Тәуелсіздік және шетел қазақтары

Тәуелсіздік және шетел қазақтары

Дүниежүзі қазақтарының Құрылтайы қарсаңында

Әлемнің қырық мемлекетінде тіршілік етіп жүрген бес миллионнан аса қазақтар бар. Қазақ диаспораcы өзге елдердің диаспорасынан өзгешелеу. Бұл мәселенің себеп- салдары жүйелі түрде тәуелсіздік алған жылдардан кейін зерттеліп келе жатыр. Асылы, қазақтар әлемнің көптеген елдерінде тарыдай шашылып жүргендері, өздерінің қалауы емес. Қазақтар өйткені ата - жұртына бауыр басқан халық.

Ислам Жеменей,
шығыстанушы- ғалым, филология ғылымдарының
докторы, С.Демирел университетінің профессоры

Шет мемлекеттердің ішінде Қытай Халық Республикасында қазақтардың тұрған аймағы өздерінің ежелгі қонысы болғандықтан, қазіргі тілмен айтқанда, оларды «ирридент» деп атайды. Бұрынғыша айтар болсақ, ондайлар сол елдің «көне тұрғыны» делінеді.
Қытайдағы қазақтардың саны әр түрлі мәліметтерге қарап қорытқанда екі миллионға жуықтайды. Іле, Тарбағатай, Алтай аймақтарында тұрады. Кейінгі жылдары қазақтардың саны Үрімжі қаласында да артып келе жатыр. Қытайдағы қалың қазақтың тілі мен ұлттық салты қазірге дейін сақталып келгендігі жалпы қазақ үшін ұлттық олжа болып есептеледі. Сондай-ақ, кеңестік солақай саясаттың кесірінен Қазақстанның өзінде ана тілі мен ұлттық салтынан айрылып бара жатқан қазақтар үшін де ұлттың құнарлы нәрі бола алады. Оған дәлел – 1955-1963 жылдардағы елге оралған үш жүз мыңға жуық қазақтардың қазіргі уақытта саны бір миллионнан асып тіліміз бен діліміздің өркендеуіне зор үлес қосып келе жатқаны.
Аталған жылдардан кейін Қазақстан Тәуелсіздігін жариялаған соң, Қытайдан мыңдаған қазақ қуаныш туын желбіретіп елге оралып жатты. Олардың ішінде көптеген ғалымдары, ақын-жазушылары, өнер майталмандары, кәсіпкерлері Қазақстан Республикасының ғылымына, ұлттық мәдениетіне, әдебиет пен өнеріне, экономикалық нарығына өлшеусіз үлес қосты. Сондықтан елдің тәуелсіздігі қандас бауырлардың қабілетін аспандатқан дәуірі болды деп айта аламыз. Өйткені, Тәуелсіздік қазақтарға шын мәнінде бір-бірімен табысып, тұтас ел болып қалыптасуларына мүмкіндік тудырды.
Шетел қазақтарының атамекенге оралу идеясының жүзеге асыру туын ұстап тұрған Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев болды. Елбасының Қазақ халқының бірлігі мен ынтымақтасу жолында парасатты да салиқалы саясат ұстанып келе жатқаны ел үшін үлкен табыс, бақыт.
Қытай қазақтарының бір бөлігі қырқыншы жылдары Оспан батыр бастаған ұлт-азаттық күреске қатысып, жеңіліс тапқан соң Пәкістан мен Үндістан елдері арқылы Түркияға өтіп, сонда тұрақтады. Олар көбінесе Стамбул, Анкара, Измир қалалалары мен аудандарында тұрады. Жалпы саны нақты емес. Дегенмен, қырық-елу мыңнан асады деген болжам бар. Дәл сол көштің ұрпақтары XX ғасырдың жетпісінші жылдары Түркияның экономикалық-әлеуметтік қиын жағдайына байланысты Еуропа елдеріне барып жұмыс істей бастады. Осылайша бір топ қазақтар Түркия мен Еуропаның диаспорасына айналды. Олардың әулеттері қазіргі заманда Германия, Англия, Франция, Голландия, Америка, тағы басқа Батыс елдерін мекендейді. Түрік елі оларды бауырым деп, қарсы алды. Өйткені, түріктердің де Анадолыға қоныс аударған түпкілікті жері Сырдария бойы, қазіргі Қазақстан территориясының бір бөлігі болатын. Қандас бауыр, Түркия елі Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігін жариялаған сәтте отыз төрт минут ішінде еліміздің Тәуелсіздігін ресми түрде таныған тұңғыш мемлекет болды. Бұл – басқа елдер тарихында бұрын-соңды болмаған ғажап тарихи оқиға еді.
