1. НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ

1. НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ

1. 1 Неологизм терминінің мағ ынасы мен мә ні

Неологизмдер – бұ л қ азіргі тарихи кезең ге тә н тү гелімен жаң а лексикалық единица. Мұ ндай сө здер ә лі де болса сө здік қ орғ а ене қ ойғ ан жоқ, сондық тан халық тың кө пшілігіне таныс болмауы мү мкін.

«Неологизм» ұ ғ ымының белгілі бір анық тамасын талдау ү шін тү рлі зерттеушілердің пікірлеріне сү йенсек, екі тү рлі кө зқ арасты аң ғ аруғ а болады:

3) «неологизм» термині жаң а сө здің жасалуы ретінде қ абылданады, яғ ни бір тілдің жаң а сө з жасам ү лгілерінің модельдерін сақ тай отырып, бұ рын таныс болмағ ан жаң а сө зді, жаң а ұ ғ ымды білдіретін сө здердің тобы ретінде қ арастыру. Мысалы, reactor – ядролы реактор, biocide – биологиялық соғ ыс жә не т. б.

4) Сондай-ақ бұ рын қ олданыста жү рген белгілі бір сө здің семантикалық жә не стилистикалық бояулары ә сер ететін жаң а синонимі ретінде қ арастыру. Мысалы, boffin сө зі (қ ұ пия жұ мыспен айналысатын ғ алым, кө бінесе ә скери мақ сатта) scientist сө зінің ең жақ ын синонимі болып табылады, алайда оның семантикалық бояуы басқ аны білдіреді.

Сол секілді лексикалық жаң а сө здердің қ ұ рамының біркелкі болмауы да кө рініп отырады. Оның себебі неологизмдердің пайда болуына, тілдегі тұ рақ тылығ ына қ олданыстағ ы тазалығ ына байланысты.

Неологизмдердің пайда болуының себебі қ оғ амдық жә не ғ ылыми-техникалық прогресс болып табылады:

- ә леуметтік-экономикалық жаң а сө здердің пайда болуы;

- ғ ылым мен техниканың қ арқ ынды дамуы мен жаң алық тары;

- мә дениет саласындағ ы жетістіктер.

Неологизмнің ең басты белгісі кө птеген тілдердегі сө здердің жаң а тү рі. Сө здер неологизмдік қ асиетін кө п уақ ыт сақ тай алмайды. Жаң а сө зіміз белсенді қ олданысқ а тү се бастағ аннан ө зінің жаң а қ асиетінен айрыла бастайды, яғ ни бірте-бірте жаң алық кейпін жойып, жалпытілдік сө з ретінде лексика жү йесіне енеді. Қ азіргі уақ ытта луноход, космодром, радар, ракета-тасушы, бағ дарламалау сияқ ты сө здерді неологизмдер деуге болмайды. Ө йткені бұ л сө здер ө зінің тарихи кезең інде жаң а сө з деген атқ а ие болғ анымен қ азіргі уақ ытта тіл қ олданысына еніп, қ арапайым сө здер қ атарына ауысқ ан. Кө птеген ағ ылшын лексикографтары қ азіргі уақ ытта «окказиональды» деп аталатын неологизмдерді қ олданып жү р, яғ ни олардың мағ ынасы ө згеше немесе, аяқ астынан айтылғ ан немесе қ олданылғ ан сө здер дегенді білдіреді. [15, 24б]

Неологизмдер мен жаң а сө здердің жасалуына қ атысты уақ ытша критерийлерді объективті тү рде анық тауғ а болмайды, сондық тан да жоғ арыда айтылғ андардан ұ ғ атынымыз - неологизм тү сінігі уақ ытқ а байланысты ө згергіш, сө здер қ ашан ө зінің жаң алық кейпін жоғ алтпайынша неологизм сө здер болып қ ала береді.

Қ азіргі кезде ағ ылшын тілі, басқ а да кө птеген тілдер сияқ ты «неологиялық жарылысты» бастан кешіруде. Жаң а сө здердің ү лкен ағ ымы жә не оларды сипаттау қ ажеттілігі лексикологияның арнайы саласы – неологизмдер жайлы ғ ылымның пайда болуына себеп болды.

Неологияның теориясын зерттеуде ең ү лкен табыстарғ а қ ол жеткізген француз лингвистері. А. Дармстетердің классикалық ең бектерінен бастап, француз лингвистикалық мектептері неологияның теориясы мен практикасына елеулі ү лес қ осты. (Rey, Guilbert, Darbelnet, Deroy, Corbeil). Сонымен қ атар ағ ылшын жә не американ лингвистері де неологизмдердің лексикографиялық аспектілерін жетілдіру арқ ылы неологияның практикасына ү лкен ү лес қ осты. Бұ л жерде жаң а сө здер сө здіктері мен тү сіндірме сө здіктерге қ осымшалар жайлы сө з болып отыр.

Соң ғ ы он жылда Барнхарттың екі қ ұ нды сө здіктері басылып шық ты.

Олардың ішінде 10000 мың ғ а жуық жаң а сө здер мен олардың мағ ынасы талданғ ан.

