2. АҒЫЛШЫН-ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ

2. АҒ ЫЛШЫН-Қ АЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ Қ ОЛДАНЫЛУЫ

2. 1 Экономика саласындағ ы жаң а атаулар

Қ азақ лексикасының жаң а сө здермен толығ ып отыруы ешқ ашан толастағ ан емес. Республикамыздың тә уелсіздік алуына жә не қ азақ тілінің мемлекеттік мә ртебесін шын мә нінде кө теруге байланысты 1990 жылдары қ азақ лексикасы толығ уының жаң а кезең і басталды. Баспасө з бетінде, радио мен теледидарда, кө ркем ә дебиет пен ғ ылыми-педагогикалық ә дебиеттерде 1970 жылдардан бері кө ріне бастағ ан жаң а сө з қ олданыстары 1990 жылдарда мақ сатты тү рде одан ары кең ө ріс ала бастады жә не кейінгі кезде де ө ріс алып отыр. Қ азақ тіліндегі жаң а атаулардың негізінде жаң а ұ ғ ымдардың орыс тілінде қ алыптасқ ан атаулары жатыр. Бұ лар қ азіргі кезең дегі саяси, ә леуметтік, мә дени ө мір мен ғ ылыми-техника салаларында енген жаң алық гарды білдіреді. Қ азіргі жаң а атаулардың дені жаң а сө з немесе сө з тіркесі тү рінде туып, қ алыптасып келе жатқ ан зат есімдік атаулар.

Р. Сыздық қ азақ тілінде 1990 жылдардағ ы жаң а сө з қ олданыстың пайда болуына себепкер ү ш жағ дайды атап керсеткен^..

Бірінші, ө мірдің ө зі ә келген жаң алық тарды атау қ ажеттігі. Осығ ан орай кө птеген жаң а ұ ғ ымдарды білдіруде қ азақ тілінің ө з мү мкіндігі бар екендігі, оғ ан бейімділігі кү шті екені айқ ын болды. Соның нә тижесінде 1970—80 жылдарғ а дейін орысша қ олданылып келген устав — жарғ ы, программа — бағ дарлама, компенсация — тө лемақ ы, документ — қ ұ жат, информация — ақ парат, пенсия — зейнетақ ы, спонсор — демеуші, процент ~ пайыз, репатрант — оралман, репрессия — куғ ын-сургін, орган — мү ше, ағ за т. б. қ азақ ша аталатын болды. 1920—30 жылдары біраз қ олданылып, кейін ығ ыстырырылғ ан тө рағ а, хатшы, қ ұ кық , қ ұ жат т. б. сө здер қ айтадан қ олданысқ а енді. Кейбір жергілікті сө здер кеден (таможния), шалғ ам (редис), шалқ ан (репа), сусамыр (диабет) т. б. терминдер жасауғ а пайдаланылды.

Екінші, бұ рын орысша аталып немесе суреттеме (тү сіндірме) жолымен білдіріліп келген ұ ғ ымдардың қ азақ ша жатық, мү мкін-дігінше дә л баламасын табуғ а ә рекет, ізденіс артты. Мысалы: жолсерік (проводник), жолсапар (командировка), телекө пір (телемост), отбасы (семья), нарық (рынок), мердігерлік (подряд), ұ шақ (самолет), тікұ шақ, (вертолет), иегер (кавалер ордена т. б. ), зергерхана (ювелирная мастерская), зертхана (лаборатория), кө лікжол (проезжая часть дороги), жаяужол (тротуар), бағ даршам (светофор), ө ткізілу (реализация), жаһ андану (глобализация) т. б. Орыс тілінің калькалау арқ ылы. Қ ызыл кітап (Красная княга), дө ң гелек ү стел (круглый стол), щхйта-лама шикізат (вторичное сырье), қ айтарма ә дріс (обратный адрес), қ айтарым (отдача) т. б. сө здер жасалды.

Ү шінші, бағ алауыштық мә ні бар сө здерді жасау қ ажетгілігі туды. Мысалы: ғ арыш (космос), ғ арышкер (космонавт), ғ арышнама (кос-мология), атомгер (атомщик), мадақ нама (грамота), ө міриама (био-фафия), ғ аламшар (планета), ә нұ ран (гимн), елтаң ба (герб), звйнет-ақ ы (пенсия), қ алабасы (мэр города), дү ниеқ оң ыздық (затқ а табы-нушылық ) т. б. терминдік ресми атаулар алғ ашыида экспрессия, кө терің кілік сияқ ты бағ алауыштық мә ні бар, қ осалқ ы атаулардан пайда болғ ан.