Түркия саясатының түріктектес халықтарға құшағын айқара ашуы қашан да басты ұстаным болып келеді. Сол үшін түрік дүниесі саяси дағдарысқа ұшыраған жылдары түркі зиялыларына Түркия екінші Отанының ролін абыроймен атқарып келді.
Түрік елінің тілі, діні, ділі қазақтармен бір түбірден шығып, тамырлас болғандықтан сол елді паналап барған қазақтар түрік тіліне бейімделе бастағаны соншалық, түрік тілін ана тіліндей тез арада меңгеріп алды. Сол үшін қазақтардың екінші буыны ана тілін түрік тілімен ауыстыра бастады. Сондықтан болар, қазіргі Еуропадағы олардың ұрпақтары ағылшын, неміс, француз, тағы басқа еуропалық тілдермен қоса, түрік тілінде тамаша сөйлей алады да, қазақ тіліне келгенде шорқақтайды.
Қазақстанның тәуелсіздігінен кейінгі жылдары Түркиядан бірнеше жүзге жуық қандастарымыз Алматы облысына көшіп келді. Олардың басым бөлігі облыстың Нұралы ауылы мен Қарасай батыр ауданында тұрады.
Түркиядан Еуропа елдеріне жұмыс іздеп барғандар дамыған Батыс елдерінің қоғамдық тәртіп, заңды жұмыс режиміне бойы үйреніп қалғандықтан атамекенге оралулары Қазақстанның ерекше қарқынмен дамып, алға шығуына байланысты болып тұр. Қазақстан ұлттық идеологияны мықтап қолға алар болса, бүкіл әлемдегі диаспора қазақтарымен қатар, ішкі орыс тілді қазақтар да тез арада қазақ тілін үйреніп, Қазақ болуды мақтан тұтары анық. Әрі Қазақстан тәуелсіздігінен кейін ұжмақ өмір іздеп шетелдерге кеткендер де пұшайман халге түсіп, туған елін аңсап қайта оралады. Әйтпесе диаспора қазақтары өз мәйегінен алыстай береді.
Моңғолия еліне қазақтардың Алтайдан көшіп барғандарына шамамен 150 жылдай болған. Олардың саны 1991 жылға дейін 120000 адамнан асып түсетін. 1991 жылы қарашаның 18 күні «Басқа республикалардан және шет- елдерден Қазақстанның ауылды жерлерінде жұмыс істеуге тілек білдіруші байырғы ұлт адамдарын Қазақ республикасына қоныстандыру тәртібі мен шарттары туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің № 711 қаулысы жарық көрді. Аталған қаулының негізінде алғаш болып Моңғолиядан еңбек шарты бойынша 60000 қазақ азаматтары атамекенге оралды. Олармен бірге түрлі сала бойынша елге танымал болған жоғары деңгейдегі мамандар да болды. Осылайша Моңғолия қазақтары жаңадан тәуелсіздігін жариялап, еңсесін тіктей бастаған Қазақстандағы халық саны мен демографиялық ахуалын көтерсе, білікті мамандары, ұлттық бояуға қанық салт-дәстүрімен де қазақ халқының сапалық өрісін де кеңейте түсті. Ал, түрлі себептермен Моңғолияда қазірге дейін тұрып жатқан қазақтардың тууының жоғары болуына байланысты осы уақытта Аллаға шүкір, саны әжептәуір өсіп, көштен бұрынғы санына жақындап қалғанын айтуға болады. Олар Моңғолияда 21 аймақ пен елді мекендерде тұрып жатқанымен, басым көпшілігі Баян-Өлгей, Қобда аймақтары мен Моңғолияның астанасы – Ұланбатыр қаласына шоғырланған. Сондықтан көп болып шоғырланған аймақтарда қазақ тілі мен ұлттық мәдениеті жақсы сақталып келеді.
