Р және шеттегі қазақтар:оларды елге қайтару қажет пе.

50.ҚР және шеттегі қазақтар:оларды елге қайтару қажет пе.

шеттегі қандастарға абыздың аманаты

соңғы кездері шет елдерден елге оралушы қандастарымыздың саны жыл санап азайып бара жатқаны жөнінде мәліметтер бұл саланың кеибір шешілуі тиыс мәселелерінің қордаланып қалғандығынан хабар бергендеи. тәуелсіздік алған уақыттан бері шет елдердегі қандастардың отанға ат басын бұруы сол қандастарымыз үшін де, оларды құшақ жая қарсы алған еліміз үшін де тиымды шара болғанын көпшілік мойындары сөзсіз. дегенмен, ұзақ жылдар бойғы арман-мақсаттардың нәтижесі болған ата қонысқа оралудың соңғы кездері саябыр тартуы көңілге күдік ұялатады. бұл көштің үдеудің орнына саябырлауы шет елдегі қандастардың елге көп оралуынан емес екендігі баршаға аян. дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары т.мәмәшиевтің мәлімдеуінше, өткен 20 жыл ішінде 300 мыңға жуық отбасы атажұртқа оралып, бұрыннан керегесі кең, бүгінде өзгелермен терезесі тең тәуелсіз еліміздің халқы 1 миллионнан астам қандастарымызбен толықты (www.kazaktar.kz/makala/32-makala/216-2011-09-19-02-36-41.html) . алайда, қазақ елі сяқты жоғалтқаны көп мемлекет үшін шеттен келген бір миллион қандастар мәселенің шешілгенін білдірмеиді. әсіресе, қазақтар үшін өмір сүру ұлттық мүдде тұрғысынан қолайсыз елдерден қандастарды көшіру мәселесі ең өзекті мемлекеттік бағытқа айналуы тиыс. сөнімен қатар, енді елге оралған қандастарымыздың өз еліне кірігіп, сіңісіп кетуіне қатысты мәселелер туындауда, мұндағы ең басты назар аударатын жәйт олардың жаңа ортаға беиімделуі, ата-бабасынан бері айналысып келе жатқан мал шаруашылығымен айналысу үшін қажет жерге қол жеткізуі болып отыр. елге оралған қандастарымыздың арасынан жаңа жерге тұрақтамай қайта қайту сяқты жәйттәрдің кездесіп жатуы әлі де жылы орнынан қозғалмаған шет елдегі қандастардың ойының сан саққа жүгіріп, көшіп келуге батыл қадам жасаудан бас тартуына септігін тигізіп жатқаны да жасырын емес. кезінде ұрпағын сақтап қалу үшін өздері білмеитін елдерге бас сауғалап көшіп, ашаршылықты да, жоқшылықты да, әртүрлі басқыншылықты да бастан өткерген батыр қазақтың ұрпағы үшін өз елінде кездесетін кеибір қиыншылықтарға бола ата жұртқа оралу арманынан бас тарту болашақ ұрпақ алдындағы үлкен күнә екендігін омырын қазағым деп өткерген абыз ақсақал жағда бабалық ұлы жиы айтып отыратын еді. ол бүкіл қазақ ата мекенге біріккен кезде ғана қазақстан шын мәнінде қазақ мемлекеті бола алатынын, қазақтардың бірігуі тек мемлекеттің көмегіне сүйену арқылы емес «қазақ идеясі» негізінде жүзеге асырылуы тиыс екендігін, қазақтың дербес, ешкімнің көмегінсіз елге қайтуы үшін олардың ауыл шаруашылғымен айналысуына қажет жерді мемлекеттік резрвтен беру қажеттыгын алға тартты. жағда бабалық ұлы қазақтың елге көшуі тек мемлекеттік квотаға байланып қалмауы қажет, қазақтар мүмкіндігінше өз еліне келудің сан түрлі жолдарын қарастырып, ұрпақты қазақ арасына қосуды басты мақсат етіп қоюы тиыс деген ұстанымда болды. абыз атамыз бүкіл қазақты бір ту астына біріктіруге қарсы болғандарды осындағы болсын, иә болмаса сырттағы қазақтар болсын сатқын деп атаған болатын.