Жаң а атаулар қ азақ тілінде ежелден белгілі сө зжасам тә сілдері арқ ылы жасалады. Мысалы: жұ рнақ жалғ ау арқ ылы -гер: баспагер, қ аржыгер, заң гер; -нама: жаднама, деретхана; -хана: ойынхана, дә мхана; -ғ ы: қ ұ рылғ ы, басың қ ы; -ым: қ ойылым, басылым, сұ раным; -ма: бағ дарлама, дә йектеме т. б. ); тү бірлерді біріктіру арқ ылы (гү лтә ж, зейнетакы, тілашар, каршакыз, жолкіре, сө зтізбе т. б. ); сө з тіркесі арқ ылы (алтын кітап, жү лдызды соғ ыс, арапатпа сауда т. б. ); бұ рынғ ы сө зге жаң а мағ ына қ осу аркылы (сапар сө зі тек " жол жү ру" дегенді емес, лауазымды адамдарғ а немесе біреуге барып жолығ у монінде, желік " желігу" мағ ынасынан баска ә скери желік тіркесінде " военный психоз" мә нінде терминдік мағ ынағ а ие болғ ан).

Жаң а атауларды жасауда олардың жұ ртшылық қ а қ олайлы болу жағ ы, сө з қ олданудың тіл тә жірибесінде қ алыптасқ ан дағ дысы сияқ гы факторлар ескерілуге тиіс. Осы турғ ыдан қ арағ анда жаң а қ олданыстағ ы сө здердің бә рі бірдей сә тгі шыкгы деуге болмайды. Мә селен, қ азақ тіліне ертеректе еніп, сің ісіп кеткен кірме сө здер аз емес, осылардың баршасына қ азақ ша балама іздеу дұ рыс емес. Мысалы, газетті — унқ ағ аз, телефонды — ү нсандык, самолетті — ө зіү шар т. б. деп атауды жұ ртшылық кабылдамады, тілге кірікпеді. Сол сияқ гы ғ ьшым, ө нер, техниканьщ ә р саласындағ ы интернационалдық сө здер-дің термиң цік мағ ьшасъш білдіретін казақ сө здерін табу немесе қ олдан жасау сә тгі бола бермейді.

Жаң а қ олданыстағ ы атауларғ а байланысты ә лі де реттейтін, нақ гылайтын жайтгар аз емес. КейбІр терминдік атаулар сө здіктерде бірнеше нұ сқ ада беріліп, жарыса қ олданылып жү р. Мысалы, Мем-лекетгік терминологиялық комиссия бекіткен 2004 жылғ ы " Орысша-қ азақ ша — қ азақ ша-орысша терминдер мен атаулар сө здігінде" праязык — ана тілі, тө ркін тіл, универсальный — ә мбебап, указание — нұ сқ ау, дубликат — телнұ ска, легализация — жария ету, тенденция — ү рдіс, процесс — процесс, ү деріс тү рінде, ал осы сө здер 2005 ж. шық кдн (Орысша-қ азақ ша сездікте) — арғ ы тіл, ататіл; универсал, ә мбебап; нұ сқ ау, ереже; кө шірме, тө лқ ұ жат; ресмилендіру, решилену, жария ету, заң дастыру; нақ ты ой, мақ сат, ұ рыс, дамудың беталысы; процесс, барыс тү рінде берілген.

Атаулардың ә ртү рлі саладағ ы ә дебиеттерде жә не авторлардың шығ армаларында тү рліше айтылып жү ргені де белгілі.

1992 ж. " Жаң а атаулар" сө здігі шық ты (онын алдында шағ ын сө здік тү рінде 2 рет басылым кө рген). Оғ ан 1970—1992 жж. аралығ ында пайда болғ ан жаң а тұ лғ алар мен сө з тіркестері, мағ ынасы жаң ғ ырғ ан 1200-дей сө з енгізілген. Қ ұ растырушылар ескерткендей, бұ л сө здік ресми нормативтік сө здік емес жә не онда сол кезде туғ ан барлық жаң а қ олданыстар қ амтылмағ ан. Сө здікшілердің алдына койғ ан мақ саты —қ азақ тілінде сол кезде жаң адан пайда болғ ан сө здерді есепке алып, тіркеу ғ ана емес; жаң а қ олданыстардың ө рістеуіндегі даму ү рдісімен таныстыру. Сол себепті сө здікке жаң а қ олданыстардың " ө мірге жолдама" алғ андары да, ә лі қ олданыскды еркін тү спегендері де, мү мкін тіпті тү спейтіндері де енгізіліп, жү ртшьшық назарына ү сынылғ ан.

1992 жылдан бергі 15 жылдай мерзімде жаң а қ олданысқ а тү скен сө здердің саны одан ә лдеқ айда артқ аны сө зсіз. Бұ лардың бә рін есепке алып, тіркеп-тізіп, тү сің діру, дұ рыс-бұ рысын анық гау — қ азақ лексикографиясының алдағ ы міндеті болмақ. [23, 181б]

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 Следующая ⇒