Орыстың патшалық империясы да, коммунистік билігі де қазақ халқының тағдырына кері ықпалын тигізгені рас. Оған Ауғанстанға барып қоныс тепкен қазақ ағайындардың тарихы куә. Ол елге қазақтар үш кезеңде барған. Әр кезеңнің өзіндік тауқыметі мол болды. Бірінші кезең – 1865 жылы Ресей патшалығынан қысым көрген бір топ қазақтар әуелі Тәжікстанға өтеді. Одан ары бір мың шаңырақты құрайтын қазақтар Ауғанстанға барып орнығады. Екінші көш – 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейінгі тарихи зұлматтың беттерін парақтайды. Бұл көш қазақтың екі мың шаңырағын Ауған елінде сергелдеңге салды. Үшінші кезең – тарихта кәмпескелеу және қолдан жасалған ашаршылық деген анықтамасымен мәлім болып келе жатқан 1929-1932 жылдары іске асты. Осылайша олар Ауғанстанның диаспорасына айналды. Үш кезеңде Ауғанстанды паналауға мәжбүр болған қазақтар ол елдің Құндыз, Мазар Шәріп, Пол Құмыра, Герат, Кабул, тағы басқа өңірлерінде тұрды. Олардың саны туралы түрлі мәлімет айтылып жүрді. Шындығына келгенде қазақтар арасында орташа бала саны сегіз болғандықтан үш кезеңнің төрт мың қазақ шаңырағының есебін шығару демограф ғалымдарымыз үшін қиын емес.
Қазақтар Ауған елінде мал шаруашылығы, сауда-саттық және тігіншілікпен айналысты. Ұл-қыздарын көбінесе діни курстарда оқытты. Заманауи білім алуға бірен-саран ұл балалары ғана ықылас танытты. Соның ішінде бар-жоғы екі азамат Кабул университетінде оқып, жоғары білім алды. Оның бірі – Нұрмұхаммед деген азамат, әкесінің аты Молла Серікбай болатын. Ол Кеңес Одағының әскері Ауғанстанның ішкі оқиғаларына араласып, елдің ішіне бүлік шығарған 1980 жылдарында саяси тартыстардың құрбаны болып, Кабулда қаза тапты. Екіншісі – Мұхаммед Рафиһ атты азамат БҰҰ-ның босқындар бөлімшесінің тізіміне ілігіп, алған мамандығы бойынша Дания мемлекетінде қоныстанып, отбасы мүшелерімен тыныш өмірге қауышты. Аталары небір тауқыметті бастарынан өткерген ұрпақтың әулетінің бірі болған оған бағы мен берекесі мол тіршілік еткей деген тілегіміз бар. Кеңес әскерінің 1980-1989 жылдар аралығында лаулатқан соғыс оты талай шаңырақты күйретті, миллиондаған ел азаматтарын жан-жаққа тарыдай шашыратып әуреге салды, оның кесапаты сол елде тұратын қазақтарды да айналып өте қойған жоқ. Ауғанстан қазақтары 1980 жылдардан бастап босқын ретінде Пәкістан, Иран, Сауд Арабиясы және Түркия мемлекеттерін паналады. Олардың басым көпшілігі оқымысты маман болмағандықтан, тұрақтанған елдерде алыпсатарлық сауда, тігіншілік және аяқ киім жөндеу жұмыстарымен айналысып жүрді. Олар тігіншілік саласында Түркияда мемлекеттік экономикаға әсер етерліктей тері құрақтарынан күрте тігуді дамытты. Босқында жүрген олардың өмірі өте қиын болды. Барған елдің толықтай тілін меңгеру, заңдарына үйренісу, адамдарының мінез-құлқын тани білу, тіршілік қағидаларына қанық болу, тағы басқа қырларының байыбына бара білу оңайға соқпайтын. Босқында жүрген бауырларымыз тауқымет иірімінде жарқыраған үміт сәулесіне тап болды. Ол Қазақстанның тәуелсіз ел болғанын әлемге жариялау еді. Небір өмір азабын көрген олар елінің Тәуелсіздігін естігенде жүректері қуаныштан жарыла жаздады.
