді.

Жүннің серпімділігі жүнді созып, қысып ұстап, майыстырып қоя бергенде алғашқы қалпына келу қасиетін айтады. Жүннің алғашқы қалпына келу жылдамдығын оның оралымдылығы деп атайды.

Қылшықты жүнді, түбітпен салыстырғанда, алғашқы қалпына тез оралуға бейім, бірақ биязы жүн оған қарағанда, қалпына толық келеді және түрін жоғалтпайды. Одан тігілгсн киім өзінің түрін бұзбау үшін жүн жақсы серпімді қасиетке ие болуы тиіс.

Жүннің түсі. Қой жүнінің табиғи түсі әртүрлі. Таза тұқымды биязы және биязылау жүнді қойдың жүні ақ болады. Оларды ұзақ жыл бойы осы бағытта сұрыптау нәтижесі болып табылады. Ақ жүн жоғары бағаланады, оған бояу жақсы сіңеді, сондықтан әр түсті кездеме тоқуға да қолайлы. Қылшықты жүннің түсі ақ, қара, сүр, қоңыр болып келеді. Көбінесе өз түстері бойынша пайдаланылады.

Барлық тұқым буданының арасында әр түсті жүн жиі кездеседі. Бұл жағдай қой жүнінің неше түрлі болып келуін кемітуге қарсы зоотехникалық шаралар қолдануды талап етеді, себебі жүн қасиетін жақсартуға септігін тигізеді.

Жүннің жылтырлығы (ажары) деп, жүн талшықтарына түскен күн сәулесін тойтару қасиетін (жүн сәулесінің түсуіне байланысты жүн талшықтарының аз немесе көп мөлшерде жылтырауы) айтады. Бұл қасиет көбінесе талшықтағы қабыршақты қабат түріне және орналасу күйіне байланысты. Жүн жылтырлығы одан тоқылған матаға әдемі көрік, түрлі өң береді, сондықтан ол өнеркәсіпте жоғары бағаланады. Кроссбред, линкольн қойлары және қараөл қозыларының жүні ерекше жылтыр келеді. Қылшықты жүннің әсіресе өлі қыл араласқан жүннің жылтырлығы нашар болады. Ал биязы жүн ажары осы екеуінің арасында. Практикада жүн жылтырлығын жай көзбен, ал зертханада арнаулы аппаратпен анықтайды. Жүн жылтырлығы: өте күшті, орташа, жібек тәрізді және шыны тәрізді болуы мүмкін. Жүн жылтырлығы жоқ жүн - күңгірт деп аталады.

Жүннің ылғалдылығы деп ондағы су мөлшерін айтады. Мұнда жүннің химиялық құрамына кіретін су емес, онымен байланысқан су мөлшері ескеріледі. Жүн ылғалдылығын (пайыз бойынша), ондағы судың мөлшерін сол жүннің абсолюттік құрғақ салмағына бөлу арқылы анықтайды, ол үшін 200 г жүн алынады да, оны құрғату аппаратына салып 105-110°С температурада құрғатады. Құрғату үдерісінде оны жиі-жиі өлшеп тұрады, егер соңғы екі өлшеу көрсеткіші бойынша жүн салмағының арасындағы айырмашылық 0,1 граммнан аспаса, жүнді құрғату тоқтатылады. Жүннің бұл салмағы тұрақты деп есептеледі. Осы жүннің тұрақты салмағын 170 г деп алсақ, ондағы судың мөлшері яғни жүннің нақты ылғалдылығы:

Н=[(200-170)/170]x100% = 17.6%

Жүн ылғал тартқыш келеді, ол ауадан ылғалды оңай тартып алады. Жүн жақсы сақталғанның өзінде ондағы мөлшері 15 %-га дейін жетеді, кейде одан да артады. Жүннің ылғалдылығы ауанын ылғалдылығына, температураға, жүнді буып-түйгенде нығыздалу дәрежесіне және т.б. да байланысты. Қыста жүннің ылғалдылығы, жаздағыға қарағанда жоғары болады. Шайырынан тазартылмаған кір жүн, жуылған жүнге қарағанда, ылғалды аз тартады. Биязы жүннің ылғал тартқыштығы мен ылғал жинағыштығы қылшық жүндікінен артық. Сондай-ақ, бос жүн нығыздалған жүнге қарағанда ылғалды көп тартады. Әсіресе жуылмаған жүннің шектен тыс ылғалданып кетуі, жүнді шірітетін жағымсыз микроорганизмдердің өсіп-өнуіне қолайлы жағдай туғызады.