Алайда англистикада неология теориясы лексикологияның дербес саласы ретінде қ аралмағ ан. Сонымен бірге, ағ ылшын тілінде Берчфильдтің деректері бойынша жылына орташа 800 жаң а сө з пайда болады - ә лемдегі басқ а кез келген тілдердегіден ә лдеқ айда кө п. Бұ л ағ ылшыншылардың алдына жаң а сө здерді белгілеу ғ ана емес, сонымен бірге оларды зерттеу міндетін де қ ояды. Тілге қ ызметтік ә діс аспектісінде жаң а сө здерді сипаттау айырық ша маң ызғ а ие. Бұ л ә дістің тарихшылары В. Гумбольдт тұ жырымдамасынан шығ атыны белгілі. Шығ армашылық тұ рғ ыдағ ы неологияның негізгі мә селелері мыналарғ а жинақ талады:

- жаң а сө здер мен мағ ыналарды тану жолдарын анық тау;

- қ оғ амның прагматикалық қ ажеттіктері бар салыстырмалығ ындағ ы олардың пайда болуының факторларын талдау;

- олардың қ алыптасу модельдерін жә не оларды қ олданылуғ а шектеулерді зерттеу;

- ә р тү рлі ә леуметтік-кә сіби, жас мө лшері мен ө зге топтарда оларғ а жатқ ызу (олардың қ абылдауы немесе қ абылдамауы ) қ ағ идаттарын ә зірлеу;

- тілдің ә леуметтік саралануын есепке ала отырып, ә р тү рлі қ арым-қ атынас жағ дайларындағ ы қ олдануғ а прагматикалық шектеулерді кө рсете отырып, лексикографиялық ө ң деу. [7, 15б]

Осы проблемаларды шешу барысында лингвистер жаң а сө здер қ андай прагматикалық қ ажеттіліктерден туындайды деген сұ рақ қ а жауап беруге тырысады, " тә жірибенің қ андай ү зінділері жә не неге дә л солар лексикалық белгілеуді талап етеді, жаң а сө з жасау қ ажеттілігі туындау ү шін адамның шығ армашылық тә жірибесінде не ө згеруі тиіс, ол қ алай жә не қ андай шарттарда жасалады, бастапқ ы морфемалық, ү лгілік, лексикалық қ орлар қ андай, жекелеген тетіктердің нормативтік белсенділігі қ алай ө згереді, сө з лексикалық жү йеге қ алай енеді, жаң а сө здің бейімделу тетігі қ андай». [сілтеме ]

Жаң а сө здің пайда болуы – екі ү рдістің – тілді дамыту ү рдісі мен оны сақ тау ү рдісінің кү ресінің нә тижесі екенін еске тү сірейік. Бұ л " тілде анағ ұ рлым кү шті коммуникациялық жарамдылық кү йінде сақ талу ү рдісінің болуымен негізделген [сілтеме]. Алайда, жаң а идеялар мен ұ ғ ымдарды анағ ұ рлым барабар кө рсету ү шін, жаң ғ ырту жә не бекіту ү шін жалпы тіл, ә сіресе лексика қ айта қ ұ рылуғ а, жаң а бірліктер туындатуғ а мә жбү р. Бұ л ретте жаң а сө здің пайда болуы жаң а мә ндегі қ оғ амның тікелей қ ажеттілігіне байланысты бола бермейді. Кө біне неологизм – бұ л ауытқ уды жою нә тижесі, немесе жаң а шоғ ырлардың нә тижесі жә не т. б., яғ ни неологизмнің жасалуы кезінде кө бінесе тек тілішілік стимулдар қ олданылады.

Неологизмнің кө птеген анық тамасы бар. Ә рбір маман бұ л терминді ө здігінше қ орытады. Мысалғ а тіл эволюциясының бірлігі атаудың ө згеруі, яғ ни білдіретін мен білдіретіндердің арасындағ ы қ атынас болып табылады деп есептеген В. Г. Гактің анық тамасын келтірейік. В. Г. Гактің пікірінше, атау процесінде тө рт қ арапайым ө згеріс болуы мү мкін: жаң а объектіні беру ү шін осы белгіні пайдалану, тілде бар объектіні беру ү шін жаң а белгіні енгізу; жаң аны білдіретін жаң а белгіні енгізу жә не мағ ынаны білдіретіндердің қ ажеттілігінің шамалы болуына байланысты белгінің пайдаланылмауы. Осылайша, неологизм – бұ л тү рі жағ ынан, не мазмұ ны жағ ынан, не тү рі жағ ынан да жә не мазмұ ны жағ ынан да жаң а сө з. Демек, неологизмдердің вокабулярында мыналарды бө ліп болады:

1. неологизмнің ө зі (тү рінің жаң алығ ы мазмұ нның жаң алығ ымен бір жерден шығ ады ):

аudіotypіng – аудио басып шығ ару;

telecommutіng - электрондық почтаны қ олдана отырып ү йдегі жұ мыс;

2. Тү рдің жаң алығ ы бұ рын басқ а тү рмен берілген мағ ынамен сә йкес келетін трансноминация:

Bіg C - шаян;

Sudset – кө біршік опера;

Furpһ y - тірексіз сыбыс;

3. семантикалық инновациялар немесе қ айта мағ ыналау (жаң а мә н тілде бар тү рмен беріледі):

sһ ort – аздағ ан ішкілік;

іvorіes - тіс.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 9 Следующая ⇒