оралмандар кімдер? олардың барлығы дерлік кешегі кеңестік үкімет тұсында шетке қашқан байлар мен бас көтерушілердің ұрпағы ма? деген сұраққа жауап іздер болсақ, ең әлдімен тарихи деректерге сүйену қажет болар. қазақтардың шет ел ауып бас сауғалауына кеңестік саясаттың тікелеи ықпалы болғандығын, жанын сақтап қалу мақсатында қазақтардың көршілес мемелекеттерге үдере көшіп барғанымен сол жерлердің тұрғылықты халқының оларды бауырына баспақ түгілі есігінен сығалатпағаны салдарынан қоныс аударушылардың көпшілігінің мың-мыңдап өзге елде көмусіз қалғанын көпшілігіміз білеміз. ал барған жерлерінде жанын сақтап қалған қазақтың көбінің сол жерлерде сандаған ғасыр бойы мекен еткен қазақтарға қосылып, соларға арқа сүйеп ел болғанынан көпшілік хабардар емес. бүгіндері оралман десе кешегі қашқындардың ұрпағы деп қарайтын замандастарымыз сол көршілес қытай, моңғоля, өзбекстән, ресеи, қырғызстан, түркіменстән жерлерінде қазақтардың кеңестер билігі орнамастан бұрын да мекен еткенін біле бермеиді, соның салдарынан да шеттен келген қандастарға қатысты үстірт пікірлер туындап жатады. осы тақырыпта қалам тербеп жүрген авторлардың бірі м.исахан «демөгрәфя ғылымы бойынша өз елінен өзге жерлерге қоныс аударған шәшыраңқы немесе топ болып отырған етнөстөрді дяспора деп атайтын болсақ, ал ирредент деп өзге мемлекетте тұрғанмен, өзінің тарихи әтәмекенінде отырған ұлт шоғырын айтамыз. ендеше өзінің байырғы ата қонысында отырған ресеидің астрахан, саратов, орынбор, самара, челябі, қорған, омбы өблістәрімен бірге, таулы алтайдағы қосағаш ауданын мекен еткен қазақтар дяспора емес, ирредент болып табылады» деген пікір білдірген еді (мұхан исахан. ресеиде қосағаш деген жерім бар! | Abai.kz ...abai.kz/nodе/6972) .

қазақ оқығандарының арасынан алғашқылардың бірі болып к. асанов қазақ халқын қырғынға ұшыратып, тоз-тозын шығарып санын өсірмеген компартяға қатысты ашық пікір былдырып, кеңестік саясаттың қазақты жарылқамағанын жаря еткен болатын (к.әсәнөв сувереннөст или сәмөстөятелнәя гөсудәрственнөст? гәзетә алаш №2, июн 1990) . тәуелсіздік алған уақыттан бері қазақ тарихшылары бұрындары көпшілік үшін құпя болып келген жәйләрді ғылми айналымға енгізіп, кеңестік дауыр тарихын жаңаша козқараспен зерттеу үстінде. а қ ш мұрағат мәтерялдәрімен жұмыс істеу арқылы жаңа мәліметтерді өзінің еңбегіне арқау еткен б.аяған кеңестік билік орнаған уақыттан соңғы кезеңде қолындағы барынан айрылып аштық құрсауында қалған қалған қазақтардың әлімжеттік жасап, жергілікті халықтың ерекшелігін ескерместен қисынсыз саясат жүргізген қызылдарға қарсы болып, өз мүдделерін қорғау мақсатында жер-жерде бас көтергендігін алға тартады. автор 1929-,1932 - жылдары қазақ даласында 400 ден астам бас көтерулердің орын алғанын, олардың көпшілігін қызылдардың әскері аяусыз қырып-жойғанын, кеибір бөліктерінің жан сауғалап көршілес мемлекеттер аумағына өткенін, онда ауып барған қазақтардың көпшілігінің бөтен елдің босағасында аштан қырылғанын, қаңғып қалған қазақтардың кеибірін қызылдардың кері қайтарып колхозға жұмыс жасауға мәжбүрлегенін нақты деректерге сүйене отырып баяндайды (қараңыз: б.әягән. крәсніе и черніе. алматы, 2005, 24-31 беттер) . қазақ шаруаларының қолындағы малын жергілікті халықтың ерекшеліктерін ескерместен ішкі ресеидегі ұжымдастыру нысанына сай колхоздастыру, ірі өнеркәсіп орындары мен әскери мекемелерге азық етіп даярлап беру салдарынан мал басының азайып қазақ халқы 1931-,1933 - жылдары ашаршылыққа ұшырағаны жәйлі белгілі ғалым т.өмәрбекөвтің еңбектерінен толымды мәлімет алуға болады. мұрағат деректеріне сүйене отырып тұшымды пікір бере білген автордың пайымдауынша 1931-,1933 -жылдары аштан және осыдан туындаған жұқпалы аурулардан өлген қазақ саны 2 миллион 277 мың адам. осы автордың берген мәліметіне сай ұжымдастыру жылдары шет елдерге қоныс аударып сонда орнығып қалған қазақтың саны 120 мыңдай болған екен. т.өмәрбекөв қытай қазақтарының төрттен бырының ғана кеңестер одағынан бас сауғалап көшіп барғандар екендігіне де тоқталып өткен (қараңыз: т.өмәрбекөв. «қазақтар шыбындай қырылып жатыр» егемен қазақстан, 13.07.1991ж. 4-бет؛ т.өмәрбекөв «қазақ неге шыбындай қырылды» егемен қазақстан, 01.08.1992 ж. 5-бет) .