Сондықтан, мұндай жүнді ұзақ уақыт сақтағанда бүлініп, бұзылады. Сонымен, жүн ылғал тартқыш болғандықтан, айналадағы ауа ылғалы мен температураға байланысты салмағы бір қалыпты болмай, өзгеріп отырады, сондықтан жүнді дұрыс бағалап, есептеу үшін ылғалдылықтың белгілі бір нормасы енгізіледі. Елімізде жуылған биязы және биязылау жүн үшін ылғалдылықтың қалыпты нормасы 17%, ал қылшық жүндікі -15 %. Бұл жуылған биязы және биязылау жүннің әр 100 кг абсолюттік құрғақ массасында 17 л судың барлығын білдіреді. Жуылмаған кір жүннің ылғалдылық нормасы әлі белгіленбеген. Қабылдау пункттерінде жуылмаған жүннің ылғалдылығын қолмен ұстап қысып анықтайды. Егер ылғалдылығы жоғарылау болса, күн көзіне кептіріп, содан кейін ғана қабылдайды, ылғалдылығына қарай жүн салмағына ешқандай жеңілдік жасалмайды.

Тапсырма 1. Бір бума әртекті жүн алып, әр талын жеке-жеке жүн типтеріне бөліп ажыратыңыз.

Әр текті жүн талшықтарын сыртқы түріне қарап ажыратуға үйреніңіз. Қой жүнінің үлгілеріне қарап, жүн талшықтарының түрлерін анықтаңыз: түбіт, аралық талшық, қылшық жүн және оның түрлері – құрғақ және қлі жүн, песига, өте жуан, бірақ қысқа қозы жүні.

Тапсырманы орындау. Бір бумадағы жүннен әртекке жататын жүн талшықтарын бөлек-бөлек топтап ажырату. Алдымен тұлымның үстіңгі қабатын (ярус) алып жататын қылшық жүндерді, оның түрлі типін бөлек ажыратыңыз. Жүн бумасының түп жағынан сол қолдың саусақтарымен ұстап тұрып, оң қолмен қылшықты өлі талшық мен құрғақ жүндерден оңай ажыратуға болады. Содан кейін осындай әдіспен жүн бумасынан ортаңғы қабатты (ярус) алып жатқан талшықты ажыратуға болады. Қалған төменгі қабат түбіттен тұрады.

Бумадағы жүндерді топтап бөлгеннен кейін түрлі жүн талшықтарын мұқият зер сала қарап, оларды сыртқы түріне қарай ұзындығы, жіңішкелігі, иірілгіштігі мен үзілгіштігін тексеру. Жеке бақылау нәтижелері мен әдебиеттердің мәліметтеріне сүйене отырып, мына форма толтырылады (1-кесте).

2 кесте - Жүн талшықтарының түрлеріне салыстырмалы сипаттама

Жүн талшықтар-ының типтері	Талшық тың ұзындығы (түзулеп алып өлшенген 5 тал жүн), см	Әдебиет мәліметі бойынша жүн талшығы-ның жіңішкелігі, мкм	Әдебиет мәліметі жеке бақылау бойынша жүн талының иректілігі	Жүн талшығы- ның иілгіштігін байқау нәтижесі	Жылтырлығы (жібектей, күмістей, әлсіз, буылдыр) байқау бойынша

Әр топты анығырақ ажырату мақсатында жүн бөліктерін зер сала қарау керек және алдын-ала ажыратқан кезде жіберілген қателіктерді түзеткуен жөн.

Тапсырма 2. Әртекті жүн үлгілеріне талдау және жүн талшықтарының негізгі түрлерінің пайыздық қатынасын анықтау.

Жұмысқа қажетті материалдар: бірінші тапсырманы орындау кезінде талшықтардың түрлеріне ажыратылған әртекті жүн бумасы, қысқыш, аналитикалық таразы.

Тапсырманы орындау. Жүн талшығының әр фракциясын аналитикалық таразымен өлшеу және студенттердің фамилиясы мен жүн талшықтарының тұрлері жазылған пакеттерге салу (2-кесте).

3 кесте - Жүн талшығы фракциясын өлшеу нәтижесі

Түбіт		Аралық талшық		Қылшық және құрғақ жүн		Өлі жүн		Барлығы (барлық түрлі жүн талшықтарының нағыз құрғақ салмағы)
г	%	г	%	г	%	г	%	г	%

Ескерту. Жүн талшықтарының негізгі түрлерінің пайыздық қатынасын анықтаудың көрсетілген әдістемесі оңайлатылған түрі болып табылады. Неғұрлым дәл мәліметтерді алу үшін зерттелетін жүннен әрқайсысы 1,5-2,0 г үш үлгіні байқау жұмысына алып қалады. Олардың біреуі - негізгі, екіншісі – бақылау және үшіншісі – артық алынады.

