азақ композиторларының шығармашылығында ұлттық дәстүрлерді жүзеге асыру

2.3 Қазақ композиторларының шығармашылығында ұлттық дәстүрлерді жүзеге асыру

Соңғы уақытта ғылыми білімнің дербес саласы ретінде «ұлттық» ұғымы мәселесі ерекше өзекті болып отыр. «Ұлттық» ұғымы ұлттың өзін-өзі тануымен бірге дамыды және XVIII ғасырдың ортасынан бастап философиялық пайымдауға ие болды. Бастапқыда бұл ұғым қандай да бір этностың ерекшеліктеріне қатысты болса кейіннен рухани және материалдық өмірдің барлық деңгейіне тарады.

Мысалы, неміс философы-ағартушысы Иоганн Гердер адам тарихындағы әр түрлі дәуірдің өзіндік ерекшелігі ұлттық спецификасына, өз кезегінде табиғи жағдайлары мен мәдени дәстүрлеріне тәуелді деп санайды. Романтизм «ұлттық» ұғымын тереңдете зерттеп, оны жеке тұлға сипатындағы алғашқы негіздік сипат ретінде қарастырды (Шеллинг).

Әр түрлі мәдени дәстүрлердің жақындасуы салдарынан XX ғасырда эстетика ұлттық және интернационалдық түсініктерінің өзара байланысын ұғынуды талап етті. Қазақ мәдениетінде халық пен ұлттық идеясы ІХ ғасырдан бастап қоғамдық санаға енгізілді.

Бұл ұғым қоғамның рухани және материалдық өміріндегі Қазақ ұлттық стилінің терең ұлттық және жарқын көріністерінің пайда болуы мен дамуына әсер етті. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап «ұлттық» танымал этнос ретінде қалыптасқан адамдар қауымдастығының тұтас болмысының құрамдас бөлігі ретінде қарастырылды. Өйткені адам қоғаммен байланысты, сондай-ақ бір мезгілде табиғат және мәдениет әлеміне кіреді. [54, 1 б].

Музыкалық өнер көріністерінің ұлттық белгілері мен өлшемдеріне тән сипаттары әр түрлі болып табылады. Этностың өзіндік санасының, мәдени дәстүрлердің және ұлттық музыканың тарихи дамуының әртүрлі кезеңдерінде, сондай – ақ музыканың жекелеген бағыттарында және оның жеке шығармашылық өкілдері - орындаушылар мен авторлардың шығармашылықтарына сәйкес өзгеріп отырады.

Осы белгілердің арасында кәсіби музыкалық шығармашылықтың фольклорлық көздерімен байланысы айқын көрінеді. Идеялық-эстетикалық тұрғыдан маңызды бұл белгі, шешуші немесе жалғыз заңды критерий ретінде қарастырылмайды [55, 256 б].

«Қазақтардың дәстүрлі ойлауы тарихи дамудың ұзақ жолынан өтіп, қазіргі уақытқа дейін оған тән болмыстың негізгі нысандары мен өзінің эстетикалық бағалау жүйесін сақтап қалды. Осы себептердің салдарынан ол Еуропа үшін ғана емес, тіпті Шығыстың басқа да мәдениеттері үшін де тән емес ерекшеліктерге ие. Шығыс пен Батыс мәдениетінің органикалық бірігуі көп жағдайда көптеген халықтардың музыкасында диатоникаға негізделген ладтық ойлануын арттырды. Халық музыкасының диатониялық жүйесі тыңдаушыларға қысқа мерзімде осы мәдениеттерді меңгеруге және оларға тез арада үйреніп кетуге мүмкіндік береді» [56].

Неге, орындаушылық стильдің жаһандық сипатын сезіне отырып, біз жалпы ұлттық стиль белгілерін іздейміз? Бұл жерде ең алдымен тілдің, діннің, салт-дәстүрдің, тарихтың ортақтығын білдіретін ұлттық бірегейлік ұғымын атап өту қажет.

Ұлттық - тарихи өзгермелі категория, бірақ оның ұзақ мерзімді тұрақты белгілері бар және сол белгілер музыканың ұлттық екенін білдіреді. Олардың арасында лад, ритм, тембр сияқты компоненттерді бөліп көрсетуге болады. Алайда, қазіргі композиторлардың шығармаларында ладтың «тазалығы» немесе ырғақтың ерекшелігі туралы айту қиын, дегенмен олардың музыкасы ұлттық құбылыс ретінде қабылданады. Мұндай жағдайда ұлттық ұғымының функциясы, басқа параметрлерге беріледі.

Ғалым В. Юнусова музыкадағы ұлттық өзіндік ерекшелікті бейнелеудің мынадай маңызды факторларын анықтайды: «тембр, дыбыс және дыбыстық идеалдар туралы түсінік сияқты факторлар бір жағынан мәдениеттің эстетикалық философиялық көзқарастарымен тығыз байланысты, екінші жағынан – ұлттық музыкалық аспаптарда көрініс табады» деп атап өткен [57].