жалпы шет елдердегі қандас бауырларды елге қайтару мәселесі еліміз тәуелсіздік алған тұстарда көтеріле бастады, сол кездері халық арасында үлкен беделге ие болған азаматтық азат қозғалысының қайраткерлеры де шет елдегі қандастар тағдырына алаңдаушылық білдіріп өз тараптарынан ұсыныстар жасаған болатын. солардың бірі мақаш тәтімөв алғаш рет «қазақстан республикәсінің көші-қоны туралы» мигрәтся заңының жобасын жасап азат гәзетінің 1991 - жылғы қыркұйектегы №16 санына жарялаған еді. осы заң жобасының мәтінінде ол егеменді қазақстанға өзінің ата мекені ретінде шет елден біржөлә көшіп келген репәтрянттәрді «майтабандар» деп атауды ұсынған болатын. дегенмен, бұл ұсыныс еліміздің көші-қон саласындағы заңнамаға енгізілген жоқ. қазақстан республикәсінің қолданыстағы көші-қон заңнамасы 1990 - жылдардың басы мен ортасында қалыптаса бастады. сол жылдары осы саладағы негізгі заңнамалық әктілер қабылданды. 1991 - жылғы желтоқсанда «қазақстан республикәсінің азаматтығы туралы» заң, 1992 - жылы «көші-қон туралы» қазақстан республикәсінің заңы қабылданды. 13 - желтоқсан 1997 - жылы қабылданған «халықтың көші-қоны туралы» заңына сәйкес алғаш рет репәтрянт (оралман) ұғымы ресми айналымға енгізілген болатын. 2002 - жылы "халықтың көші-қон" туралы заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, онда оралман атауы заңдағы "репәтрянт" терминімен қосарланбай дербес қолданылады, әрі жаңа түсінік, анықтама беріледі. ол анықтама төмендегідеи: "оралмандар" - қазақстан республикәсі егемендігін алған кезде оның шегінен тыс жерлерде тұрақты тұрған және қазақстан республикәсінә тұрақты тұру мақсатында келген ұлты қазақ шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар. 22 - шілде 2011 - жылы қабылданған № 477-ыV зрк «халықтың көші қоны туралы» заңға сәйкес, оралман - қазақстан республикәсі егемендігін алған кезде оның шегінен тыс жерлерде тұрақты тұрған, балаларының ұлты қазақ және қазақстан республикәсі егемендігін алған кезде оның шегінен тыс жерлерде туған және тұрақты тұрған, қазақстан республикәсінә өз тарихи отанында тұрақты тұру мақсатында келген және осы заңға сәйкес белгіленген тәртіпте сәйкес мәртебеге ие болған етникалық қазақ. соңғы нұсқадағы оралман түсінігі қазақтан өзгенің оралман мәртебесіне ие болмайтындығын тағы да нақтылай түскен, бірақ, анықтама көңілге қонымды болса да сол оралман атауына қатысты пікірлер алы де болса осы атауды қайта қарастырудың қажеттыгын көрсетеді. оралман атауына қатысты осы уақытқа деиін баспасоз беттерінде жаряланған мәтерялдәрдән, интернетте жарық көрген пікірлерден түйіндеитін басты пікір - «оралман» атауының шет елден келген бауырларымызға мүлдем ұнамайтындығы, сөнімен қатар, осы әтәумен тек кеңестік режимнен бас сауғалап шет ел асқан қазақтардың ұрпақтарының байланыстырылуы. жалпы, алғанда ресми айналымдағы осы терминнің сол санатқа жататын адамдардың көңілінен шықпауы оны өзгертудің қажеттыгыне меңзеиді. себебі, әркімнің өзінің көңілінен шығатын атауды иеленуге құқығы бар емес пе? тіпті, жеке тұлғалардың есеие келе өзіне ұнамайтын, өз намысына тиетін есімін өзгертуге абсолютты құқығы бар. ал бұл жерде тек жекелеген адамдар турасында емес жалпы қоғамның бір бөлігінің қалауы жәйлі сөз қозғалып отыр. осы мәселені ескеріп, мемлекеттік биліктің бұл атауға балама табуы тиыс. осы уақытқа деиін шет елден оралған қандастар өздеріне қатысты «қандастар», «бауырластар», «елге оралған бауырлар» сяқты сөздерді қолдануды ұсынды. бырақ, оралман атауы ресми айналымда да, қоғамда да берік орнығып, осы атауға қатысты айтылған сыни пікірлер қаперге алынбауда. біздің пікірімізше, оралман атауына байланысты әлі де болса орнын ауыстырар жақсы атау табуға болатындай. мысалы, біз «аталас» созын ұсынғымыз келеді. себебі, оралман сөзі белгілі бір топтың құқықтық мәртебесін айқындағанымен, халық арасында әсіресе, қандас қазақтар арасында бөлінушілік сезіміне итермелеитін ұғымға айналып үлгерді. оралман сөзі қандас қазақтардың бірлігін, туыстығын ойға салмайды, тек елге оралған адамдардың құқықтық мәртебесін айқындайды. мұның өзі психологялық тұрғыдан елге оралған қандас бауырларға елге келушілер, кезінде елден кетіп қалып қайта оралған адамдар сяқты козқарасты қалыптастырады. бұл тұрғыдан алғанда атаудың өзі қазақтарды біріктіретін, бір-біріне бауырластық сезімін тудыратын сөз болғаны жөн секілді. шеттен келген қандастардың жақында белгілі бір аншының оралманның тауығы жәйлі айтқан әңгімесіне қатысты пікірлерін оқып отырып көзімнің жеткені, қандастарымыздың оралман атауына намыстанатындықтары, оралман сөзін қабылдамайтындықтары (www.sеrkе.org/nodе/247?pagе=1) . мұның өзі біздерді ойға жетелеуі тиыс, яғни оралман атауынан бас тартып «аталас» сөзін (болмаса басқа бір ұтымды сөзді) ресми айналымға енгізу қажет. мұндағы басты мақсат қандас туыс қазақтарды жақындастыру, олардың бөлінушілігіне тосқауыл болу. тағы бір мән беретін жәйт терминнің айтуға оңай, құлаққа жағымды болуы, яғни жалпы қазақстандық азаматтар үшін айтылуы қиын болмайтын, жақсы ойға жетелеитін сөз болуы шарт. аталас сөзі қарға тамырлы қазақтың барлығының бір атадан тарағандығын, бір-біріне бауыр, туыс екендігін білдіретін термин сөзге айнала алады деген пікірдемін.