Тәуелсіздік – философиялық, психологиялық, саяси мәні зор, қастерлі ұғым. Тәуелсіздік адамының адам болып өмір сүруіндегі және дүниеауи өмірден илаһи өмірге жету жолындағы негізгі фактор. Тәуелсіздік – ұлттық сананы жетілдіріп, ұлттық болмысты сақтап қала алатын басты қайнар.
1991 жылғы 28 қыркүйекте Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Түркияның Стамбул қаласында қазақ диаспора өкілдерімен кездесіп, оларды көшіріп алуға уәде еткендігі шетте жүрген диаспора қазақтарының жүректерінде мәңгі жасайтын бақыт сыйлады. Әсіресе, Ауғанстаннан босқын атауына ие болған қазақтардың келешек тағдырын біржолата айқындап берген сол күн – Тәуелсіздік ұғымының қаншалықты сүйкімді ұғым екендігін шеттегі қазақтарға дәлелдеді. Сол жылдың бір шырайлы күні Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Стамбул қаласының қақ ортасы Таксим алаңында орналасқан Қазы-Антеп қонақ үйінің зәулім залында қазақ диаспорасының өкілдерін қабылдады. Сол кездесуде Елбасынан «Бірінші кезекте жедел түрде Ауғанстаннан Пәкістан, Иран, Сауд Арабиясында және Түркияда босқындар қатарында тұрып жатқан қазақ бауырларымызды елге қайтаруға қол ұшын беруді» өтіндік. Президент екі етпей өтінішімізді қабыл алды, әрі көпке созбай тәуелсіздігіміз жария болғаннан кейінгі аз уақытта босқын қазақтарды елден арнап жіберген ұшақтармен аталған мемлекеттерден атамекенге жеткізді.
Бүгін таңда бір кездері тағдыр тәлкегіне түсіп, Ауғанстаннан пана тапқан қазақ бауырларымыз Жетісай, Түркістан, Шымкент, Алматы және Ақтөбе облысы, тағы басқа өңірлерде Отан құшағында еңбек етіп, ұрпақ жайып, бақытты болашағының іргетасын туған халқымен бірге қалап келе жатыр.
Бұрынғы Кеңес Одағы құрамындағы Ресей, Өзбекстан, Қарақалпақстан, Түрікменстан, Тәжікстан, Қырғызстан, тағы басқа республикалардағы қазақтардың атамекенге оралуы онша қиын болған жоқ. Өйткені, орыс тілін үйреніп, саяси-қоғамдық ортақ ортаның ортақ психологиялық жүйесінде, құқықтық праволары бар азаматтары ретінде өсіп-өнді. Сондай-ақ, ашық шекаралары болғандықтан, оларға елге оралу жеңілдеу болды. Олар бар-жоғы жақын шетелдердің қазақтары деген атауға ие болды. Дегенмен, олар үшін Қазақстанның тәуелсіз ел болуы ерекше қуаныш болғаны рас.
1991-ші жылдың 16-шы желтоқсанында Қазақстан Тәуелсіздігін жариялаған күн Иран қазақтары үшін де Алланың берген үлкен сыйы іспеттес болды. Өйткені, соның арқасында Қазақстан Республикасы мен Иран Ислам Республикасы арасында дипломатиялық байланыс орнатылды. Көпке ұзамай 1992-ші жылдың 29-қарашасында Иран Президентінің шақыруымен еліміздің тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Иран еліне бірінші ресми сапары жүзеге асты. Аталған сапардың жан-жақты игі табыстарының бірі – Елбасының сол кездегі Иран Президенті Әли Акбар Һашеми Рәфсәнжани мырзамен арасында болған әңгіменің қорытындысы ретінде Иран қазақтарының атажұртына өз қалауы бойынша еркін көше алатын келісімі еді. Бұл – Қазақ халқы үшін теңдесі жоқ табыс болды. Ол табысқа қазақтар Елбасының үлкен көрегенділігі мен парасаттылығының арқасында қол жеткізді. Соның нәтижесінде 1995-ші жылдың күзінде Иран қазақтарының алғашқы тобы Каспийдің Иран жағындағы Әнзәли портынан Қазақстан жағалауында орналасқан Ақтау қаласына кемемен жеткізілді. Бұл көшке сол кездегі Қазақстан Республикасының еңбек министрі Саят Бейсенов мырзаның ерен еңбегі сіңді.