Ұлттық стильдік белгілердің қатарына музыкалық интонирлеумен фоникалық тәртіптің тәуелділігін жатқызуға болады. Қазақ тілі әуенді дауыстылығымен, интонациялық икемділігімен және тембральды мәнерлігімен сипатталады. Бұл тілдің ұлттық ішкі қасиеттері және бірқатар тарихи-мәдени, психологиялық және әлеуметтік факторларының әсер етуіне байланысты.

Музыканың ең алдымен, орындаушылық артикуляцияда көрініс беретін тілмен, ауызша сөйлеумен жиі байланысатынын байқаймыз. Мысалы, сөйлеу мен музыкадағы артикуляцияның ұғымын анықтауда С. Айзенштадт ұлттық-тілдік заңдылықтар мен онымен объективті байланыстарды қарастырды. «Орындаушылық мәтіндегі сөйлеу және музыкалық интонацияның өзара әрекеттесуі орындаушының ана тілімен ғана емес, сонымен қатар музыкалық интонациялаумен байланысты, оның нәтижесінде музыкалық тілдің интонациялық ерекшелігі түбегейлі түрде өзгермейді, тек жаңа мәнмен байытылып нақтыланып қалады. Еуропалық автордың шығармасы түсіндірілгенде, тілдік интонацияны жүзеге асыруда, әдетте, еуропалық бастама басым болады (орыс, француз, неміс және т. б. тілдер), ал туған тілдің стихиясы жасырын тек латентті түрінде ғана көрінеді» [58, 38-39 б].

Музыканың ұлттық бастауы не арқылы көрінеді? Музыканың ұлттық бастаулары көркем-эстетикалық байланыстың әр түрлі деңгейіндегі, әр түрлі этностық ерекшеліктегі композиторлар арқылы құрылған. Ұлттық сазгерлердің музыкасы қазақ мәдениетінің ерекшеліктерін көрсете отырып, елдің өткенімен терең байланыста болды және (М. Төлебаев бойынша тарихы, мәні және рухани құндылықтары) әндер мен күйлердің интонациялығы арқылы жүзеге асырылды. Бірақ, ұлттық стиль «композиторлық шығармашылықтың тарихи дамуы мен қатар оның (М. Композитор (Б. Рахмадиев – Ғ. Жұбанова) жеке стиліне де байланысты» [48, 140 б].

Өз кезегінде басқа этностық топтардың композиторларының музыкасында ұлттық стиль, әндер мен күйлердің интонациялығының көркем мағынасын тану мен бейнелеуде көрініс тапты. «Тек фольклорлық қана емес, сонымен қатар көркемдік негіз Е. Брусиловскийді, Л. Хамидиді және басқа да этностық текті композиторларды байланыстырды», - дейді ғалым Ө. Жұмақов.

Күй жанрларын тудырған дала мәдениеті «қозғалыс динамизмі» арқылы әлемді қабылдауды қалыптастырды. Терең ұлттық тамырлар қозғалыс жағдайын іске асыруға негізделеді. Кәдімгі ұлттық бейнелер (жолсерік, жылқы, құлан, шабыс, энергия) қозғалыс туралы ақпарат береді. Ол көшпенді өмірдің белгілі бір жерге (яғни мақсатқа) тұрақталмай, орын ауыстырулары сияқты шексіз. Қозғалыстың ұлттық түсінігі шеңбер бойынша қозғалыспен байланысты, ол тұйық, шексіз және өзара қайтымсыз болып келеді. Шексіз шеңберлік қозғалыс идеясын, рондо тәріздес және вариациялық композициялардың принциптері барынша жақын көрсетеді, сол себепті олар қазақ композиторларының шығармашылықтарына тән болып қалған.

Академик А. Жұбанов «күй» сөзінің мазмұнын аша отырып, былай деп жазды: «күй – біздің музыкалық жорықта бұрыннан бар сөз. Ежелгі кезде «күй» сөзі аспаптық және вокалдық музыка ұғымын біріктірген. Қазіргі кезде кейбір түркі тілдес халықтарда аспапты музыканы да «күй» деп атайды, бұл өнер түрі қазақтарда ертеден бері бар екенін куәландырады...музыкалық тілдің тереңдігі, таза аспапты виртуоздық тәсілдердің болуы, Қазақстан аумағында аспаптық мәдениеттің жоғары дамығанын көрсетеді» [59, 6 б].

А. Айтуаров, Н. Тілендиевтің «Аққу» күй жанрының негізгі белгілерін былай сипаттайды:

«- тақырып, әдетте, обертон дыбыстары және фактураның кеңістіктік ажыратылуы бойынша қойылған бірыңғай дыбыстың –интонациялық кешені;

- тақырыптық кешеннің бірнеше рет қайталауында салынған формалар;

- бейненің статикалығы».

ХХ ғасырдың қазақ музыкасындағы шығармашылық пен музыкалық өнердің басты өзегі ұлттық идея болды. Сазгерлер ұлттық «мотивтерді» музыканың мазмұнында және оның формаларында іске асырды. Көптеген шығармалардың тақырыбы, халықтық музыканың интонациялық фонынан елеулі дәрежеде тәуелді болды.