Талдауға алынған алғашқы екі үлгіні (негізгі және бақылау) эфирмен немесе сабынды сода ерітіндісімен жуып, сығып, кептіру шкафында немесе 105 градусқа дейін температурадағы термостатта әбден құрғағанша кептіреді де фракцияларға бөледі. Талдау нәтижелері көрсеткіштері арасында үлкен айырмашылық болған жағдайда үшінші артық алынған үлгі талданады.

Тапсырма 3. Қой жүнінің негізгі топтарын біліп алғаннан кейін оларға қысқаша сипаттама беру.

Жұмысқа қажетті: биязы, биязылау, ұяң, қылшық жүн бумаларымен (үлгі ретінде) планшетке және жаттығу үшін түрлі жүн топтары бумаларының жиынтығы.

Тапсырманы орындау. Алынған үлгілерді пайдалана отырып, біртекті және әртекті жүн ерекшеліктермен, бұдан кейін биязы, биязылау, ұяң және қылшық жүндердің өзіндік ерекшеліктерімен танысу. Қой жүнінің әр тобының құрамына кіретін талшықтардың түрлеріне көңіл бөліңіздер.

Өз байқауларының нәтижелері мен әдебиет мәліметтерін пайдалана отырып, жаттығуға алынған бумадағы жүндердің әрқайсысы қай топқа жататындығын анықтау (3-кесте).

4 кесте - Жүн бумаларының талдау нәтижелері

Үлгі номері	Қой жүнінің тобы	Жүн үлгісіне кіретін жүн талшықтарының түрлері	Жүн өнімділігі бойынша қой дың өсірілетін бағыты

Тапсырма 4. Жүн шикізатының әр алуан түрлерін танып игергеннен кейін оларға салыстырмалы сипаттама беру

Студент алдын ала арнайы әдебиеттерді оқып шығып, көбінесе бұрыңғы КСРО-да дайындалған жалпы жүн баламасының 90 пайыздан астамы қой жүні екендігіне көңіл бөледі. Қой жүнімен қатар басқа малдардың жүндері пайдаланылады.

Тапсырманы орындау. Әдебиет мәліметтері мен жеке талдау материалдарын пайдалана отырып, түрлі мал жүндері мен жасанды талшықтардың ерекшеліктеріне сипаттау (5-кесте).

5 кесте - Жүн шикізаттарының түрлері және олардан жасалатын бұйымдар

Жүннің аталуы	Жүнді құрайтын талшықтардың түрі	Жасалатын бұйымдар
Қойдың биязы жүні
Қойдың биязылау жүні
Қойдың ұяң жүні
Қойдың қылшық жүні
Ешкі жүні
Ешкі түбіті
Түйе жүні
Қоян жүні
Заводтық жүн
Жасанды жүн
Синтетикалық жүн

Тапсырма 5. Микроскоп арқылы әртүрлі жүн талшығының гистологиялық құрылымын мұқият зер сала қарап, суретін салу.

Сабаққа қажет материалдар мен құрал-жабдықтар: Әртүрлі тип талшықтарының үлгілері, жүн талшықтарының категориялары, микроскоп, заттық және жабынды әйнектер, глицерин, қайшы, араластырғыш ине және эфирге жуылған биязы, биязылау, ұяң және қылшық жүн бумалары, коллодий, өткір алмас немесе скальпель.

Сурет 1. Жүн талшығының теріде орналасуы 1.Талшық қабы; 2.Талшықтың қыртысты қабаты; 3.Талшық өзегі; 4. Талшықтың қабыр шақты қабаты; 5.Жүн талшығы- ның сыртқы қынабы; 6. Жүн талшығының екі қабаты; 7. Тал- шығының буылдырығы; 8. Жүн талшығының емізікшесі; 9. Жүн талшығының арнасы; 10. Май бездері; 11. Жүн талшығын көтеріп, қозгайтын бұлшық еті; 11.Эпидермистің өсімтал қаба ты; 12. Эпидермистің мүйізден- ген қабаты.

Бақылау сұрақтары:

- Жүн талшықтарының түрлерін атаңыздар.

- Жүннің химиялық құрамын сипаттаңыз.

- Жүн талшығының әр түрінің морфологиялық ерекшеліктерін сипаттау.

- Қой жүннің негізгі топтарын атаңыздар.

- Биязы және биязылау жүнге сипаттама беру.

- Қылшық жүнді ұяң жүннен қалай ажыратуға болады.

- Жүн шикізатының түрлері және оларға морфологиялық сипаттама беру.

Әдебиеттер:

1 Қ.С.Сәбденов., Т.К. Бексейітов және т.б. Қой шаруашылығы. Алматы, 2011.

2 К.Е.Елемесов., М.Д.Закиров т.б. Қаракөл елтірісі, аң терісі және тондық қой терісі шикізаттарының тауартануы. 1-2 кітап. Алматы, 1993.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