соңғы жылдары еліміз тәуелсіздік алып еңсеміз көтерілуімен қатар қазақтың өзіне ғана тән кеибір жағымсыз сипаттары да дами түсуде. осының ең бастылары жүзге бөліну, руға бөліну, жерлесшілдік десем қателеспеген болар едім. ұстазым с.өзбек ұлы «21 - ғасырға аяқ басқан қазақ халқының санасында сіресіп тұрған рушылдық пен жүзге бөліну еліміздің болашағына, оның өркениеттілікке көтерілуіне тосқауыл және нұқсан келтіретін рухани дерт болып тұр» деп қазақ зялылары арасындағы жүзшілдік пен рушылдық жәйлі ашына жазған еді (сәкен өзбек ұлы. рушылдық һам қазақ зялылары | Abaы.kz ) . онсыз да рушылдық дертінен арыла алмай отырған қазақ жұрты үшін өзәрә оралмандар мен жергілікті қазақтар болып бөлінудің қажеты шамалы. қазыргы кезде ұлттың басын біріктіретін жалпы қазақтық идеөлөгянің жоқтығы да ұлттық нақты мәселеде ұтымды шешімдердің қабылданбауына негіз болуда. бұл ретте абай тілімен айтқанда «бырыңды қазақ бірің дос, көрмесең істің бәрі бос» болып тұр.