Кеңес дәуірі мен одан кейінгі қазақ өнерінің өзіндік санасы арасындағы межені тарихи шолудан әрі жылжыған сайын, ұлттық композиторлық мектептің көркемдік негіздеріне жаңа көзқарастың қажеттілігі арта түсуде. Ұлттық өнердегі тақырып әрдайым өзінің өміршеңдігімен қызықтырады, қазіргі уақытта өзінің көп мағыналы және көпаспектілігімен ерекшеленеді. Жалпы алғанда, әлем жаһандану мен интеграцияланған заманға қадам басып келеді. Бүгінгі күні ұлттық композитор болу үшін ұлттық «мотивтерге» негізделген музыкаларды шығару жеткіліксіз. Кеңес дәуіріндегі музыканың көптеген жоғары үлгілері ұлттық стильдерге негізделген болатын. Ал қазіргі кезде ұлттық нақышта ән шығару ХХ ғасырға тән емес мүлдем жаңа нәрсе емес.

Композиторлық шығармашылықтың ұлттық мұрамен байланысы туралы мәселені мәдениет контексінде қарастыру қажет. Қазақ музыкалық мәдениеті контекстіндегі XX ғасыр - бұл маңызды тарихи өзгерістерге толы кезең болды. Дәстүрлі шығармашылық пен музыканың көп ғасырлық үстемдігінің орнына, жаңа мәдениет пен музыкалық ойлау жүйесі, өмірдің жаңа жағдайында музыка арқылы қоршаған әлемде болу және әрекет ету, онда өз орнын табу қажеттілігі мен мүмкіндігін қабылдаудың жаңа парадигмасы келді. ХХ ғасыр ұлттық бірегейліктің біртектес музыкалық жүйесінің ыдырауын және симбиотикалық мәдениеттің пайда болуына септігін тигізді. ХХ ғасырда қазақ мәдениеті жаңа еуропалық (Батыс) музыкалық мәдениет тәжірибесіне және сыртқы байланыстар әлеміне тікелей кірді.

Жалпы қазақ музыкасының «кеңестік кезеңінде» (1920-1980 - жылдар) композиторлардың шығармашылықтары, ұлттық дәстүрлердің әсерімен жүзеге асты. Өзара іс-қимыл мәселелерінің төңірегінде шығармашылық пен ғылымның негізгі мәселелері шоғырланған. Алайда, дәстүрлердің өзара әрекеттестігіне басқа да көзқарастар болу керек. Бұл көзқарастар жаңа тарихи ахуалға негізделген. Ұлттық бастаулар мен Еуропалық дәстүрлер, салыстырмалы түрде айтқанда, мүлдем екі түрлі нәрсе.

Осылайша, Қазақстан композиторларының шығармашылығы кеңестік кезеңде ресми идеология деңгейінде қойылған ұлттық көрініс мәселелеріне топтастырылған, соған қарамастан, оның ішкі типологиялық және тарихи даму заңдарымен байланысты өнердің басқа да көптеген түрлі міндеттерін қамтыды деп айтуға болады.

Қазақстанда 30-шы жылдары дәстүрлі қазақ музыкасының дәлме-дәл дыбысталуы эстрадада кеңінен таралды және халық оркестрлерінің концерттеріне, әдетте, белгілі сал, сере, ақындар, жыраулар, өткеннің атақты күйлерінің әндерін орындаған солистер, халық әншілері мен домбырашылар қатысты. Біртіндеп 70-ші, 80-ші жылдары осы ұлы музыканттардың шеңбері қысқарып, ХХ ғасырдың соңына қарай олардың көпшілігі өмірден кетті.

Олардың орындарын жас дарындар алды. Бірақ олар ізашарлар сияқты талантты емес еді. Олардың стилі өткен шеберлердің орындауларынан ерекшеленді, өйткені олар мемлекеттік оқу орындарында, европеизацияланған ноталық оқыту жүйесі бойынша білім алды. Олардың көпшілігі өткеннің кәсіпқой композиторлары сияқты өзіндік шығармаларын импровизациялауға және жасап шығаруға қабілетсіз болып отыр.

Қазақстанда парадоксалды жағдай қалыптасты - ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының соңынан бастап қазақ музыкасы бұқаралық ақпарат құралдарында – радиода, ТВ-да, концерттік өмірлерде өз позицияларын жоғалтты. БАҚ-тан аутентификациялық ойда ән айту ізсіз жоғалып кетті. Дәстүрлі солисттердің концерттері Қазақстанның "GAKKU", "MUZlife", "НІТ TV", "MUZZONE ТВ" сияқты төрт музыкалық арналардың бірінде да сирек кездесетін болды. Оның елдің музыкалық алаңынан толық жоғалуы мәдениет үшін үлкен жоғалту болып табылады.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 6 789 Следующая ⇒