Адамзат өміріндегі әралуан тәжірибелерге қарап, психологиялық тәуелсіздікті сезе білген адам өмір жолында жаңа идеяларды, ірі жобаларды іске асыруға батыл кірісетінін аңғарасыз. Сондай-ақ, психологиялық тәуелсіздік адамның философиялық өрісін кеңейтіп, дүниетанымының кеңістігін айқындай түседі. Сол үшін тарихта, ғылымда, әдебиетте, өнерде шығармашылықпен айналысатын тұлғалардың материалдық, қоғамдық тәуелсіздігін қамтамасыз ете алған елдердің саяси билігі сол елдің ғарыштап дамуына жол ашып берген. Есесіне, адамның психологиялық тәуелділігі оның құлдық психологиясын қалыптастырады.
Адамзаттың өмір салты оның психологиялық ахуалына әсер ететіндіктен Қазақ халқының көшпенділік табиғатына байланысты еркіндікке бейімділігі оның қоғамдық қатынастардағы заңдар мен ережелерге бағынуын кешеуілдетіп келе жатыр. Адам психологиясын өзіне тән қоғамдық ережелерге тәуелді болуы да адамның еркіндік сүйгіштігімен үйлесуі керектігі анық. Адам психологиясының бұндай қайшылықтарын үйлестіру адам санасының кең өрісіне тікелей қатысы бар. Тарихи жазба деректерде «Қазақ» сөзі еркіндікті, азаттықты, тәуелсіздікті сүйген топтарға арнап айтылады. Сол себепті, кең далада еркін өмірді аңсаған түркінің түрлі ру-тайпалары топтаса бастап, халық сипатына лайық атала келе ұлт ретінде қалыптасты. Сондықтан тәуелсіздік ұғымы қазақ өмірінің салтымен ұштасқан, қайнасқан ұғым. Сол үшін 1991-ші жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігін жариялау Қазақ тарихында оның ғасырлар бойы аңсаған саяси жеңісінің биік шыңы болып саналады.
Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасының саяси тәуелсіздігі еліміздің саяси, экономикалық, ғылыми, тағы басқа салаларында айтарлықтай көптеген табыстарға қол жеткізуіне жол ашты. Соның бірі Қазақ диаспорасы мен шетте қалған қандастардың рухани бірлігін қамтамасыз етумен бірге, оларды атамекенге көшіріп алу еді.
1992 жылы бүкіл әлемнен қазақ диаспорасының өкілдері дүниежүзі қазақтарының алғашқы Құрылтайында Алматы қаласында бас қосты. Артынша Дүниежүзі қазақтарының Қауымдастығы мен Көші-қон Комитеті құрылды. Сонымен бірге, қазақтардың атамекеніне оралуына негіз қаланды. Осы тұста айтарымыз, Қазақ диаспорасының арасынан шетте жүріп, қазақтың салт-дәстүрін қорғаштап, олардың атамекеніне қайта оралу қажеттігін насихаттап, әрі атсалысып жүрген азаматтар аз емес. Елде де, шетте де қазақтардың ахуалын, көшу тарихы мен мәдени жағдайын жазып жүрген ғалымдар мен қаламгерлер де баршылық. Сондай-ақ, мемлекеттік қызметте отырған талай шенеуніктер қатарында да үлкен жанашырлықпен қазақ диаспорасына қол ұшын беріп жүрген абзал жандар молынан табылады. Олар туралы жазу келешек ұрпаққа ел үшін күрес жолындағы аға буынның тарихи өнегесі болмақ. Сондықтан да бұл тақырыптың жүгі ерекше.
Тәуелсіздігіміздің өміршең болуының басты кепілі қазақ халқы екендігін ұмытпай, ел билігінің саяси, экономикалық, қоғамдық мәйегіне айналайық дегім келеді. Мемлекетіміздің баянды болуы әрбір қазақтың, әрбір Қазақстан азаматының бағы мен берекесі болары анық. Ендеше, бойымыздағы қуатымызды, жүрегіміздегі сүйіспеншілігімізді мемлекетіміздің тәуелсіздігінің мәңгілік болуына аямай жұмсайық деген тілек.

⇐ Предыдущая 15 16 17 18 19 20 21 22 2324