қазақтардың басын бұрынғыдан да біріктіретін, олардың өзәрә кірігуін қамтамасыз ететін ұлттық баспасоз екендігіне ешкім шұба келтіре қоймас. десек те, кеиінгі кездері ұлттық бәспәсөзде оқыған, тоқыған қазақ азаматтары шеттен келген қандас турасында әртүрлі мақала жарялап, халық арасында белгілі бір пікірдің қалыптасуына септігін тигізіп жүр. жаряланған мақаланы оқитын халықтың барлығының бірдеи нақты мәселеге қатысты өзіндік ұстанымы болады десек қателесер едік, сәйкесінше, осындай мақалалар халықтың кеибір бөлігінде автордың ойларына ұқсас пікірлердің туындауына себеп бола алады. екінші ақпан 2012 - жылы егемен қазақстан гәзетінде сеифөллә шайынғазының «өз елінде өзі қонақ болғысы келетін оралман ағайындардың ойлағандары не?» атты мақаласы жарық көрді, оған жауап ретінде қаншама мақала жаряланып үлгерді. ал, 16 - ақпан 2012 - жылы ж.шәкеннің «ақсұйек пен құл һам оралмандар» атты мақаласы интернетте жаряланды. авторлардың жазғандарына қарап отырып олардың ең басты мәселені, қазақ бірлігі идеясін естен шығарып алғандығын өкінішпен айтуға болады. әрине, қазыр демөкрәтя заманы, әркімнің өз пікірін дербес білдіруге құқығы бар, дегенмен, қазыргыдеи жалпы қазақтық идеөлөгя қалыптаса қоймаған тұста осындай мақала жазу арқылы қоғам ішінде әртүрлі пікірлердің тууына мұрындық болудың өзі үлкен қателык деуге болады. менің айтқым келгені қазақты қазақтан басқа ешкімнің дәл өзіндеи қабылдап, дәл өзіндеи жақсы көре алмайтындығы, ал қазақтың ішінде де кеибір жағымсыз елементтердің болуы табиғи заңдылық. арамызда кездесетін сол азшылық үшін жалпы қазаққа топырақ шәшуға болмас, осы тұрғыдан алғанда жергілікті болсын, шеттен келген болсын жазғыштар өздерінің басында жүрген, бірақ, бәспәсөзде жарялау артықтық ететін пікірлерін алға тартпай-ақ қойғаны абзал болар еді.

жалпы алғанда, қандас бауырлардың шет елден ата мекенге оралуы ұлтымыздың өз елінде көпшілікке айналып, ана тіліміздің қолданыс аясының кеңуіне септігін тиігзді. көп қорқытады, терең батырады демекші, қазақ санының өз елінде арта түсуі ұлт үшін тек жақсылыққа бастар жол ғана. уақыт өте келе сан жағынан өсе түскен ұлтымыздың тілі, ділі, діні басымдыққа ие болып, өзге қазақстандықтар үшін қазақтар аға ұлт дәрежесіне көтерілері сөзсіз. осы тұрғыдан алғанда қазақ санының өсуі біздер үшін ауадай қажет, сондықтан ұлы көштің тоқталмауы үшін мемлекет те, арбыр қазақ та өз үлесін қосуы шарт. шеттегі қазақ арасында үгіт-насихат жүргізіп, олардың елге қайтуына ықпал жасау, елге келген қазаққа жылы шырай танытып, оның өз еліне келгенін сездіру жүрегі қазақ деп соққан азаматтардың қасиетты міндеті. кезінде сталин қуғынға ұшыратып, аш-жалаңаш қалпында қазақ даласына әкеліп тастаған жапа шегуші ұлттарды бауырына тартып, өзінің аузындағысын жырып берген бауырмал қазақ үшін шет жерде өгеилік көріп, өзім деп келген қандас туыстарға оң қабақ таныту қиынға соқпасы айқын. осы жерден сөзімізді тамамдап, ойымызды өмірін «қазақ идеясінә» арнаған, кезінде ел басқарған, қазақтың ата мекенге ұлы көшін ұйымдастырған, көзі жұмылғанша қазақтың қасмын ойлаған абыз жағда атамыздың аманат сөзімен қорытындылағымыз келеді, «сендер, яғни келген ұрпақ қанша қиындық көрсеңдер де сендердің балаларың осында өседі, осында тәрбие алады, олардың келешегі жарқын болады, ертеңді ойласаңдар елге қайтыңдар!»\\

⇐ Предыдущая 15 16 17 18 19 20 21 222324 Следующая ⇒